1986થી 1993 સુધી રશિયાના પાટનગર મોસ્કોમાં રહેવાના, રાદુગા પ્રકાશન માટે રશિયનમાંથી ગુજરાતી પુસ્તકોનો અનુવાદ કરવાના અનુભવો

એ દિવસો ઊથલપાથલભર્યા છતાં મઝાના હતા. મારા પતિ રાજીવ (શાહ) 1986ના જાન્યુઆરીના અંતમાં મોસ્કો જવા નીકળ્યા. તેમની નિમણૂક સ્વતંત્રતા સેનાની અરુણા અસફઅલી દ્વારા સંચાલિત, ડાબેરી ઝુકાવ ધરાવતા અખબાર ‘પેટ્રિઅટ’ અને સાપ્તાહિક ‘લિંક’ના સંવાદદાતા તરીકે થઈ હતી. તેમને ફેબ્રુઆરીના અંતમાં રશિયાના પ્રમુખ મિખાઇલ ગોર્બાચેવની ઉપસ્થિતિમાં થનારી સોવિયેત કમ્યુનિસ્ટ પાર્ટીની ઉચ્ચ સ્તરીય કૉઁગ્રેસમાં પત્રકાર તરીકે હાજર રહીને, તેના અહેવાલ મોકલવાના હતા. ત્યારે હું દિલ્હીની એક સરકારી શાળામાં ગ્રંથપાલ તરીકે કામ કરતી હતી અને મારી દીકરી હિના સવા વર્ષની હતી. રાજીવે જતાં પહેલાં મને રશિયાના વિસા મળી જશે એટલી ખાતરી આપી હતી. બસ એટલું જ.

એપ્રિલ 1986ના આરંભમાં હું મારી દીકરી હિના જોડે મોસ્કો પહોંચી. એરપોર્ટની કડક સિક્યોરિટીમાંથી બહાર આવ્યાં, ત્યારે અમને લેવા માટે રાજીવ અને એનો એક વિદ્યાર્થી મિત્ર ગૌતમ સરકાર આવ્યા હતા.

રાજીવ અમારા માટે ગરમ કપડાં લઈને આવ્યો હતો, તે પહેરીને બહાર ચોતરફ ઓગળતા બરફ વચ્ચે અમે ટેક્સીમાં બેઠાં. મોસ્કોમાં નવેમ્બરથી બરફ જામવાનો શરૂ થઈ જાય છે અને મે પહેલાં પૂરેપૂરો ઓગળતો નથી. ત્યાં જેટલો બરફ જોયો, એટલા બરફની મેં કદી સ્વપ્નમાં પણ કલ્પના કરી ન હતી.

વેરાન પરા વિસ્તારમાંથી પસાર થઇને દોઢેક કલાકે અમે શહેરની મધ્યમાં આવેલા ‘પેટ્રિઅટ’ના ફ્લેટ પર પહોંચ્યા, જે સોવિયેત સરકારે અખબાર માટે ફાળવેલો હતો. વિદેશીઓના એન્ક્લેવની વચ્ચે રહેતા બીજા વિદેશી લોકોના ફ્લેટથી વિપરીત, અમારો ફ્લેટ રશિયન વિસ્તારમાં હતો — નાની નદી ‘યાઉઝા’ને કિનારે, ક્રેમલીનથી ત્રણ કિલોમીટર દૂર. સરનામું હતું : 52, Ulitsa Chkalova (ઉલિત્સા એટલે શેરી. Chakalov / ચકલોવ 1930ના દાયકાના જાણીતા રશિયન ઉડ્ડયનવીર હતા. તેમનું નામ ધરાવતી શેરી.).

પાંચમા માળે આવેલા ફ્લેટમાં ત્રણ બેડરૂમ અને એક લિવિંગ રૂમ હતા. રશિયન ધોરણ પ્રમાણે તે ઠીકઠીક આરામદાયક અને ઘણો મોટો કહેવાય.

તેના ત્રણમાંથી એક બેડરૂમમાં રાજીવે ઓફિસ બનાવી. તે સમયે હું કે રાજીવ રશિયન ભાષા જાણતાં ન હતાં. એટલે, અમે એક નાનો અંગ્રેજી-રશિયન શબ્દકોશ લઈને શોપિંગ માટે નીકળતાં અને અમારે શું જોઈએ છે તે દુકાનદારને સમજાવવાનો પ્રયત્ન કરતા.

‘પેટ્રિઅટ’ના પત્રકાર હોવાનો સૌથી મોટો ફાયદો એ હતો કે સોવિયેત પ્રચાર સંગઠન Agenstva Pechati Novosti(APN)ના અધિકારીઓ હંમેશાં તેના સંવાદદાતાને મદદ કરવા તૈયાર રહેતા હતા. તે સમયે ભારતીયો ત્યાં બહુ ઓછા હતા. તેમાંથી કેટલાકની પાસેથી મને જાણવા મળ્યું કે સોવિયેત રશિયાની વિદેશી ભાષાઓમાં પ્રકાશન કરતી પ્રકાશન સંસ્થા ‘રાદુગા’ ગુજરાતી અનુવાદકની શોધમાં છે. રાજીવે APN અધિકારીનો સંપર્ક કર્યો અને તેમણે ‘રાદુગા’નો સંપર્ક કર્યો.

રાદુગા વિદેશી ભાષાઓમાં સોવિયેત સાહિત્ય પહોંચાડતું. પ્રકાશનગૃહ પ્રોગ્રેસ પબ્લિશર્સ (ગુજરાતીમાં ‘પ્રગતિ પ્રકાશન’) જેના ગુજરાતી અનુવાદક અતુલ સવાણી હતા તે વધારે પ્રમાણમાં તત્કાલીન સોવિયેત નેતાગીરીને પ્રિય માર્ક્સ, એન્‌ગલ્સ અને લેનિનનાં પુસ્તકો પ્રગટ કરતું હતું.

‘રાદુગા’ના રશિયન સ્ટાફમાં થોડું ગુજરાતી જાણતા હોય એવા ત્રણ જણ હતા. તેમણે મને અંગ્રેજીમાંથી ગુજરાતી અનુવાદનું કામ આપ્યું. મેં તે સહેલાઈથી કર્યું. એટલે મારું નામ તરત મંજૂર કરવામાં આવ્યું. આમ, મોસ્કો પહોંચ્યા પછી ત્રણ મહિનાથી પણ ઓછા સમયમાં મેં રશિયન સાહિત્યનાં પુસ્તકોના અનુવાદનું કામ આરંભ્યું.

મને રશિયન ભાષા શીખવાવા માટે રાદુગા દ્વારા એક રશિયન શિક્ષકની નિમણૂક કરવામાં આવી હતી. તેમનું નામ યેલેના વ્લાદિમીરોવ્ના. તે મોસ્કોની પીપલ્સ યુનિવર્સિટીના નિવૃત્ત મહિલા પ્રોફેસર અને રશિયન ઉપરાંત ફ્રેન્ચ ભાષાનાં વિદ્વાન હતાં, તેમને અંગ્રેજી આવડતું ન હતું. ગુજરાતીનો તો સવાલ જ નહીં. તે મને હાવભાવથી, ચિત્રો દ્વારા અને આસપાસની વસ્તુઓની રશિયન ભાષામાં ઓળખાણ કરાવી ભાષા શીખવતાં. તેમની આવી અનૌપચારિક રીત મને બહુ અનુકૂળ આવી અને હું ઝડપભેર રશિયન શીખવા લાગી.

ટૂંક સમયમાં મેં રશિયનમાં સાહિત્ય વાંચવાનું અને રશિયનો સાથે તેમની ભાષામાં વાતચીત કરવાનું શરૂ કર્યું. ખરીદી કરવા જતી વખતે પણ બહુ મુશ્કેલી વિના સંવાદ થવા લાગ્યો. રશિયન સ્ટોરોમાં મોટે ભાગે મહિલાઓ કામ કરતી. તે એક ભારતીય સ્ત્રી અને તેની નાની દીકરીને જોઈને બહુ રાજી થતી અને વસ્તુ ખરીદવામાં મદદ પણ કરતી. ‘ઇસ્દ્રસ્ત્વિચે’ (નમસ્તે) એવું અભિવાદન કરીને તેમને જોઈતી વસ્તુ વિશે પૂછતાં. મારી નવાઈ વચ્ચે રોજિંદા વપરાશની ઘણી ચીજો સ્ટોરમાં ન હોય. એટલે તે અમને ખેદ વ્યક્ત કરીને કહેતી, ‘ઇસવીનીતે એતો નિયતો’ (એ વસ્તુ અહીં નથી). ઘણાં શાકભાજી તો લગભગ બારમાંથી આઠ મહિના ન મળે. એટલે મળે ત્યારે જથ્થાબંધ લઈને ફ્રીઝરમાં મૂકી દેવાનાં.  હા, ડુંગળી, બટાકા, કોબી અને ફળમાં સફરજન લગભગ કાયમ મળે, પણ તેમની ગુણવત્તા જોઈને લેવાં પડે.

રશિયનમાંથી સીધું ગુજરાતીમાં ભાષાંતર કરવા સુધી પહોંચવામાં મને લગભગ છ મહિના લાગ્યા. શરૂઆતમાં મેં રશિયનમાંથી બાળકોનાં પુસ્તકનું ભાષાંતર શરૂ કર્યું. યેલેના વ્લાદિમીરોવ્ના ઘણી વાર મને તેમના નિવાસસ્થાને કલાસ માટે બોલાવતાં હતાં અને ઘરે બનાવેલા વાઇન સહિત શ્રેષ્ઠ રશિયન વાનગીઓનો સ્વાદ ચખાડતાં હતાં. તે અમારા ઘરે આવે ત્યારે એમને હું મસાલાવાળી ગુજરાતી ચા પીવડાવતી. તે હંમેશાં હસતાં હસતાં કહેતાં, ‘આ તો વોદ્‌કા જેવી સ્ટ્રોંગ છે.’

આથી પણ વધારે, રશિયન ભાષા અને સંસ્કૃતિ શીખવામાં મને સૌથી મોટી મદદ કરનાર રશિયન મહિલા હતાં લ્યુદમિલા વાસિલિયેવના. તેઓ રાદુગા પબ્લિશિંગ હાઉસમાં ગુજરાતી ભાષાનાં સંપાદક હતાં. તે પોતાની ગુજરાતી બોલવાની કુશળતા નિખારવા માટે અવારનવાર અમારા ઘરે આવતાં અને અમને તેમના ઘરે બોલાવતાં. તે ગુજરાતીમાં મુક્તપણે બોલવાનો પ્રયત્ન કરતાં અને હું તેમની પાસેથી રશિયન શીખવાનો પ્રયત્ન કરતી. તેઓ અમદાવાદમાં ગુજરાત વિદ્યાપીઠમાં આવીને પણ રહ્યાં હતાં અને લોકો તેમને લ્યુદમિલાબહેન તરીકે સંબોધતા હતા.લ્યુદમિલાબહેને અમારી પુત્રી  હિનાને નજીકની નર્સરી(ક્રેશ/crèche)માં, અને પછી ઇંગ્લિશ સ્કૂલમાં  એડમિશન માટે મદદ કરી. બન્ને જગ્યાએ તેને બહુ મઝા પડતી. ક્રેશમાં તો બીજા જ દિવસથી તે સરસ રીતે રમતી થઈ ગઈ હતી. અમે તેને ઘરે પાછા લેવા જતાં ત્યારે તે આવવાની ના પાડતી. અહીં તે ચિત્રકળા અને સંગીત શીખી, જે તેનામાં હજુ સુધી કાયમ છે. આજે પણ તે વાયોલિન વગાડે છે અને શીખવે પણ છે. તેની પ્રથમ ભાષા ગુજરાતી કે અંગ્રેજી નહીં, રશિયન બની.

લ્યુદમિલાબહેનની ઉદારતા એટલી બધી હતી કે અમારે કોઈ તબીબી સમસ્યા થાય તો પણ તે અમારી સાથે રહે, જરૂર પડ્યે મદદ માટે ડોક્ટરોને ફોન પણ કરે. હકીકતમાં, તે અમારા પરિવારનાં સભ્ય જ બની ગયાં હતાં.

તે સમયે મોસ્કોમાં બહુ ઓછા ગુજરાતીઓ રહેતા હતા. અમે મજાકમાં કહેતાં કે ‘મોસ્કોમાં માત્ર અઢી ગુજરાતી પરિવારો છે.’ હું અને મારા પતિ ‘સંપૂર્ણ ગુજરાતી’ હતાં. પછી પ્રોગ્રેસ પબ્લિશર્સના અનુવાદક અતુલ સવાણી. તેમનો ગુજરાત અને ગુજરાતી પ્રત્યેનો પ્રેમ ઉત્કૃષ્ટ હતો. તેમણે ગુજરાતીમાં અનુવાદમાં પર્શિયન અને સંસ્કૃત શબ્દોના મુક્ત મિશ્રણની તરફેણ કરી હતી. તેમનાં પત્ની હતાં કુદ્દસિયાબહેન. અતુલભાઈનો ફ્લેટ 14 માળના એપાર્ટમેન્ટ-સમૂહમાંના એક એપાર્ટમેન્ટમાં, અમારા ફ્લેટથી ત્રીસેક કિલોમીટર દૂર, મોસ્કોની બહારના ભાગમાં, યુગોઝાપદનાયા (એટલે દક્ષિણ-પશ્ચિમ) નામના વિસ્તારમાં હતો. પ્રોગ્રેસ પબ્લિશર્સ અને રાદુગામાં કામ કરતા મોટા ભાગના ભારતીયો ત્યાં રહેતા હતા. મેટ્રો દ્વારા એક કલાક કરતાં પણ ઓછા સમયમાં અમે તેમના ઘરે પહોંચી શકતાં હતાં.

બીજું ‘સંપૂર્ણ ગુજરાતી’ કુટુંબ – બહુ દૂર ન હતું. તે અમદાવાદના ધનંજય વ્યાસનો પરિવાર હતો. ધનંજયભાઈ રેડિયો મોસ્કો માટે કામ કરતા હતા. અમે મોસ્કો પહોંચ્યા તેના થોડા મહિનામાં તે પરિવાર ભારત પરત ફર્યો. તેમની જગ્યાએ ચંદ્રકાંત વ્યાસ આવ્યા અને તે પણ ઝડપથી પાછા જતા રહ્યા.

ગુજરાતી પરિવારો સિવાય મારા પતિ રાજીવનો સંપર્ક મુખ્યત્વે રશિયન અધિકારીઓ, વિદ્વાનો અને ભારતીય રાજદ્વારીઓ સાથે હતો. રશિયન અધિકારીઓ અને વિદ્વાનો અવારનવાર અન્ય કેટલાક ન્યુઝ એજન્સીઓમાં કામ કરતાં ભારતીય પત્રકારો (સુરેન્દ્ર કુમાર, કે.પી.એસ. ગુપ્તા, વિનય કુમાર, વી.એસ. કર્ણિક) સાથે અમારા નિવાસસ્થાને યોજાતા નાના મેળાવડામાં આવતા. રશિયનોને ભારતીય ભોજન ખાવાનું ગમતું. મારી ટીચરની માફક તેમને પણ ‘વોદ્કા જેવી કડક’ મસાલાવાળી ગુજરાતી ચા બહુ ભાવતી હતી.

રશિયન અનુવાદક તરીકે મેં લગભગ છ વર્ષ સુધી કામ કર્યું. રશિયન રૂબલની મારી બધી કમાણી રશિયામાં ખર્ચવા સિવાય અમારી પાસે બીજો કોઈ વિકલ્પ ન હતો. કારણ કે અમે તેને અન્ય કોઈ વિદેશી ચલણમાં રૂપાંતરિત કરી શકતા ન હતા. ત્યારે આવશ્યક સેવાઓ સહિતની તમામ વસ્તુઓ ખૂબ સસ્તી હતી. તેથી અમે મોટા ભાગની કમાણી શિયાળાની હિમવર્ષા દરમિયાન મોસ્કોમાં ફરવામાં ખર્ચતાં અને વિવિધ રેસ્ટોરાંમાં જતાં. બીજો મોટો ફાયદો એ થયો કે અમે ત્રણ વખત ટ્રેનમાં યુરોપપ્રવાસ કર્યો — એક વાર જર્મની થઈને લંડન અને બે વાર સ્વીડન.

હવે મારા અનુવાદ કાર્ય વિશે : હું મારો મોટાભાગનો સમય રશિયન શીખવામાં પસાર કરતી હતી. મારા સંપાદક લ્યુદમિલાબહેન અને શિક્ષક યેલેના વ્લાદિમીરોવ્નાની સાથે રશિયન ફિલ્મો, નાટકો, ઓપેરા, બેલે વગેરે સાંસ્કૃતિક કાર્યક્રમો જોવા પણ જતી, જેનાથી મને તે સમાજ અને સંસ્કૃતિ જાણવામાં ખૂબ મદદ મળી. તેનાથી મને અનુવાદમાં પણ સરળતા રહેતી.

શરૂઆતમાં મેં અંગ્રેજીમાંથી અનુવાદ કર્યો. તેમાં રશિયાના વિખ્યાત લેખક નિકોલાઈ ગોગોલનું નાટક અને એન્તોન ચેખોવની ટૂંકી વાર્તાઓનો સમાવેશ થાય છે. ટૂંક સમયમાં, મેં રશિયનમાંથી સીધું ભાષાંતર શરૂ કર્યું—અલબત્ત, રશિયન-અંગ્રેજી શબ્દકોશની મદદથી. કેમ કે, એ વખતે ત્યાં કોઈ રશિયન-ગુજરાતી શબ્દકોશ ન હતો.

રશિયન સંપાદક લ્યુદમિલાબહેનની ઉપરાંત નાત્સ્યા અને સાશા મારા અનુવાદના પ્રકાશનમાં મદદ કરતાં હતાં. પહેલાં હું અનુવાદ કરી લેખિત પ્રત આપતી. તેની પરથી નાત્સ્યા મોટા અક્ષરોમાં કોપી કરતી. તે ગુજરાતી નહીં જેવું જાણતી હતી. ત્યાર પછી નાત્સ્યાએ મોટા અક્ષરે કરેલી કોપી એડિટ થઈને પ્રિન્ટમાં જતી. પહેલી પ્રિન્ટ સાશા અને લ્યુદમિલાબહેન એડિટ કરતાં. પછી છેવટના એડિટ માટે મારી પાસે આવતી.

સાઇબિરિયાના ઇર્કુત્સ્કના એક ટોચના પર્યાવરણવિદ અને એવોર્ડવિજેતા લેખકના પુસ્તક, ‘ઝીવી ઇ પોમની’ (જીવનભરનાં સંભારણાં) મેં અનુવાદ કરેલું છેલ્લું પુસ્તક હતું. તે કદી પ્રકાશિત થયું નહીં. તે ઉપરાંત, સમકાલીન રશિયન લેખકોની ટૂંકી વાર્તાઓનો અંગ્રેજી અનુવાદ ઉપલબ્ધ ન હોવા છતાં, મેં તેનો રશિયનમાંથી સીધો ગુજરાતી અનુવાદ કર્યો. ગોગોલ, ચેખોવ, તોલ્સ્તોય જેવા વિખ્યાત લેખકોનાં લખાણનો રશિયનમાંથી સીધો અનુવાદ મુશ્કેલ હતો, પણ તેમના અંગ્રેજી અનુવાદ ઉપલબ્ધ હોવાથી સુવિધા રહેતી હતી.

મારા કાર્યકાળ દરમિયાન બાળકોનાં પુસ્તકો, નવલિકાઓ અને નવલકથાઓ, એમ બધું મળીને મેં છ વર્ષમાં ત્રીસેક પુસ્તકોનો અનુવાદ કર્યો. તેમાંથી વીસેક પુસ્તકો ‘રાદુગા’એ પ્રકાશિત કર્યાં, બાકીનાં રાદુગા પ્રકાશનનો ગુજરાતી વિભાગ બંધ થવાથી પ્રકાશિત ન થયાં. તમામ પુસ્તકો મારા લગ્ન પહેલાંના નામે, શ્રુતિ મહેતા તરીકે પ્રકાશિત થયાં. પાંચ પુસ્તકોની અપ્રકાશિત પ્રિન્ટ કોપી મારી પાસે છે, બાકી બધી નકલો ફેંકાઈ ગઈ છે, એવું મિત્રો પાસેથી જાણવા મળ્યું. મારા 1992ના આયોજનમાં રશિયાના દાઘેસ્તાનના પ્રસિદ્ધ કવિ રસૂલ ગમઝાતોવની એક નવલકથાના અનુવાદનું કામ પણ હતું, જે થઈ ન શક્યું. હાલમાં મારી પાસે સચવાયેલાં મારાં અનુવાદિત પ્રકાશિત અને અપ્રકાશિત પુસ્તકોને રાજીવે સ્કેન કરીને  બ્લોગ https://saankal.blogspot.com/ પર મુક્યાં છે, જે ત્યાંથી ડાઉનલોડ કરીને વાંચી શકાય છે.

મોસ્કોમાં ગુજરાતી ભાષામાં મારી કામગીરી રાદુગા પૂરતી સીમિત ન હતી. રેડિયો મોસ્કોમાં ગુજરાતી ભાષાના સમાચારવાચક તરીકે પણ મેં થોડા સમય માટે કામ કર્યું. રેડિયોમાં મારો પરિચય ગુજરાતી જાણવાનો દાવો કરતાં એક રશિયન મહિલા, લ્યુબોવ વિક્તરોવના સાથે થયો. તે સાવ ઓછું ગુજરાતી જાણતાં હતાં, પણ સમાચારોનું ગુજરાતીમાં ભાષાંતર કરીને તેનું પ્રસારણ કરતાં. મને ખાતરી છે કે ભાષાંતરની ગુણવત્તા વિશે રશિયનોને જાણવાની દરકાર ન હતી. મોસ્કો રેડિયોના મકાનમાં જવા માટે મને પાસ આપવામાં આવ્યો હતો. એટલે અંદર જવામાં કશી મુશ્કેલી પડતી ન હતી.

લ્યુબોવ વિક્તરોવના તે સમયના સત્તાધારીઓની બહુ નજીક હોય તેમ લાગતું હતું. તેમણે રશિયન-ગુજરાતી શબ્દકોશ તૈયાર કરવાનું નક્કી કર્યું — એમ કરવાથી કદાચ તેમના બોસનું રાજકીય ઉપરીઓ સામે સારું દેખાય. તે શબ્દકોશનો મુસદ્દો મારી પાસે મૂલ્યાંકન માટે આવ્યો. તેમણે ચંદ્રકાંત વ્યાસને પણ તે મોકલ્યો હતો. તે જોયા પછી મેં આપેલા મૂલ્યાંકન અહેવાલમાં ઘણી ટીકા કરી હતી. તેમાં જોડણીની અને બીજી ઘણી ભૂલો હતી. જેમ કે, ‘લાકડી’ શબ્દ ‘લાકરી’ તરીકે છાપવામાં આવ્યો હતો. કારણ કે રશિયન ભાષામાં પાસે ‘ડ’ નથી. તેના બદલે ‘ર’ વપરાય છે. સમગ્ર શબ્દકોશમાં આવી ઘણી ભૂલો હતી. મેં અહેવાલમાં લખ્યું હતું કે તે શબ્દકોશ યોગ્ય સુધારા વિના પ્રકાશિત થવો જોઈએ નહીં. તેમ છતાં, બધી ભૂલો અકબંધ રાખીને શબ્દકોશ પ્રકાશિત કરવામાં આવ્યો. કોઈએ ગુણવત્તાની કાળજી લીધી નહીં, કંઈ ન હોવા કરતાં કંઈ હોય તો સારું, એમ સમજી મન મનાવવામાં આવ્યું. સોવિયેત યુનિયનના પતન સમયે આવી ઉદાસીનતા હતી.

આ સિવાય છ મહિના માટે મેં સોવિયેત યુનિયનની કેટલીક દસ્તાવેજી ફિલ્મોમાં ગુજરાતીમાં અવાજ પણ આપ્યો અને લ્યુદમિલાબહેનને ગુજરાતીમાંથી રશિયનમાં અનુવાદ માટે મદદ કરી હતી. રશિયન મિત્રો જોડે અવારનવાર હું થિયેટરમાં હિન્દી ફિલ્મ જોવા પણ જતી. તે બધી ફિલ્મો રશિયનમાં ડબ થતી હતી. મને યાદ છે, હું ‘પ્રેમ રોગ’ જોવા ગઈ હતી. કરુણ સીન જોઈને થિએટરમાં બેઠેલી દાદીઓ રડતી. તે જોઈને મને બહુ આશ્ચર્ય થતું. મારી મિત્રો મને સવાલ કરતી, ‘ભારતમાં છોકરા-છોકરી પ્રેમ કરે તો આવી રીતે નાચે-ગાય ખરાં?” તેમને રાજ કપૂર અને મિથુન ચક્રવર્તીની ફિલ્મો બહુ ગમતી, અને તે ખાસ જોવા જતાં. ‘મેરા જૂતા હૈ જાપાની’ ગીત તો ઘણા લોકોને મોઢે હતું.

રાદુગા પ્રકાશનમાં મારો સમય બહુ સારી રીતે ગયો. ત્યાં અને પ્રગતિ પ્રકાશનમાં વિભિન્ન ભારતીય ભાષાઓના અનુવાદકો કામ કરતાં હતાં. અમે બધાં અવારનવાર પિકનિક માટે જતાં. રાદુગાની પાર્ટીઓમાં તેમની સાથે ખાસ્સી વાતચીત થતી. ઘણી વાર રાદુગાના સ્ટાફને અઠવાડિયા માટે ટુરમાં પણ લઈ જવામાં આવતા હતા.  લ્યુદમિલાબહેન પોતે મને લેનિનગ્રાદ (હવે સેંટ પીટર્સબર્ગ) અને (હાલમાં યુદ્ધગ્રસ્ત યુક્રેનની રાજધાની) કીવ લઈ ગયાં હતાં. લેનિનગ્રાદમાં અમે તેમનાં મમ્મીના ફ્લેટમાં રહ્યાં હતાં, જ્યારે કીવમાં એક સ્થાનિક પરિવાર સાથે છ દિવસ રહ્યાં હતાં. એક દિવસ તે લોકો મને એક ગુફામાં લઈ ગયા હતા, જ્યાં તેમના જૂના સંતોનાં મૃત શરીર પડ્યાં હતાં. તેમનું માનવું હતું કે જે સંતોનો આત્મા પવિત્ર હોય તેમનું શરીર ખરાબ ન થાય.

વર્ષ 1991માં ગોર્બાચેવને ઉથલાવી પાડવાના પ્રયાસરૂપે થયેલા કુખ્યાત ઓગસ્ટ બળવાના સમયે હું રાદુગાની કર્મચારી હતી. ત્યારે અંકુરના જન્મ વખતે એક પ્રતિષ્ઠિત પ્રસૂતિ ગૃહમાં મારી તબીબી સંભાળ લેવામાં આવી હતી – તે બધું તદ્દન નિઃશુલ્ક હતું. પછીનો સમય રાજકીય ઊથલપાથલનો હતો. બ્રેડ સહિત આવશ્યક ચીજવસ્તુઓની ભારે અછત હતી. દૂધ ખરીદવા માટે લાંબી લાઇનોમાં ઊભા રહેવું પડતું હતું, જો કે, બાળકો માટેની ખાસ દુકાનોમાંથી નાના અંકુર માટેનું ખાવાનું અમને મળી જતું હતું, પણ તેનો જથ્થો નિયત હતો અને તે રોજ લેવા જવું પડતું. હું અવારનવાર ખરીદી માટે બહાર જતી, જ્યારે મારા પતિ અમારાં બાળકોની સંભાળ રાખતા હતા. હિના પહેલેથી રશિયન શાળામાં હતી અને અંકુર ઘરે હતો. હું અલગ-અલગ દુકાનોમાં ફર્યા પછી ટ્રોલીમાં 15 કિલો જેટલી જરૂરી ખાદ્યસામગ્રી લઈને ઘરે પાછી આવતી હતી. અમારું ઘર ન બદલાયું, પણ તેનું સરનામું બદલાઈ ગયું હતું. તે વિસ્તાર Ulitsa Chkalovaને બદલે તેના જૂના નામ Zimlyanoi Val (Val એટલે વસાહત) તરીકે ઓળખાવા લાગ્યો હતો.

સોવિયેત યુનિયનના અને રાદુગાના અંત પછી એપ્રિલ 1993માં અમારે પાછા આવવાનું થયું. ત્યારે અરાજકતા વચ્ચે પણ પ્રકાશન ગૃહે મારો સામાન ભારત મોકલવામાં પૂરતી મદદ કરી અને નાના અંકુર સહિત પરિવારનાં બધાંની ટિકિટ પણ આપી. રશિયાના ચડાવઉતારો વચ્ચે વીતાવેલો એ સમય અંગત રીતે મારા માટે અવિસ્મરણીય છે. 

e.mail : shrutirajiv@gmail.com

સૌજન્ય “સાર્થક જલસો” – 19; ઑક્ટોબર 2023; પૃ. 60-64

છવિ સૌજન્ય ; “સાર્થક જલસો – 19” / શ્રુતિબહેન શાહ / રાજીવભાઈ શાહ / વિ.ક. 

== આ નવલકથામાં માર્ક્વેઝના સ્વાનુભવો મોટું પ્રેરકબળ બન્યા છે; એની પ્રતીતિ આ અને પછીનાં પ્રકરણોમાં સવિશેષે થાય છે.

જેમ કે, બનાના પ્લાન્ટેશનના કામદારો હડતાલ પર ઊતરી જાય છે અને એમને મારી નાખવામાં આવે છે એ દુર્ઘટના, માર્ક્વેઝે પોતાના નાનપણમાં જોયેલી ઘટનાનું પ્રતિબિમ્બ છે. ત્યારે માર્ક્વેઝ એક બનાના પ્લાન્ટેશનની નજીક રહેતા હતા; ત્યારે કામદારો હડતાળ પર ઊતરી ગયેલા; ત્યારે મશિનગનોથી કામદારોની હત્યા થયેલી, એટલું જ નહીં, એમની લાશોને દરિયામાં ફૅંકી દેવાયેલી !

એમ લાગે કે માર્ક્વેઝ એકાન્તે, કોરાણે, રહી ગયેલા માકોન્ડો ગામની રસપૂર્વક વાર્તા કહી રહ્યા છે; પરન્તુ નોંધવું જોઈશે કે બનાના પ્લાન્ટેશનનું એ અમાનવીય ઘટનાચક્ર લેટિન અમેરિકામાં વિસ્તરેલા વેસ્ટર્ન ઇમ્પિરિયાલિઝમના ઇતિહાસનો જ એક દુ:ખદ હિસ્સો છે. નવલકથામાં માર્ક્વેઝ નિરૂપે છે કે બનાના કમ્પનીઓનો કૅપિટાલિસ્ટ ઇમ્પિરિયાલિઝમ માકોન્ડોવાસીઓ માટે કેટલો તો ખાઉ અને નુક્સાનકારક હતો. એથી માકોન્ડોમાં ભ્રષ્ટાચાર શરૂ થયેલો.

નવલમાં સરકારો અને સત્તાને વિશેનું એમનું સમીક્ષક દૃષ્ટિબિન્દુ પણ વણાયેલું છે. કર્નલ ઔરેલિયાનો બ્વેન્દ્યાની લિબરલ પાર્ટી માટેની લડત માત્ર કથાપરક કલ્પના નથી, પણ એ લડતની પાર્શ્વભૂમાં લિબરલ્સને વિશેની માર્ક્વેઝની સહાનુભૂતિ અને ભ્રષ્ટ કૉન્ઝર્વેટિવ સરકાર પ્રત્યેનો તિરસ્કારભાવ પણ જોઈ શકાય છે.

ખરેખર તો, એમના વતન કોલમ્બિયામાં થયેલા રાજકીય સંઘર્ષોનાં જ આ બધા કથા-આકારો છે. ==

પ્રકરણ : ૧૫ —

મૌરિસિઓ બૅબિલોનિયાને થયેલા કરોડરજ્જુના રોગની કરુણતાથી મેમે આઘાત પામે છે ને બોલતી બંધ, અવાક, થઈ જાય છે. મેમેની વર્તણૂકથી વિક્ષુબ્ધ ફર્નાન્ડા એને લાંબો પ્રવાસ કરાવીને પોતાને વતન લઈ જાય છે.

મૌરિસિઓ બૅબિલોનિયાને એની જગ્યાએથી ખસેડીને મુક્ત થતાંની વારમાં, ફર્નાન્ડાએ આગળનું બધું વીગત વીગતમાં વિચારી લીધું, એટલા માટે કે એ આખા બોજથી ઝટ હળવા થઈ જવાય. પતિ જોડે કશી વાતચીત કર્યાં વિના એણે બૅગો તૈયાર કરી. દીકરી માટે એક નાની સૂટકેસમાં ત્રણેક જોડ કપડાં મૂક્યાં, અને ટ્રેન ઉપડવાના અરધા કલાક અગાઉ દીકરીના બેડરૂમમાં જઈને એને પણ તૈયાર કરી દીધી.

‘ચાલ જઈએ, રેનાતા,’ ફર્નાન્ડાએ કહ્યું, કશો વિશેષ ખુલાસો પણ ન કર્યો, મેમેએ પણ કંઈ પૂછ્યું નહીં. એને થયું ફર્નાન્ડા જાણે એને કસાઇખાને લઈ જાય છે, જાણ્યું જ નહીં કે બન્ને ક્યાં જઈ રહ્યાં છે. બૅકયાર્ડમાં થયેલા ગોળીબારનો ધડાકો અને મૌરિસિઓ બૅબિલોનિયાની ચીસ સિવાયનું એને કશું જ યાદ ન્હૉતું; અને ત્યારથી એ અવાક થઈ ગયેલી તેમ જ  જીવનભર એમ જ રહેલી. બેડરૂમમાં ફર્નાન્ડાએ હુકમ ફરમાવ્યો એટલે એણે મૉં ધોયું નહીં, વાળ પણ ઓળ્યા નહીં ને ટ્રેનમાં પ્રવેશી – જાણે ઊંઘમાં ચાલી રહી’તી … એને ખબર પણ ન પડી કે પીળાં પતંગિયાં હજી એને સાથ આપી રહ્યાં’તાં.

મેમે કૉન્વેન્ટમાં જોડાય છે અને મૌરિસિઓ બૅબિલોનિયાના વિચારોમાં ખોવાયેલી રહે છે, શેષ જીવન ત્યાં જ વીતાવે છે. એના કૉન્વેન્ટમાં આવ્યાના અનેક માસ પછી, કૉન્વેન્ટની એક નન મૌરિસિઓ બૅબિલોનિયાથી થયેલા મેમેના અવૈધ છોકરાને લઈને બ્વેન્દ્યા હાઉસ આવે છે. ફર્નાન્ડા એને ઔરેલિયાનો બ્વેન્દ્યાની જૂની વર્કશોપમાં સંતાડી રાખે છે. મેમેનાં એ કરતુતથી ફર્નાન્ડાને નીચાજોણું થાય છે, એ એવી બનાવટ કરે છે કે છોકરો અનાથ છે. છોકરો ‘ઔરેલિયાનો બીજો’ કહેવાય છે.

તે મેમે બ્વેન્દ્યાના એ અવૈધ પુત્રને ઘરે લાવી, પરન્તુ એથી તો માકોન્ડો ગામ માટે ભાવિમાં ઘાતક નીવડનારી ઘટનાઓ સ્પષ્ટ થઈ ગઈ.

લોકોની પરિસ્થિતિ એવી હતી કે અંગત લફરાંમાં માથું મારવા કોઈ તૈયાર ન્હૉતું. એવા વાતાવરણમાં ફર્નાન્ડાને ભરોંસો પડેલો કે પોતે પુત્રને સંતાડી રાખશે તો કશું ખોટું નહીં થાય – જાણે એનું અસ્તિત્વ જ ન્હૉતું ! જાણે એ હતો જ નહીં. ફર્નાન્ડાએ એમ જ કરવું પડે, કેમ કે પુત્રને એવા સંજોગોમાં લાવેલા કે જુદું કશું શક્ય જ ન્હૉતું. ફર્નાન્ડાને ગમે કે ન ગમે, પુત્રને જીવનભર વેઠી લીધા વિના એનો છૂટકો ન્હૉતો; વળી, પુત્રને બાથરૂમના ટબમાં ડુબાડી દેવાના પોતાના મનોનિર્ણય વિશે પણ એ ઢચુપચુ હતી.

પુત્રને એણે કર્નલ ઔરેલિયાનો બ્વેન્દ્યાની જૂની વર્કશૉપમાં બંધ કર્યો ને સોફિયા દ લા પિયેદાદને સમજાવી દીધું કે એણે છોકરાને બાસ્કેટમાં ‘તરતો’ – દેખાતો – જોયો છે. ઉર્સુલા છોકરાની અસલીયત ન જાણે તો તો જીવતે જીવ મરી જાય ! એક વાર, ફર્નાન્ડા છોકરાને ખવરાવતી’તી ત્યારે, નાની અમરન્તા ઉર્સુલા ત્યાં જઈ ચડેલી, એને પણ બાસ્કેટની જુક્તિ સમજાઈ ગયેલી.

મેમેને એના જીવનની કરુણતાથી બચાવી લેવામાં ફર્નાન્ડા ઢંગધડા વગરનું વર્તેલી, એટલે, એનો ધણી ઔરેલિયાનો સેગુન્દો હતાશ થઈ ગયેલો. છોકરાને ઘરે લાવ્યા એ પછીનાં ત્રણ ત્રણ વર્ષ લગી ઔરેલિયાનો સેગુન્દોને પોતાના એ પૌત્રની કશી જાણ જ ન્હૉતી થઈ.

Turkeys’s wattles —

બનેલું એવું કે ફર્નાન્ડાની બેદરકારીને લીધે છોકરો એક દિ વર્કશોપમાંથી આંગણામાં પ્હૉંચી ગયેલો – નાગો – વાળ વિખરાયેલા – એનું શિશ્ન નર ટર્કીની સંવનન માટે ઉત્તેજિત થઈ ગયેલી લાલ ગળાગોદડીના જેવું (Turkeys’s wattles) હતું. લાગે કે એ માનવબાળ નથી પણ જ્ઞાનકોશમાં આપેલી નરભક્ષકની વ્યાખ્યા છે.

(ક્રમશ:) 

= = =

(Feb 26, 24 : A’bad)

સૌજન્ય : સુમનભાઈ શાહની ફેઇસબૂક દીવાલેથી સાદર

“સોરી! મૈંને જો ભી કિયા હૈ, અપની મરજી સે કિયા હૈ. તો, પ્લીઝ, મેરે દોસ્તો ઓર પેરેન્ટ્સ કો પરેશાન ના કરેં.”

મૈં મેન્ટલી બહોત ડિસ્ટર્બ થા. એક લડકી ને બહોત પરેશાન કિયા. મુજે ઇતના ડિસ્ટર્બ કર દિયા કે નીટ કા મેન્ટલ પ્રેશર ઔર ઇસકા પ્રેશર સબ હદ સે જ્યાદા હો ગયા.”

“આઈ એમ સોરી મમ્મી-પાપા. આપ જૈસે માં-બાપ સબ કો મિલે, જો હંમેશાં સાથ દે. ગલતી મેરી હી થી જો મૈંને આપ કી બાતેં નહીં માની ઔર ચીજો કો અપને ઢંગ સે કરતા રહા.”

“સોરી, મમ્મી-પાપા, પર મૈં કિસી ચીજ કે લાયક નહીં હૂં. આપકા બેટા બહોત લડા લેકિન હાર ગયા. ઇતને પૈસે મુજ પર બરબાદ કરને કે લિયે સોરી, લેકિન મેરા પ્યાર જૂઠા નહીં થા, લડકે સે હુઆ થા લેકિન સચા થા એકદમ.”

“હમ કિતના ભી પઢ લે લેકિન હમારા સિલેકશન નહીં હોગા. લાસ્ટ ઈયર હમને વેસ્ટ કિયા, લેકિન ઇસ બાર હમ હાર્ડવર્ક કર રહે થે બટ, ફિર ભી રિઝલ્ટ નહીં આયા, ઈસલીયે પ્લીઝ હમે માફ કર દીજીયેગા. હમારી હિમ્મત નહીં હોગી આપ લોગો સે નજરે મિલાને કી, ઈસલીયે અપની લાઈફ ખતમ કર રહે હૈ.”

રાજસ્થાનના કોટા શહેરનું નામ તમે સાંભળ્યું હશે. તમને ખબર હશે કે કોટામાં કોચિંગ ક્લાસનો વ્યવસાય જબ્બર ફૂલ્યોફાલ્યો છે. એમાં તમે એ પણ સાંભળ્યું હશે કે ત્યાં ઈજનેરી અને મેડિકલની વિભિન્ન પ્રવેશ પરીક્ષાઓમાં પાસ થવાની આશાએ ભણવા આવતા દેશભરના અનેક વિધાર્થીઓમાં વખતોવખત આત્મહત્યાઓની ઘટના બનતી રહે છે. ઉપર, ગયા વર્ષે આવી જ રીતે આત્મહત્યા કરનારા અમુક વિધાર્થીઓએ મરતાં પહેલાં લખેલી ચિઠ્ઠીઓના અંશ છે. 

13મી ફેબ્રુઆરીએ, 12માં ધોરણની સાથે જે.ઇ.ઇ.ની તૈયારી કરી રહેલા એક વિધાર્થીએ રૂમમાં ફાંસી લગાવીને આત્મહત્યા કરી લીધી હતી. આ વર્ષે આ ચોથો કેસ છે. 2023માં, કોટામાં આવી રીતે 29 વિધાર્થીઓને જીવ ગુમાવ્યો હતો. માત્ર સવા વર્ષમાં જ ૩૩ વિધાર્થીઓની આત્મહત્યા થવી એ સામાન્ય સંખ્યા નથી. તેને લઈને દેશમાં ચિંતાનું વાતાવરણ પણ છે.

આ તમામે તમામ આત્મહત્યાનાં મૂળ શોધવા જાવ તો, વ્યક્તિગત રીતે તેમાં તમને અલગ અલગ કારણો મળશે, પણ એ મોટાભાગે ટ્રીગર પોઈન્ટ જેવાં છે. બૃહદ્દ સ્તરે તેમાં મોટું કારણ શૈક્ષણિક શ્રેષ્ઠતા પુરવાર કરવાનું છે. વિધાર્થીઓ પર તેમની લાયકાત પુરવાર કરવાનું એટલું દબાણ છે કે રોજીંદા જીવનની નાની-મોટી ઘટનાઓ ટ્રીગર પોઈન્ટ બનીને તેમને ‘ટેન્શન-મુક્ત’ થવા તરફ લઇ જાય છે.

તાજેતરમાં, વડા પ્રધાન નરેન્દ્ર મોદીએ તેમના ‘મન કી બાત’ કાર્યક્રમમાં કહેલી વાત યાદ છે? તેમણે પરિવારને ઉદ્દેશીને કહ્યું હતું કે બાળકોનાં રિપોર્ટ કાર્ડને પેરન્ટ્સ તેમનું વિઝિટિંગ કાર્ડ ના બનાવે. વિધાર્થીઓની આત્મહત્યા માટે શૈક્ષણિક સંસ્થાઓને દોષિત ઠેરવવી સહેલી છે, પરંતુ તેમાં સમાજ પણ એટલો જ જવાબદાર છે કારણ કે તેણે ભણવાને અને નોકરીને ઓલેમ્પિકની રેસમાં તબદીલ કરી દીધી છે. 

કોટામાં લગભગ 3 લાખ વિધાર્થીઓ રોજના અઢાર અઢાર કલાક ભણે છે એ એક પ્રેશર કૂકર જેવી પરિસ્થિતિ છે. ભારતની 1.4 અબજ વસ્તીના 65% લોકો 35 વર્ષથી ઓછી ઉંમરના છે અને દેશના ઇતિહાસમાં પહેલીવાર તેમની વચ્ચે કાતિલ સ્પર્ધા ઊભી થઇ છે. આટલી મોટી યુવા વસ્તી સામે, નોકરીઓ કે રોજગારની તકો ઘણી ઓછી છે, અને એટલે દરેકને બીજા કરતાં તેની લાયકાત વધુ પુરવાર કરવા માટે તનતોડ મહેનત કરવી પડે છે.

 જે વિધાર્થીઓ પરીક્ષાઓ ‘ટોપ’ કરે છે તેમનું હીરોને છાજે તેવું સન્માન કરવામાં આવે છે અને જે નિષ્ફળ જાય છે તેમને ઝીરો ગણવામાં આવે છે. ભારતમાં આજે પણ ઘરમાં છોકરો એન્જીનિયર હોય કે ડોકટર હોય તેનો સમાજમાં ‘વટ’ પડે છે અને એટલે જ બહુ બધાં પેરેન્ટ્સ કોટાને સ્વર્ગનો રસ્તો ગણે છે. ભારતમાં વિધાર્થીઓ પર સફળ થવાનું જે ખતરનાક પ્રેશર છે તે દેખાદેખી અને કથિત સામાજિક ઈજ્જતમાંથી આવે છે. છોકરાઓ માટે પરીક્ષાઓમાં ‘જીતવું’ એ જીવન-મરણનો પ્રશ્ન થઇ જાય છે.

કોટાના સ્વર્ગમાં જવાની દોડ 1990ના દાયકાની શરૂઆતમાં થઈ હતી. વડા પ્રધાનને એકવાર આ શહેરની પ્રશંસા કરીને તેને શિક્ષણનું “નવું કાશી” ગણાવ્યું હતું. અહીં, નવ જેટલી મોટી કોચિંગ સંસ્થાઓમાં સમગ્ર ભારતમાંથી 1.77 લાખ જેટલા વિદ્યાર્થીઓ નોંધાયેલા છે. કોચિંગ સંસ્થાઓ શહેરની આર્થિક જીવનરેખા છે, અને તેમાં 4,000 વિદ્યાર્થીઓનાં છાત્રાલયો અને 40,000થી વધુ ગેસ્ટ હાઉસની સુવિધાઓ છે. 

ગયા વર્ષે, એક ઓનલાઈન પ્લેટફોર્મ દ્વારા કરવામાં આવેલા એક અભ્યાસમાં દાવો કરવામાં આવ્યો હતો કે કોટામાં 10માંથી ચાર વિદ્યાર્થીઓ ડિપ્રેશન સાથે સંઘર્ષ કરી રહ્યા છે અને 10માંથી આઠ વિદ્યાર્થીઓ બેચેની અથવા તણાવમાં છે. તેમાંથી નોંધપાત્ર સંખ્યામાં વિદ્યાર્થીઓ ઓછી આવક ધરાવતા પરિવારોમાંથી આવે છે, જેમની પર માતાપિતાની અપેક્ષાઓનો બોજો હોય છે કે તેઓ ડોકટરો અથવા ઇજનેરો બને.

આ પ્રશ્ન કોટા સુધી મર્યાદિત નથી. વિધાર્થીઓમાં તનાવ અને આત્મહત્યા એક રાષ્ટ્રીય મુદ્દો છે. નેશનલ ક્રાઈમ રેકોર્ડ્સ બ્યુરો 2020માં 12,500થી વધુ કિશોરોએ આત્મહત્યા કરી હતી. તેનો અર્થ એ થયો કે દરરોજ આશરે 34 વિદ્યાર્થીઓ તેમના જીવનનો અંત લાવે છે. આ ભયજનક આંકડા શિક્ષણ અને કારકિર્દીની પસંદગીઓને લગતા સામાજિક ધોરણો અને તેનાથી ઊભા થતા પ્રેશરની વ્યાપક સમસ્યાને પ્રતિબિંબિત કરે છે.

માતાપિતા હંમેશાં તેમના બાળકનું સારું ઇચ્છતાં હોય છે અને સાથે એવી પણ આશા રાખતાં હોય છે કે તેઓ જીવનમાં ખૂબ આગળ વધે, પરંતુ દેખાદેખીમાં અને તેમની ખુદની અધૂરપોના કારણે માતા-પિતા બાળકો પર એટલી બધી અવાસ્તવિક અપેક્ષાઓનું પોટલું મૂકતાં થઇ જાય કે બાળકો ઘણીવાર એમાંથી મુક્ત થઇ શકતાં નથી. આવા કિસ્સાઓમાં, માતા-પિતા માટે હંમેશાં સલાહ છે કે તેઓ બાળકોની વાત સાંભળે અને સમજે કે તેઓ ખરેખર તેમના ઉચ્ચ અભ્યાસ માટે શું કરવા સક્ષમ છે અને શું કરવા સક્ષમ નથી.

2019માં, હૈદરાબાદની ઇન્ડિયન ઇન્સ્ટિટયૂટ ઓફ ટેક્નોલોજીમાં ભણતા ૨૦ વર્ષના માર્ક એન્ડ્ર્યુ ચાર્લ્સે આત્મહત્યા કરતાં એક ચિઠ્ઠીમાં આ વાતનો પડઘો પાડ્યો હતો. સારા માર્ક્સ નહીં આવે તેવા ડરથી હોસ્ટેલ રૂમના સીલિંગ ફેન પર લટકી જતાં પહેલાં તેણે માતા-પિતા અને દોસ્તોને સંબોધીને, આઠ પાનાની ચિઠ્ઠીમાં લખ્યું હતું, “મારી પાસે નોકરી નથી, કદાચ મળશે પણ નહીં. ના-લાયકને કોઈ કામ પર રાખતું નથી! બીજા સૌની જેમ મને પણ સપનાં હતાં. આ બધી હકારાત્મકતા, સતત હસતા રહેવાનું, લોકોને કહેતા રહેવાનું કે ‘હું ઓકે છું,’ એ જૂઠ છે. હું ઓકે નથી. ઘરથી દૂર બે વર્ષ, શ્રેષ્ઠ ઇન્સ્ટિટયૂટ અને આજુબાજુમાં ઉત્તમ લોકો, મેં બધું વેડફી નાખ્યું. હું તેને લાયક નથી. હું બેકાર છું. તમે બેસ્ટ પેરન્ટ્સ છો, તેના માટે થેંક યુ. હું આવો નાકામ રહ્યો, તેના માટે સોરી.” 

આ ચિઠ્ઠી સમાજના ગાલ પર તમાચો છે. આ આત્મહત્યા પરીક્ષામાં ઓછા માર્ક્સની કે નાપાસ થવાની નથી. આ આત્મહત્યા સમાજની નજરોમાં ના-લાયક, નાકામ, નિષ્ફળ હોવાની છે.

(પ્રગટ : ‘બ્રેકિંગ વ્યૂઝ’ નામક લેખકની સાપ્તાહિક કોલમ, ‘સંસ્કાર’ પૂર્તિ “સંદેશ”; 25 ફેબ્રુઆરી 2024)

સૌજન્ય : રાજભાઈ ગોસ્વામીની ફેઇસબૂક દીવાલેથી સાદર