પચીસમી માર્ચે ગુજરાત વિદ્યાપીઠ અને ઘણી સંસ્થાઓએ સાથે મળીને નારાયણભાઈ દેસાઈને  શ્રદ્ધાંજલિ આપવા માટે જે કાર્યક્રમનું આયોજન કર્યું હતું, તેમાં ખટકે એવી બાબતો આ મુજબ હતી.

ગુજરાતના રાજ્યપાલ તેમના હોદ્દાની રૂએ રસાલા અને પ્રોટોકૉલ સાથે આ કાર્યક્રમમાં પૂરો સમય હતા. ઓ.પી. કોહલી વ્યક્તિગત ક્ષમતામાં ત્યાં હોઈ શકે. પણ રાજ્યપાલ હોદ્દેદાર તરીકે, સરકારની ન હોય તેવી સંસ્થામાં, સરકારના ન હોય તેવા એક કાર્યક્રમમાં, અને તે પણ એક ગાંધીજનની અંજલિ સભામાં મંચ પર હોય, એમને એ રીતે બોલાવવામાં આવ્યા હોય તે બિનજરૂરી તેમ જ ચર્ચાસ્પદ હતું. રાજ્યપાલની સત્તાવાર ઉપસ્થિતિને કારણે તેમના ગણવેશધારી એ.ડી.સી.નું અને ગણવેશધારી ઑર્ડરલીનું સતત મંચ પર હોવું ખૂંચતું હતું. ડાયવર્સિટી અને ફ્રીડમને ચાહનાર નારાયણભાઈ માટેની સભામાં એ બે સેવકો ઇમ્પોઝ્‌ડ યુનિફૉર્મિટી અને ફ્યુડાલિઝમનાં લિસોટાનાં પ્રતીક જણાતા હતા. વળી, એક જ મહિનાના ગાળામાં રાજ્યપાલને આ રીતે બે વાર (આ પૂર્વે સાતમી માર્ચે) સત્તાવાર ક્ષમતામાં નિમંત્રણ આપવામાં આયોજકો સત્તાધારીનો કે રાજ્યના કારોબારીતંત્રના વડાનો અનુનય કરતા હોય એવી શંકા ઉપજતી હતી.

યુનિવર્સિટીઓના મહત્ત્વના કાર્યક્રમોમાં રાજ્યપાલ હોય છે, કારણ કે હોદ્દાની રૂએ તેઓ રાજ્યની અનુદાનિત યુનિવર્સિટીઓના ચાન્સલર હોય છે. વિદ્યાપીઠને તો પોતાના વાઈસ ચાન્સલર અને ચાન્સલર પણ છે. રાજ્યપાલને રાજ્યની કારોબારી પાંખના પ્રતિનિધિ કે વડા ગણીને બોલાવવાની આયોજકોની ભૂમિકા હોય તો પણ રાજ્યપાલના હોદ્દાનું સરકારિયા પંચના અહેવાલ પછી પણ ક્યારનું ય અવમૂલ્યન થઈ ચૂકેલું છે એ વાત ધ્યાનમાં રાખવા જેવી હતી. તદુપરાંત, કોહલી હમણાંના વર્ષો લગી ભારતીય જનતા પક્ષના હોદ્દેદાર રહી ચૂક્યા છે. એટલે તેમનું રાજ્યપાલ હોવું કેટલું પક્ષનિરપેક્ષ કહેવાય તે સવાલ રહે જ. કોમવાદનું રાજકારણ ખતરનાક રીતે ખેલનાર પક્ષોમાંથી એક પક્ષના પૂર્વહોદ્દેદાર, તેઓ  રાજ્યપાલ હોવાને કારણે નારાયણભાઈની શ્રદ્ધાંજલિ સભામાં પ્રમુખ સ્થાને હોય એ ખેદજનક છે. વળી રાજ્યપાલના નામ પહેલાં અચૂક મહામહિમનું સંબોધન, રાજ્યપાલ જાય પછી જ બધાંએ જવું એવી કડપભરી સૂચના, એ જતા હતા ત્યારે પડી ગયેલો સોપો એવું વિદ્યાપીઠમાં બહુ જ આદરણીય વ્યક્તિવિશેષો આવી ગયા ત્યારે ય નહોતું જોયું. સરકાર, તેનાં લટકણિયાં, તેની બાબુશાહી, પક્ષીય રાજકારણ જેવાંથી દૂર રહેનારી, સ્વાયત્તતામાં માનનારી સંસ્થા એવી વિદ્યાપીઠ પાસે આ અપેક્ષા ન હતી.   

અહિંસા અને નિઃશસ્ત્રીકરણ થકી સર્જાતા સુખસલામત વિશ્વના આદર્શને વરેલા નારાયણભાઈને અંજલિ આપવા માટે યોજાયેલા કાર્યક્રમમાં વિદ્યાપીઠના પરિસરમાં પોલીસની ભરપૂર હાજરી હતી. જનસામાન્યની મહત્તા કરનાર ગાંધીવિચારના આવાહકની અંજલિ માટેની સભામાં આશ્રમ રોડ પરની આમ આદમીની અવરજવરને વેઠવું પડ્યું હતું. વિદ્યાપીઠના એક સીધાસાદા ખાદીધારી વિદ્યાર્થીને એક પોલીસવાળો કોઈ કારણ વિના ધાક બતાવતો હોય એવું પણ જોવા મળ્યું.

સભા માટે કૅમેરા અને મોટા પડદાનો બહોળો ઉપયોગ થયો હતો. સંખ્યાબંધ અંજલિ આપનારામાંથી દરેક જણને આગોતરા રેકૉર્ડિંગને લીધે માપસરની મિનિટો માટે પડદા પર જોવા-સાંભળવા મળે તેમાં એકથી વધુ હેતુ સિદ્ધ થાય તે સમજી શકાય. અલબત્ત, તેને કારણે કાર્યક્રમમાં જીવંતતાનો અભાવ અને યાંત્રિક ઔપચારિકતાનો પ્રભાવ લાગે એ વ્યક્તિસાપેક્ષ પ્રતિભાવ ગણાય.

કાર્યક્રમ દરમિયાન કૅમેરા સાથે કામ પાડવામાં કૌશલનો અભાવ જોવા મળતો હતો. જે સુદર્શન આયંગાર  આખી સભામાં સંચાલક તરીકે હાજરાહજૂર હોય તે જેટલી વખત બોલે એમાંથી દરેક વખત આખો સમય કૅમેરો એમની પર રહે એ વધારે પડતું હતું. સહેજ આડી વાત લાગે તો પણ અહીં કહેવું જોઈએ કે અત્યારના વાઇસ ચાન્સલર  અનામિક શાહની શોકઠરાવ વાંચવા સિવાય કોઈ ભૂમિકા જ ન હતી. માત્ર એ જ વખતે તેમની પર કૅમેરો હતો. નારાયણભાઈનાં કર્મશીલ દીકરી ઉમાબહેન શોકગ્રસ્ત હોય તે બિલકુલ સ્વાભાવિક હતું. પણ તેમની એ શોકગ્રસ્ત હાજરીને તેમનાં વક્તવ્યના આખા સમય દરમિયાન  ક્લોઝ અપ કે મિડ-શૉટમાં બતાવવી ઉચિત નથી એવું આ લખનારને સામાન્ય દર્શક તરીકે સમજાય છે. પાંચેક ધર્મોની પ્રાર્થના વધુ પડતી હતી.

નારાયણભાઈની શ્રદ્ધાંજલિ સભા કોઈ સર્વોદયવાદી ગાંધીજનની શ્રદ્ધાંજલિ સભા કરતાં કોઈ રાજદ્વારી મહત્ત્વ ધરાવતા વિશેષાધિકારી વ્યક્તિની સભા હોય એવી છાપ આ લખનારના મનમાં ઉપજી હતી.

ચુનીભાઈ વૈદ્યની ગાંધી આશ્રમમાં યોજાયેલી સ્મરણસભા યાદ આવે તે સ્વાભાવિક છે. ગાંધી આશ્રમમાં આભ નીચે, શબ્દાર્થે પણ ધરતી પર યોજાયેલી એ સભામાં રાજ્યપાલ અને  રેકૉર્ડિંગ કરેલી અંજલિઓ ન હતાં. બધા ધર્મોની પ્રાર્થનાનો કર્મકાંડ ન હતો. ચુનીકાકાની જળ-જંગલ-જમીન માટેની ચળવળોમાં કામ કરી ચૂકેલા અદના કાર્યકર્તા સ્ત્રી-પુરુષો પણ વક્તાઓ હતા. ભારોભાર જીવંતતા, સાહજિકતા અને માનવીય હૂંફ જોવા મળી હતી. એ એક ગાંધીજનને છાજે તેવી શ્રદ્ધાંજલિ સભા હતી. નારાયણભાઈ માટેની એવી સભા કદાચ વેડછીમાં થઈ હોય એમ ધારી શકાય. અહીં પણ ગાંધી આશ્રમે નારાયણભાઈ માટે અલગ અંજલિ સભા કરી. વિદ્યાપીઠની આવી સભા પછી આશ્રમે એવું કરીને અલગતા શા માટે દાખવી એ પણ એક અલગ સવાલ છે. તેમાં પણ રાજ્યપાલ હતા. ગાંધીવિચારને વરેલી બબ્બે જગવિખ્યાત સંસ્થાઓ સળંગ બે દિવસ રાજ્યપાલને એક જ પ્રકારના કાર્યક્રમ માટે નિમંત્રીને શું સાધવા માગે છે એવો પણ સવાલ રહે છે. વળી વિદ્યાપીઠની સભાની જેમ અહીં પણ તેમણે એ મતલબનું કહ્યું કે નારાયણભાઈ સાથે તેમનો પ્રત્યક્ષ રીતે કે વાચન દ્વારા કોઈ પરિચય નથી. ગાંધીનગરના એક સાંસ્કૃિતક જૂથે યોજેલી અંજલિ સભામાં પણ તેમણે આ મતલબનું કહ્યું. તેમની નિખાલસતા સારી ગણાય. પણ  તેમની અધ્યક્ષ તરીકેની હાજરી સામે વધુ એક પ્રશ્નાર્થ થાય.

બોલાવનારાએ બોલાવ્યા શું અને સાંભળનારાએ સાંભળ્યું શું ?                        

***

નારાયણભાઈની શ્રદ્ધાંજલિ નિમિત્તે વિદ્યાપીઠમાં રાજ્યપાલ હતા, તો ગાંધીનિર્વાણદિનની પૂર્વસંધ્યાએ યોજાયેલા કાર્યક્રમમાં ‘નવજીવન’માં મુખ્યમંત્રી હતા. આ બાબત ઘણી આઘાતજનક હતી. એટલા માટે કે મુખ્યમંત્રી એ રાજકીય પક્ષના છે કે જેણે આ દેશમાં ગાંધીવિચારને પાછો પાડવામાં ભાગ્યે જ કશું બાકી રાખ્યું છે. ભારતીય જનતા પક્ષ હિન્દુત્વવાદી પક્ષ છે. દેશના હિન્દુ-મુસ્લિમ ભેદનો દુરુપયોગ તેણે સત્તા મેળવવા અને જાળવવા માટે કર્યો છે (કૉંગ્રેસ પણ ઉજળી નથી, પણ એ ચર્ચા અહીં અસ્થાને છે). ‘નવજીવન’ પત્રનો (અને એ રીતે સંસ્થાનો) એક ઉદ્દેશ ‘હિંદુ-મુસલમાન તેમ જ હિંદમાં વસેલી બધી જુદી જુદી કોમો વચ્ચે ઐક્યનો પ્રચાર કરવો’ એવો છે, એમ તેના ૨૭ નવેમ્બર ૧૯૨૯ના દસ્તાવેજમાં નોંધવામાં આવ્યું છે.

સંસ્થાને રાજ્યમાં એકંદરે સરકાર સાથે કે તેના લાગતાવળગતા સાથે કામ પાડવું સહેલું પડે, સંસ્થા  સરકારની ગુડ બુકમાં હોય તેવી કોઈ વ્યવહારુ કે વ્યૂહરચનાત્મક (પ્રૅક્ટિકલ અને સ્ટ્રૅટેજિક) દૃષ્ટિએ મુખ્યમંત્રીને બોલાવવામાં આવ્યા હોય એમ દલીલ ખાતર કહી શકાય. પણ આ દલીલ તો શાસકના અનુનયના કોઈ પણ તબક્કે કોઈ પણ હદે લાગુ પડી શકે. 

એમ પણ કહી શકાય કે નવજીવન અને સરકાર અત્યાર સુધી એકબીજા સાથે સલામત અંતરે હતાં. આ અંતર એમ જ રહે તે ઇચ્છનીય હતું. નવજીવનમાં મુખ્યમંત્રીને બોલાવવાને કારણે સંસ્થાએ રાજ્યસત્તાને  અંદર આવવા દીધી, એમ નહીં એને આંગળી આપી. ‘આંગળી આપીને પહોંચો પકડ્યો’, ‘જમ ઘર ભાળી જાય’ અને ‘પેટ ચોળીને શૂળ ઊભું કર્યું’ એવી કહેવતો – તેના અણઘડતા વિનાના મથિતાર્થમાં – ભવિષ્યમાં નવજીવનને લાગુ પડે તો નવાઈ નહીં. (પ્રકાશ ન. શાહ  ગુજરાત સાહિત્ય અકાદમીની સ્વાયત્તત્તાની બાબતે એક કરતાં વધુ વખત કહી ચૂક્યા છે કે કલિ ડાબા અંગુઠાથી પ્રવેશી જાય તેની ખબર પણ પડતી હોતી નથી.) નવજીવને ભૂલવું ન જોઈએ કે તેનો એક ઉદ્દેશ ‘હિંદસ્વરાજ પ્રાપ્ત કરવાના શાંતિમય ઉપાયોનો પ્રચાર કરવાનો છે’. અંગ્રેજ શાસકોની સામે પડવામાં નવજીવને શું વેઠ્યું છે તે માણિભાઈ દેસાઈએ ‘નવજીવનની વિકાસવાર્તા’ (૧૯૬૯) નામે લખેલા આ સંસ્થાના ઇતિહાસ-પુસ્તક પર નજર નાખતાં સમજાય છે.બદલાયેલા જમાનામાં કદાચ સરકાર સામે પડવાની અપેક્ષા ન રાખીએ તો પણ તે રાજ્યસત્તાનો અનુનય ના કરે એવી અપેક્ષા તો ચોક્કસ રહે છે.  

− નવજીવનના પુસ્તકોનાં ભાવમાં થયેલ વધારો, તેના માટે સંસ્થા પાસે અપેક્ષિત સ્પષ્ટતા અને તેની પ્રતીતિજનકતા, નિર્વાણદિન નિમિત્તે થયેલા કાર્યક્રમ દરમિયાન, ચરખાથી ધ્વનિ પ્રદૂષણ થાય છે એ મતલબના વિધાન અંગે થયેલી ચર્ચા , ચરખો બનામ કમ્પૂટર એવી મુખ્યમંત્રીની માન્યતા, વિદ્યાપીઠ અને નવજીવન વચ્ચેની કડવાશ, વિદ્યાપીઠના ચાન્સલરે ચરખા અને ખાદીનો કરેલો મહિમા, સૂઝથી ઊભી કરવામાં આવેલી નવજીવન પ્રદર્શની, નવાં પ્રકાશનો, નવજીવન સેન્ટર ફૉર સસ્ટેનેબલ ડેવલપમેન્ટ જેમાં ચાલશે તે નવજીવનના નૂતનીકરણમાં લાકડાનો ઉપયોગ, માટીનો અભાવ, કૉંક્રિટનો પ્રભાવ  જેવા  મુદ્દા પણ ધ્યાન પર લેવા જેવા છે.              

૭ એપ્રિલ ૨૦૧૫

e.mail : sanjaysbhave@yahoo.com

સૌજન્ય : “નિરીક્ષક”, 16 અૅપ્રિલ 2015; પૃ. 12-13

૨૦૧૨માં રાજકોટ ખાતે યોજાયેલી ગાંધીકથાના દિવસો દરમિયાન આ મુલાકાત લેવાઈ હતી. એ સવારે ગાંધીકથામાં, એમણે બહુ ઓછા ગાંધીવાદીઓ છેડવા ચાહે એવા ‘ગાંધી અને આંબેડકર’ વિષયને છેડ્યો હતો. એટલું જ નહીં, પરંતુ ખૂબ જ તટસ્થ રહી તેમણે એ બંને મહામાનવોને પોતપોતાની જગ્યાએ સારા ઠેરવ્યા હતા. ગાંધી-આંબેડકર વિવાદના અભ્યાસુ અને પ્રેમી એવા મેં કથા પૂરી થયા પછી તરત જ તેમને મળી ઇન્ટરવ્યૂ માટે સાંજનો સમય માગ્યો હતો. તેમણે હોંશભેર હા ભણતાં મળવાનું થયું, ત્યારે ગાંધીનો ખોળો ખૂંદનાર આ ‘બાબલા’(નારાયણ દેસાઈ)નો ખોળો મારો દીકરો તથાગત ખૂંદી રહ્યો હતો, એનો આનંદ અને મારા અનેક અઘરા, અટપટા અને વિવાદાસ્પદ પ્રશ્નોના તેમણે જે નિર્ભીકતા અને આગવી છટાથી જવાબો આપ્યા હતા તેનો પણ આનંદ, એમ બેવડા આનંદની તેમની આ મુલાકાતનું વીડિયો રેકૉર્ડિંગ કરી મૂકી રાખેલું, જે એમની ચિરવિદાય નિમિત્તે અંજલીરૂપે અહીં અક્ષરશઃ ઉતારું છું.

સુનીલ જાદવ : આપે આજે સવારે ગાંધીજી અને બાબાસાહેબ આંબેડકરના સંબંધોની વિસ્તૃત છણાવટ કરેલી. આપે આંબેડકરને જોયેલા ?

નારાયણ દેસાઈ : પૂના કરાર વખતે જોયેલા. તેમની સાથે વાતચીત કરવાનો કે વધારે મળવાનો પ્રસંગ બનેલો નહીં.

સુ.જા. : હું બાબાસાહેબને મળ્યા હોય તેવા લોકોના ઇન્ટરવ્યૂ કરું છું.

ના.દે. : મારે તેમની (બાબાસાહેબ આંબેડકર) સાથે વાત થઈ હોય કે ઇન્ટરવ્યૂ આપી શકું તેવી કોઈ વાતચીત થઈ નથી. મારે તેમના વિશે જે પ્રતિભાવો આપવાના હતા, તે મેં કથામાં આપ્યા જ છે. એનાથી વધુ મારે કશું તેમના (આંબેડકર) વિશે કહેવાનું નથી. હું એમ માનું છું કે તેમના સ્ટૅન્ડને તેમનાથી મતભેદ ધરાવતા લોકો સમજતા નથી, અને એમના સ્ટૅન્ડ પર પણ બહુ તથ્ય હતું, તે લોકોને સમજાવવાની જરૂર છે, એ વાત મેં કથામાં કરી, પણ બે મળીને જ (ગાંધી-આંબેડકર) વિષય (અસ્પૃશ્યતા) પૂરો થઈ શકે. એકલા કાયદાથી પણ ન થાય અને કાયદા વિના પણ ન થાય. બંને વસ્તુ જોઈએ. બાપુ એક કહેતા અને પેલા (આંબેડકર) બીજું કહેતા. પણ સમકાલીન લોકોને મતભેદો થોડા વધારે દેખાતા હોય. એમના પછીના લોકો થોડી તટસ્થતાથી જોઈ શકે તો … અથવા તો અત્યંત પછી એવા પાકા ચેલા થઈ જાય કે સૂરજ કરતાં રેતી વધારે તપે, એવું બને. એમને પછી બધું ભેદ જ ભેદ દેખાયા કરે એવું પણ બને. પણ હજુ મને આંબેડકરના પ્રસંશકો એવા ઘણા મળે છે કે જે ગાંધીજીની સારી વાતો માનવા તૈયાર નથી, કારણ કે એને એવા ગાંધીવાળા ય મળે છે, જેને આંબેડકરની સારી વાતો માનવાની તૈયારી ન હોય. મારું એમ માનવું છે કે એ બંને (ગાધીવાદીઓ અને આંબેડકરવાદીઓ) પોતપોતાનું નાનાપણું એમાં વ્યક્ત કરે છે. પોતાનાથી મતભેદ ધરાવતા માણસના વિચારમાં કાંઈક તથ્ય હોય, તો તે સ્વીકારે તેનું નામ મોટાઈ, બાકી મેં જે વર્ણન કર્યું છે, તે બહુ ઓછું કરીને કર્યું. બહુ જ કડક ભાષામાં ઇંગ્લૅન્ડની પબ્લિકની સામે ગાંધીજીની તેમણે (આંબેડકરે) નિંદા કરી. ગાંધીજીએ કહ્યું કે એમના મનમાં જે એમણે ધારેલું છે, મારે વિશે એને (અંગ્રેજોને) એ કહી દે છે, કારણ કે એ કાંઈ (ગાંધી) સવર્ણોના પ્રતિનિધિ તરીકે નહોતા ગયા.

એમણે (ગાંધીએ) કાંઈ હરિજનસેવાનાં કામો ઓછાં નહોતાં કર્યાં.

પછી શું થઈ ગયું કે ‘હરિજન’ શબ્દ જ ન જોઈએ. આકાશવાણીમાં હરિજન શબ્દ બોલવાની મનાઈ કરી દીધી. મારું માનવું છે કે એ મૂર્ખાઈ છે, કારણ કે એના કરતાં સારો શબ્દ બનીને મળ્યો ન હોત. પણ આપણા સમાજમાં જ્યાં સુધી અસ્પૃશ્યતા છે, ત્યાં સુધી કોઈ પણ સારો શબ્દ વપરાયો તો એ તિરસ્કારોને યોગ્ય જ બનશે. કારણ શું છે ? મને ખબર છે ને ‘આ તો બી.સી. છે.’ પણ એ નિંદા કરવા માટે જ ‘આ બી.સી. છે’ એમ કહે છે. પણ હવે બી.સી. છે એ શબ્દ ચાલે, ‘હરિજન’ શબ્દ ન ચાલે. એનો કોઈ અર્થ જ નથી રહ્યો. દક્ષિણ ભારતની એક ભાષામાં હરિજન શબ્દનો અર્થ ખરાબી થાય છે, માટે આખા દેશની બધી ભાષાઓમાંથી હરિજન શબ્દ કાઢી નાખવો, એનો કોઈ અર્થ નથી. પણ હકીકત છે કે દેશ આખામાં અસ્પૃશ્યતા તો છે જ. એટલે એ શબ્દ આપણે ત્યાં નડે છે અને અસ્પૃશ્યતા છે, ત્યાં સુધી કોઈ પણ સારું નામ આપવાથી શું? સારું નામ આપવાથી કાંઈ વ્યવસ્થા થોડી સુધરવાની છે? હજુ ય શહેરમાં મકાન ભાડે આપતાં પહેલાં નાત-જાત પૂછે છે. અને નથી જ રહેવા દેતા. આ અસ્પૃશ્યતા છે જ. હવે ટ્રેનમાં બેસીએ, તો તમારી જાત કઈ ? એ પૂછતા નથી અને ઘરે જઈ નહાતા નથી. તે તો ટેક્નોલૉજીએ વિકાસ કર્યો. એમાં કાંઈ ગાંધીનું પરાક્રમ નથી. ને એવું તો થાય. સમાજ છે તો બદલાય. પણ મનથી બદલવાની જરૂર છે. એ બાપુએ કહ્યું, આપણું મન નહીં બદલાય ત્યાં સુધી આપણે આ કેવી રીતે કરીશું ?

સુ.જા. : તો બીજો વિકલ્પ શું ? ગાંધી અને આંબેડકર તો ગયા, છતાં અસ્પૃશ્યતા હજી ય છે જ. હવે શું કરવું ?

ના.દે. : એક તો મેં વિકલ્પ કહ્યો એ આપણા હાથમાં ન હોય તો આપણા પછીની નવી પેઢીના હાથમાં હોય … અને તે છે આંતરજ્ઞાતીય વિવાહ. બીજો વિકલ્પ એ છે કે એક જ્ઞાતિના લોકો બીજી જ્ઞાતિના લોકોની સેવામાં અપમાન સહન કરીને પણ જોડાય. અપમાન તો જો ગરીબ લોકો ઉજળિયાત લોકોની સેવામાં જશે તોયે એમને સહન કરવાં પડશે. અને આ લોકો(અસ્પૃશ્યો)ની સેવામાં જશે તો પણ સહન કરવાં પડશે.

મરાઠીમાં એક ગીત છે કે તમે ગમે તેટલું કરો પણ જનતા તો તમને છેવટે વીંછીનો ડંખ મારશે જ. એમ થશે જ. આપણી પ્રજા એવી છે. પણ મારે એને જ્ઞાતિ(જાતિવ્યવસ્થા)માંથી બહાર કાઢવાનો છે. એમ સમજીએ તો જ કામ કરી શકાશે.

સુ.જા. : તમારા મનમાં અસ્પૃશ્યતા-નાબૂદી વિશે કાંઈ આયોજન છે ?

ના.દે. : મને તો એમાં ગાંધીજીએ ફર્સ્ટ ક્લાસ આપવાની ના પાડી દીધેલી. મારાં લગ્ન નક્કી કર્યાં તો તે હાજર ન રહ્યા. પછી કહ્યું કે સેકન્ડ -ક્લાસ તો આપવો પડશે. કારણ કે તેણે બીજી જાતિમાં લગ્ન કર્યાં છે. એટલે તને હું સેકન્ડ ક્લાસ આપી શકીશ. ફર્સ્ટ ક્લાસ નહીં આપું.

મારો કોઈ છોકરો જો દલિતમાં પરણશે તો હું એને આવકારીશ. પરણવું કે ના પરણવું એ છોકરા કે છોકરીનો વિષય છે. એ મા-બાપનો વિષય નથી. મારા બાપુ તો બહુ વહેલા ગુજરી ગયેલા, હું ઘણો નાનો પણ અનાવિલ જાતિમાં જન્મેલો હતો. એટલે બહુ નાનપણથી માગાં આવતાં. એનો મોટો ફાયદો એ કે મહાદેવ દેસાઈનો છોકરો છે એટલે પૈસા નહીં માગે એટલી ખાતરી હતી. અને અનાવિલ લોકોને તો લાખ રૂપિયાનો આંકડો આપવાનો હોય, પણ આ નહીં માંગે. આટલા માટે બીજો કોઈ ગુણ જુએ નહીં. ભણ્યો છે કે નહીં એ જુએ નહીં. બસ, આને છોકરી આપીએ. અને એટલે જ મેં મારી માને કહી દીધેલું કે જો એટલું કહી રાખું છું કે જેને પરણવું હશે એને હું પરણીશ. તું એમાં નક્કી કરનારી નથી. હું નક્કી કરીશ. તારે એ માટે તૈયાર રહેવું. અને એટલું તને કહી દઉં કે હું અનાવિલ જ્ઞાતિમાં તો નહીં જ પરણું. મારાં મા-બાપેય અનાવિલ નથી. મેં એનો દૃઢ નિર્ણય કર્યો. પણ એ તો મારો વ્યક્તિગત વિષય છે. મેં જેની સાથે લગ્ન કરવાનો નિર્ણય કર્યો, એ નિર્ણય કર્યા પછી એને મારો પહેલો પ્રશ્ન એ હતો કે તારો બાપ કોણ છે ? એટલે કે મેં તો એની ચિંતા પણ નહોતી કરી કે તે કયા પરિવારમાંથી આવે છે. ત્યારે એણે મને એમ કહ્યું કે કૉંગ્રેસમાં એ છે. જ્યારે એ પછી એ એક પ્રદેશના ચીફ મિનિસ્ટર બન્યા. નવ વર્ષ સુધી રહ્યા. પણ એણે કદી કશું કહ્યું નહોતું. કૉંગ્રેસમેન છે એટલું જ. પણ મને તો એ પણ ખબર નહોતી કે એ કોણ છે. મારે એને પરણવું હતું. મારા સસરા સાથે લગ્ન નહોવાં કરવાં.

સુ.જા. : દલિતો પાસે આપની શું અપેક્ષા છે ?

ના.દે. : દલિતો પાસે, મને એમ લાગે છે કે પોતે દલિત છે એનું જેટલું વિસ્મરણ કરે એટલું વધુ સારું. પોતે માણસ છે. દલિત નથી. પણ સતત એમના ધ્યાનમાં હોય છે કે અમે દલિત છીએ, માટે અમને આ અન્યાય થયો … અન્યાયો તો થતા હોય છે. પણ અમે દલિત નહીં, અમે તો માણસ છીએ અને માણસ તરીકે અમારા જે હક હશે તે અમે મેળવીશું. જ્યાં સુધી આપણે પોતે, અમે ગુલામ છીએ … એમ જ્યાં સુધી દેશ માને છે. ત્યાં સુધી દેશ ગુલામ જ રહે. પણ અમે ગુલામ નથી. એટલું મનમાં હોય તે દેશ ગુલામી કાઢી શકે. તેમ દલિતપણું પણ આપણે તો જ કાઢી શકીએ, જો આપણને મનથી દલિતપણું છોડીએ. એ કરી શકાય. મુશ્કેલ છે. હું સાબરમતી આશ્રમમાં ઊછર્યો એટલે બાર-તેર વર્ષનો થયો, ત્યાં સુધી મને ખબર જ નહોતી કે કયો મિત્ર દલિત છે અને કયો સવર્ણ. બલકે એનાથી મોટો હું બાવીસે’ક વર્ષનો થયો, ત્યારે ફરીથી મારે સાબરમતી આશ્રમમાં રહેવાનું થયું અને મારી એક વર્ષગાંઠે મારી બાએ કહ્યું કે તારા મિત્રોને તું નાસ્તા માટે બોલાવજે. એટલે મેં મારા મિત્રોને નાસ્તા માટે બોલાવ્યા. નાસ્તો થઈ ગયો. થોડા દિવસ પછી એક ભાઈબંધે આવીને કહ્યું કે મારે તારો ખાસ આભાર માનવાનો છે. મેં કહ્યું શું છે? મારો ખાસ દોસ્તાર મને કહે છે કે જિંદગીમાં પહેલી વાર સવર્ણને ત્યાં મેં નાસ્તો કર્યો. મેં કહ્યું તું દલિત છે ? મને તો કાંઈ ખબર નથી. મેં તને દલિત તરીકે બોલાવ્યો જ નહોતો, મારા મિત્ર તરીકે બોલાવેલો. પણ એને મનમાં એમ હતું કે એને કોઈ સવર્ણએ નાસ્તા માટે પણ કદી બોલાવ્યો નથી. મનમાંથી વૃત્તિ જાય એ જરૂરી છે. મને હતી જ નહીં. મને ખબર જ નહોતી. એનું કારણ જૂનો બાપુનો આશ્રમ હતો. એનું વાતાવરણ. એ સમયનો હરિજન આશ્રમ, જે આજે ય ચાલે છે. તેમાં એવું વાતાવરણ (ભેદભાવવાળું) નહોતું. અત્યારે તો હરિજન આશ્રમમાં આ કોણ હરિજન છે અને કોણ નથી તે એક જ ક્રાઇટેરિયા ડિફરન્સથી નક્કી થાય છે કે આ સારા અને આ ખરાબ. આવી વ્યાખ્યા થઈ ગઈ છે, જે સાવ ખોટી છે. સારા-નરસા તો બધી જ જગ્યાએ હોય છે.

સુ.જા. : ધર્મ સંદર્ભમાં તમારું શું કહેવું છે ? હમણાં ‘રૂપાલાવિવાદ થયો …’ ઢોલ, ગવાર, પશુ શુદ્રનારી …’ એ સંદર્ભમાં તમારું શું માનવું છે. ધર્મમાં કાંઈ સુધારા થવા જોઈએ. અસ્પૃશ્યતા-નાબૂદીના સંદર્ભમાં …?

ના.દે. : ધર્મમાં સુધારણાઓ કરવી જોઈએ કે જેને આજે ઑર્ગેનાઇઝ્ડ ધર્મ કહે છે, હિંદુ, ઇસ્લામ, બૌદ્ધ, ક્રિશ્ચિયન કે પારસી ધર્મ એ ધર્મ હવે કાળબાહ્ય થઈ ગયા છે. હવે એ આજના કાળને માટે યોગ્ય રહ્યા નથી. એને બદલે સ્પિરિચ્યુઆિલટી, એને બદલે આધ્યાત્મિકતા હોવી જોઈએ. અને અધ્યાત્મ માણસમાં સૌને સમાન ગણે છે. એટલે એ આધ્યાત્મિક હોય. ધર્મ આજે તો ભેદ ઊભા કરે છે, અને ભેદ ઊભા કરે તે ધર્મ, ધર્મ ન કહેવાય. એ તો અધર્મ જ કહેવાય. મારું તો માનવું છે કે જેટલો વહેલો માણસ આ સમજશે કે ધર્મનો જમાનો ગયો … ધર્મનો જમાનો એટલે અધ્યાત્મનો જમાનો ગયો એમ નહીં, માણસાઈનો જમાનો ગયો એમ નહીં, એ બધું તો જોઈશે જ. પણ એ બધું અધ્યાત્મમાં આવશે. ધર્મના નામે પણ એ બધું ચાલતું હતું. પણ હવે ધર્મને નામે એના બાહ્ય સંસ્કારો જ રહ્યા છે. એટલે તમારી ઉપાસનાની પદ્ધતિ કઈ છે ? તમે પૂર્વમાં પૂજા કરો છો કે પશ્ચિમમાં ? એનાથી તમારો ધર્મ નક્કી થાય છે. હું ઇચ્છું તો ચોટલી ને દાઢી બંને રાખી શકું અને નહીં તો બંને શેવ કરી શકું. પણ એક ધર્મ નક્કી કરી આપે? અથવા તો તમે કયા મા-બાપને ઘેર જન્મ્યા છો, એમાંથી એ નક્કી થાય. દુનિયા આખીમાં આ જાતિ જેવી વસ્તુ છે જ નહીં. એ હિન્દુસ્તાન સિવાય બીજે નથી. અને લોકો મને પૂછે છે કે આ ‘કાસ્ટ’ એટલે શું ? મારે તો અનેક દેશોમાં ફરવાનું થયું છે. એમ જ પૂછે છે કે કાસ્ટ શું છે ?

છતાં આપણે ત્યાં એ એટલી બધી જડ છે કે તે પાકિસ્તાનમાં પણ છે અને બાંગ્લાદેશમાં પણ છે. આપણા જ દેશના બે ભાગલા પડ્યા. પણ લાહોરની એક કૉન્ફરન્સમાં હું ગયો હતો, એના પહેલાં આયોજકોએ મને કહ્યું કે તમને જે વિષય ગમતા હોય તે સૂચવો. એ સમયે પાકિસ્તાનના પ્રતિનિધિઓ વધુ હતા. કારણ કે કૉન્ફરન્સ લાહોરમાં હતી. એ લોકોએ સૂચવ્યું કે ‘કાસ્ટ ઇન પાકિસ્તાન.’ મને બહુ નવાઈ લાગી કે ઇસ્લામમાં કાસ્ટ ? મેં પૂછ્યું કે તમારો તો ઇસ્લામી દેશ છે. પાકિસ્તાનમાં કાસ્ટ ? મને બહુ ખબર નથી ત્યારે તેમણે કહ્યું કે અમારે ત્યાં આ બહુ રિયલ પ્રશ્ન છે. અમારે શેખ, શૈયદ અને અવૈસી એ ત્રણ જાતિ છે અને એ જાતિમાં પણ ભેદ  છે. છતાં હિન્દુધર્મ કરતાં બરાબરીનો ભાવ ઇસ્લામમાં અનેક ગણો વધારે છે. પ્રાર્થનામાં આ લોકો ઊંચ-નીચના ભેદ ગણતા નથી. ગમે તે માણસ મસ્જિદમાં પહેલો આવે તે પહેલો અને પછી રાજા આવે તો તે પછી બેસે આવી વ્યવસ્થા તેઓ કરે છે. ખાવાપીવામાં પણ એક જગ્યાએ બેસવાનું છતાં તેમને ત્યાં કાસ્ટ છે …! બાંગ્લાદેશમાં પણ છે. અને હિન્દુસ્તાનના લોકો હવે ઇંગ્લૅન્ડ કે બીજા દેશોમાં જાય છે, ત્યાં પણ જાતિ ટકાવી રાખે છે. અમેરિકામાં પણ જાતિ ટકાવે છે.

સુ.જા. : પણ મારો પ્રશ્ન એ છે કે બાબાસાહેબ ‘મનુસ્મૃિત સળગાવી, રૂપાલાએ હમણાં સુંદરકાંડનો પેલો બ્લૉક કહ્યો. ‘ઢોલ ગંવાર પશુ …’તમે એવું ઇચ્છો છો કે આમાં કાંઈ સુધારો થવો જોઈએ ?

ના.દે. : અમે એવું ઇચ્છીએ છીએ કે એ વસ્તુ એ ગ્રંથોમાંથી નીકળી જવી જોઈએ, સુધારો નહીં, નાબૂદ કરવી જોઈએ. એ ગ્રંથોમાં તે જમાનામાં ચાલતું હશે એટલે એમણે કહ્યું હશે. અત્યારે એ કલંકરૂપ છે. અમે આ વિષય લઈને નીકળ્યા નથી એટલે કહેતા નથી. પણ અમારો મત આવો છે. અને કોઈ પણ માણસનો ધર્મ હોય … આમ તો તેમણે (રૂપાલાએ) શૂદ્ર વિશે કહ્યું હશે પણ નારીવાદીઓ ઊકળ્યા નથી … તેમણે પણ વિરોધ કરવો જોઈએ. પણ હવે તો એ બહુ જૂનું થઈ ગયું છે.

સુ.જા. : પણ સંતો-મહંતો ધારે તો આ બધું ધીમું પડે અને કાંઈક પરિવર્તન આવે એવું તમને નથી લાગતું ? કારણ-કે આ જે  ભેદભાવ છે તે વિચારના છે. મૂળ તો …

ના.દે. : ભેદભાવ વિચારના નથી, આચારના છે, વિચાર તો કોઈ દિવસ વિભાજનને સ્વીકારે જ નહીં. કોઈ વિચારના ભેદભાવ નથી. આચારના જ છે અને આચાર એટલો બધો રૂઢ થઈ ગયો છે કે બદલાતો નથી. કોઈ વિચાર એમ કહી જ ન શકે કે માણસ કરતાં માણસ નીચો છે, કહી શકે જ નહીં. એટલે વિચારના ભેદ છે જ નહીં. આચારના છે. એ આચાર બદલવા જોઇએ. એ આચાર આપણે કેટલા બદલી શકીએ એમ છીએ એ આપણા પર છે. પણ હવે એના માટે નારાયણ દેસાઈ કાંઈ બીજી વાર લગ્ન કરવા નહીં જાય. હું હવે અસ્પૃશ્ય છોકરીને જ પરણીશ એવું હું કંઈ હવે નહીં કહી શકું. મારો છોકરો જો એ રીતે લગ્ન કરવા તૈયાર હોય … વિષય એનો છે. એ જો કરતો હોય તો એને આશીર્વાદ આપવા હું રહીશ. મહાદેવ દેસાઈ અને દુર્ગા દેસાઈ એ બે અનાવિલ જ્ઞાતિમાં પરણેલાં અને મારા કુટુંબનું એક જાતિનું એ છેલ્લું લગ્ન છે. મારાં મા-બાપ પરણેલાં તેર વર્ષની ઉંમરે. ત્યાર પછીના અમારાં બધાં જ લગ્નો વિવિધ જાતિમાં થયાં છે. અમે જાતિને માનતા જ નથી. હું ઓરિસ્સામાં પરણ્યો છું. અને એના બાપ (મારા સસરા) કોણ છે એવું પણ જાણતો નહોતો એવાને પરણ્યો છું. અને એની કઈ જાતિ છે એ હજુ ચોક્કસપણે મારે માટે કહેવું મુશ્કેલ છે, એવી જાતિ છે. લોકો ખરે કહે છે. ખરે એટલે કોણ ? બ્રાહ્મણ, ક્ષત્રિય, વૈશ્ય કે શૂદ્ર – શેમાં આવે એ નક્કી નથી. આપણે ત્યાં બ્રહ્મક્ષત્રિય એટલે કોણ ? એમ તેઓ બ્રાહ્મણ માટે ખરા કે ક્ષત્રિય માટે ખરા કે બીજા માટે ખરા …? આપણે ત્યાં દેસાઈ કહે તો દેસાઈ બ્રાહ્મણ હોય છે, ક્ષત્રિય હોય છે, વૈશ્ય હોય છે. શૂદ્ર હોય છે. ગુજરાતી હોય છે અને મરાઠી પણ હોય છે. ઉપરાંત કન્નડ-કર્ણાટકમાં બધે છે. કારણ કે તે ટાઇટલ છે, જાતિ નથી. એમ જુદું- જુદું હોઈ શકે. પરંતુ અમે બે ય તો જુદી જાતિમાં પરણ્યાં અને અમારા ત્રણેય દીકરા પણ પોતાની જ્ઞાતિમાં નહીં પણ જુદી-જુદી જ્ઞાતિમાં પરણ્યાં. એના છોકરા પણ અલગ-અલગ જ્ઞાતિમાં પરણ્યાં. અમે કોઈ નિશ્ચિત જાતિમાં નથી પરણ્યાં એટલે કે અમે કોઈ જાતિમાં માનતા નથી, એટલું તો અમે અમારા આચરણ દ્વારા સિદ્ધ કર્યું જ છે. કોઈ દલિત કહેવાતી જાતિની છોકરી સાથે પરણ્યું નથી આમાં, પણ એથી અમારે પરણવું છે અને અમારે જાતિવાદ તોડવો છે માટે જ એ જાતિની છોકરી શોધીશું એવું નહીં, પણ સંજોગો પ્રમાણે કોઈ અંત્યજ છોકરીને પરણે તો ય અમને વાંધો નથી.

સુ.જા. : દલિતો જે ધર્માંતરણ કરે છે તે યોગ્ય વિકલ્પ છે ? તમને એ યોગ્ય રસ્તો લાગે છે ?

ના.દે. : ધર્માંતરણ સમાજના દબાણમાંથી બચવા માટેનો પ્રયાસ છે. પણ ધર્માંતરણ કર્યા પછી પણ હિંદુ ઉચ્ચ વર્ણીય સમાજ એ લોકોની સાથે સમાન વ્યવહાર કરતો નથી. વિરોધ પ્રગટ થાય છે. હિંદુ ધર્મની આ વ્યવસ્થા (ઊંચ-નીચ) સામે વિરોધ પ્રગટ થાય છે, પણ એથી વધારે કાંઈ થતું નથી. હું તો આ ધર્માંતરણ કોઈ પણ પ્રકારનાં ન થવા જોઈએ એમ માનનારો છું.

તો ધર્મો એવા છે કે એમાં માણસ માનતો થાય તો જ એને મોક્ષ મળે એ છે. ઇસ્લામ અને ક્રિશ્ચિયન. બીજા ધર્મો તો એમ નથી માનતા, આ લોકો માને છે. મેં એક વાર એ લોકોને મારા વિદ્યાલયમાં બોલાવેલા, હું અલગ-અલગ ધર્મના લોકોને મારા વિદ્યાલયમાં એટલા માટે બોલાવું છું કે જેથી તેમના ધર્મમાં રહેલી સારી સારી બાબતો જાણવા મળે. પછી પ્રશ્નોત્તરી થાય. અમારા છોકરાઓએ પ્રશ્ન પૂછ્યો કે મહાત્મા ગાંધીને મોક્ષ મળવાનો અધિકાર ખરો કે નહિ ? કારણ કે તેઓ ઈશુ ખ્રિસ્ત જેવા જ કે તેની બરાબરીના ગણાય. તેમણે કહ્યું કે ગાંધીજીને મોક્ષ ન મળે. કારણ કે તે ખ્રિસ્તી નથી.

આવું માનવું એ જડતા છે. મોક્ષનો અધિકાર તો જેણે મોહનો ક્ષય કર્યો હોય તેને મળે. આ તો તમને તમારા ધર્મનો મોહ છે.

સુ.જા. : યુનિવર્સિટી કે કૉલેજના અભ્યાસનાં પુસ્તકોમાં દલિતો માટેના અપમાનજનક શબ્દો આવે છે, તે સંદર્ભે આપનો શો મત છે ?

ના.દે. : એ પુસ્તકો જરા જોવા પડે. દા.ત. ‘સાપના ભારા’(ઉમાશંકર જોશીનું એકાંકી સંગ્રહ)માં જે એકાંકી છે તે સંપૂર્ણપણે અસ્પૃશ્યતાનો વિરોધ કરે છે. પણ એ નાટકમાં એક કરતાં વધારે વખત પેલાં શબ્દ વપરાયો છે. એ એવા જમાનામાં આવ્યું છે કે જે જમાનામાં અસ્પૃશ્યો માટે એ જ શબ્દ વપરાતો હતો. તે વખતે તેમણે લખ્યું છે. તેમણે તેને તિરસ્કારપૂર્વક નથી લખ્યો.

સુ.જા. : પણ અત્યારે એ શબ્દ કેટલા વાજબી ?

ના.દે. : અત્યારે તો દલિતોએ તેને તિરસ્કારનો શબ્દ બનાવ્યો છે, માટે પ્રશ્ન થાય છે … બાકી એ જમાનામાં તો એ શબ્દ વપરાતો હતો. બાકી નાટક તો એ પ્રથાનો વિરોધ કરવા માટેનું છે. દલિતો આ વાત સમજે તો તેનો વિરોધ ન કરે. પણ તેમણે આ શબ્દને લઈને એક સારા નાટકને ઉત્તર ગુજરાત યુનિવર્સિટીના પાઠ્યક્રમમાંથી કઢાવ્યું. હું એમ માનું છું કે એ યોગ્ય નથી.

સુ.જા. : એ શબ્દ અભ્યાસક્રમમાં રહે એવું તમે ઇચ્છો છો ?

ના.દે. : રહે કે ના રહે એનાથી શું ફેર પડે છે. કશો ફેર નથી પડતો.

સુ.જા. : પણ કાયદો તો ના પાડે છે, એ શબ્દના ઉચ્ચારણની ?

ના.દે. : કાયદો શું કામ બન્યો ? કારણ કે તમે શબ્દને મહત્ત્વ આપ્યું. એટલે કાયદો બન્યો. કાયદો એવા શબ્દો પાઠ્યપુસ્તકમાં વાપરવા નહીં, એની ના પાડે છે. પાછળથી એ લોકો(ઉત્તર ગુજરાત યુનિવર્સિટીના કેટલાક દલિત અધ્યાપકો)એ આંદોલન કર્યું કે આ (સાપના ભારા) કાઢો. વાઇસ ચાન્સેલર ગભરાઈ ગયા, એટલે અભ્યાસક્રમ બદલી નાખ્યો. ગુજરાત યુનિવર્સિટીએ નથી બદલ્યો. છતાં બે ય જગ્યાએ છોકરાઓ તો ભણે જ છે. એ લોકોએ નક્કી કર્યું કે તે નાટક (‘સાપના ભારા’નું એકાંકી) છોડી દો. હવે એ નાટક છોડવું એટલે ગુજરાતી ભાષાનું એક સારું નાટક છોડવું, નાટકની દૃષ્ટિએ પણ એક સરસ નાટક ગુમાવ્યું. મને તો શબ્દ અંગે આ જ ચીડ છે. એમાં મને તો આળાપણું લાગે છે. આ આળાપણું ન હોવું જોઈએ. પણ તો સામા પક્ષે એવી એવી ઉદારતા દાખવવી જોઈએ. ગુજરાતી ભાષાને એટલું નુકસાન તો નુકસાન.

સુ.જા. : આપણે કોઈ કૃતિની વાત નથી કરતા. કૃતિ તો ઉત્તમ હોય જ. એને તો આપણે નુકસાનેય ન કરીએ. પણ જ્યારે એ રિપ્રિન્ટ થાય ત્યારે પેલા શબ્દની જગ્યાએ દલિત કે એવો બીજો શબ્દ મૂક્યો હોય, તો ન ચાલે?

ના.દે. : ‘દલિત’ શબ્દ શું ઓછો ઘૃણાસ્પદ છે ? મને તો દલિત શબ્દ બિલકુલ ગમતો નથી. દલિત શબ્દ તમને ફાવે, પણ હરિજન શબ્દ ન ફાવે. આ બે શબ્દના અર્થ જરા કરી જુઓ. ‘ભગવાનનો માણસ’ એ શબ્દ ન જોઈએ, કાઢો …! પણ, ‘દબાયેલા માણસ’ એ શબ્દ સરસ છે. અરે, દલિત તરીકે કોઈ ઓળખાણ ભલા કરાવતું હશે ? એ શબ્દથી તો શરમાવું જોઈએ. પણ અમને દલિત શબ્દ ખપશે, ‘હરિજન’ શબ્દ નહીં ખપે … એ ભાવ ઈન્ફીરિઓરિટી કોમ્પ્લેક્ષનો છે. આ ઈન્ફીરિઓરિટી કોમ્પલેક્ષને લીધે આ શબ્દ નથી જોઈતો ને આ શબ્દ જોઈએ છે એમ કહે છે, બાકી જો શબ્દના જ અર્થ જો જોવા હોય તો હરિજન શબ્દ જરૂર દલિત શબ્દ કરતાં વધારે ચડિયાતો છે અને ગાંધીજીએ એ શબ્દ વાપર્યો હતો, તે એક દલિત માણસે સૂચવ્યો હતો તેથી વાપર્યો છે. ગાંધીજીએ પોતે આ શબ્દ વાપર્યો નહોતો. તમને આ શબ્દ નથી ગમતો તો હરિજન વાપરો. આપણા સંતોએ આ શબ્દ વાપર્યો છે. અને એ નરસિંહ મહેતાએ વાપર્યો છે અને ત્યાર પછીના સંતોએ વાપર્યો છે. ગાંધીજીએ કહ્યું કે તમે સૂચવતા હોય તો હું આ શબ્દ વાપરીશ. એણે તો છેવટે સુધી, છેલ્લા દિવસ સુધી ‘હરિજનફંડ માટે પૈસા આપો’ એમ હરિજનફંડ જ કહ્યું. હજુ ય અમારા મોઢે હરિજન સિવાય બીજો શબ્દ નીકળતો નથી. કારણ કે અમે એ જ શબ્દ સાંભળ્યો છે. પણ શબ્દનો અર્થ જો જોઈએ તો મને દલિત કરતાં હરિજન શબ્દ ઘણો વધારે સારો લાગે છે. બે ય ન ગમતા હોય તો ત્રીજો શબ્દ કાઢો. ‘માનવ’ શબ્દ વાપરો. જેમાં પછી કોઈ ઊંચનીચના ભેદ જ ન રહે. પણ માનવ, તો બીજા બધાને પણ માનવ જ કહેવા પડે. પણ માનવતામાં પણ કોઈ એમ કહેશે કે આ મનુમાંથી માનવ શબ્દ બન્યો છે અને મનુસ્મૃિતમાં તો બીજાં પણ એવાં વાક્યો છે, જેનો વિરોધ કરી શકાય. આવું એમાંથી કાઢી શકાય. આપણો ઇતિહાસ એવો છે કે એમાંથી ઘણો કાદવ કાઢી શકાય અને એ કાઢવા જેવો જ છે, પણ એનો તિરસ્કાર કરવાથી આપણે એને અધોરેખિત કરીએ છીએ. અન્ડરલાઇન કરીએ છીએ. એ ન કરવું જોઈએ. એ શબ્દનાં વધારે તિરસ્કાર કરવાથી આપણે એને વધારે મહત્ત્વ આપી દઈએ છીએ. એ ન થવું જોઈએ.

સારું, ચાલો ઊઠીશું ? 

રાજકોટમાં કરેલી છેલ્લી ગાંધીકથા (જૂન ૨૦૧૨)

સ્થળ : રાષ્ટ્રીય શાળા, સૌરાષ્ટ્ર રચનાત્મક સમિતિનો ઉતારો

સૌજન્ય : “નિરીક્ષક”, 01 અૅપ્રિલ 2015; પૃ. 07-10

The five lives of Narayan Desai

Narayan Desai, who died last month, was the last living link to Mahatma Gandhi (picture), the last person still around who knew him well and at close quarters. He was born in December 1924, the only child of Gandhi's gifted secretary, Mahadev Desai, and his wife, Durga. Narayan grew up in the Sabarmati Ashram, with his parents following the Mahatma to Sevagram when he moved there in 1936.

In the winter of 1933-34, Gandhi undertook an 'anti-untouchability' tour of southern and eastern India. Towards the end of the tour, when they had reached Odisha, Gandhi and Mahadev were joined by their wives. During the day, the men toured the countryside, preaching against the pernicious practice of untouchability. At night they returned to their camps, where their long suffering wives were waiting for them.

One day, while their husbands were away preaching, Kasturba and Durga learnt that their camp was merely a few miles from the great Jagannatha temple in Puri. The two ladies, devout Hindus dedicated to prayer and to worship, decided to go visit it. As Kasturba Gandhi and Durga Desai set out for Puri, they were dissuaded by a nine-year-old child, the child of Durga and also of Mahadev. Narayan Desai told his mother and (adoptive) aunt that 'Bapu' would be very cross with them for going to the temple, since its priests forbade Hindus born in 'untouchable' castes from worshipping there. They went regardless.

Kasturba and Durga had their darshan of Lord Jagannatha and returned quietly to the camp. Later, when the men returned, the boy Narayan told them what the women had done. A row broke out, with Gandhi scolding Kasturba for the transgression. How could he ask Hindus to rid themselves of untouchability when his own wife gave legitimacy to temples that practised untouchability?

Mahadev Desai once joked that "To live with a saint in heaven is a bliss and a glory/ But to live with a saint on earth is a different story". It was tough being Gandhi's secretary, and even tougher being Gandhi's wife. It is hard not to sympathize with Kasturba for not wishing to give up the only chance she had of visiting the Jagannatha temple. On the other hand, one has some sympathy with Gandhi too, for expecting that his own family would first adhere to the wider social reforms that he wished to bring about.

In August 1942, Gandhi gave the call to the British to "Quit India". The Mahatma was arrested at once, and incarcerated in the Aga Khan Palace in Pune with his wife and secretary. A week later, on August 15, Mahadev died of a heart attack. Meanwhile, his 18-year-old son had courted arrest, as one of tens of thousands of Indians who gave up their liberties in order that their country may be freed.

When, in August 1947, the country gained its independence, many erstwhile jailbirds became ministers and members of parliament. Narayan Desai, however, joined the fewer (and far less known) group of freedom fighters who chose to focus on constructive work instead. With his wife, Uttara (daughter of the remarkable Odia Gandhians Nabakrushna and Malati Chaudhuri), he set up a school for tribal children in Vedchhi in south Gujarat.

As a social worker, Narayan Desai was active in rural education and in land redistribution through his participation in Vinoba Bhave's Bhoodan movement. He was also a precocious critic of the country's nuclear energy programme. Because it has the power to make bombs, the Atomic Energy Commission has always held the State and powerful politicians in thrall. But to Narayan Desai, the AEC's military potential did not make its civilian programmes immune to scrutiny. He was not convinced that nuclear power was economically viable. He worried about the cloak of secrecy that surrounded the industry, and the dangers this complex technology posed to human health and ecological integrity. The questions he raised 30 years ago have never been satisfactorily answered by the country's nuclear establishment.

In the 1990s, Narayan Desai was persuaded by his friend, Mahendra Desai, to take a break from social work. Although the two Desais were unrelated, they shared a great deal in common; both had grown up in the Sabarmati Ashram (Mahendra's father, Valji Desai, had joined Gandhi even before Narayan's father did), and both had gone to jail during the Quit India movement. Mahendra now urged Narayan to write a life of Mahadev Desai. Although closer (and arguably more important) to Gandhi than Raja ji, Patel, Nehru or Azad, the self-effacing Mahadev had so effectively written himself out of the Gandhian narrative that unlike those other men he had been largely forgotten.

Narayan Desai's biography of his father presents a many-sided picture of Mahadev, the writer and scholar, traveller and seeker, patriot and partisan. The original, Gujarati version of the book won the Sahitya Akademi award; it is also available in English under the title, The Fire and the Rose. Its success encouraged Narayan Desai to write a biography of Gandhi himself, this likewise published in Gujarati as well as in English. While in the first instance a close study of Gandhi's life and campaigns, it ends with a moving evocation of the Mahatma's relevance to our times. Thus Narayan Desai writes: "Those young men and women, who under the leadership of Dubcek bared their chests before the Russian tanks in Czechoslovakia; the black and white men, who [during the Vietnam War] stood before the Pentagon with flowers; … the brave women of Karnataka, who courted death by jumping into the foundations of a nuclear reactor at Kayaga" – these were among the hundreds of experiments in satyagraha inspired by Gandhi, "where injustice was fought with justice, where tyranny was resisted with love".

In February-March 2002, there was a pogrom against Muslims in Gujarat. Visiting the state shortly afterwards, I was told by a veteran Gandhian that what had occurred was akin to "the second assassination of Mahatma Gandhi". Narayan Desai himself was deeply disturbed by the violence in his native state. Already in his late seventies, he thought he was too old to lead a campaign against the perpetrators of the pogrom. Instead, he would seek to mould popular opinion by rendering the Mahatma's ideals in a form comprehensible to the contemporary generation.

By 2002, Narayan Desai already had four careers – Ashramite, freedom fighter, social worker, and author – and acquitted himself admirably in each. Now began his fifth career, that of bard and story-teller. He created a "Gandhi Katha", where, through poetry, songs and stories, he took the Mahatma's life and message to audiences across Gujarat. Later, he also did some renditions in Hindi. These performances were widely appreciated, and are now available on DVD. As Narayan Desai's close colleague and translator, Tridip Suhrud, writes, the "Gandhi Katha is an act of faith. It seeks to reaffirm faith in [the] quest for Truth, for non-violence, for the essential sameness of all religions and in the primacy of dialogue as a means of resolving conflict in modern civil society".

I shall end with a personal memory. In 2007, I attended a meeting in Sevagram, convened by the culture ministry to discuss the identification of Gandhi Heritage Sites. It was chaired by Narayan Desai. After the meeting ended, the officer sent by the ministry went around with a sheaf of forms, asking the participants to claim their TA/DA (travelling and dearness allowance). As the rest of us filled in our flight details, Narayan Desai waved the forms aside. He had, he told the earnest official, come by train from Ahmedabad via Mumbai on his freedom fighter's pass. The babu, undeterred, asked him to at least claim his taxi fare from Wardha station to Sevagram. Narayan bhai answered that he had in fact travelled this last section by bus, adding: "Does one need to be compensated or reimbursed for coming home?"

e.mail : ramachandraguha@yahoo.in

http://www.telegraphindia.com/1150404/jsp/opinion/story_12470.jsp#.VR-43mbyqcY