ભારતીય જનતા પક્ષ ભારતમાં રાજકીય શૂન્યાવકાશ પેદા કરવાની કોશિશ કરી રહ્યો છે કે જેથી ઓછાંમાં ઓછાં વીસ પચીસ વરસ પડકાર વિના સુખેથી શાસન કરી શકાય અને દેશને શક્ય એટલા પ્રમાણમાં હિંદુ રાષ્ટ્ર બનાવી શકાય. ન્યાયતંત્ર ક્યારે ય નહોતું એટલું ભીંસમાં છે. અનેક જજો પાણીમાં બેસી ગયા છે અને ન્યાયદાનની પવિત્ર ફરજ બજાવી શકવા જેટલી ખુમારી ગુમાવી દીધી છે. મીડિયા અને પત્રકારો ડરેલા નથી, વેચાઈ ગયા છે. તેમણે સત્યનો પક્ષ છોડી દીધો છે અને સત્તાનો અને પૈસાનો પક્ષ અપનાવી લીધો છે.
વિરોધ પક્ષો એટલા કમજોર છે કે તેઓ લોકપ્રતિનિધિગૃહોનો પણ જાહેર ઊહાપોહ કરવા માટે ઉપયોગ કરી શકતા નથી. સંસદ અને વિધાનસભાઓ ઓછામાં ઓછો સમય મળે છે, ઓછામાં ઓછી ચર્ચા કરે છે અને વગર ચર્ચાએ ખરડાઓ પસાર કરે છે. રાજકીય પક્ષોને તોડવામાં આવી રહ્યા છે. મોટા પ્રમાણમાં પક્ષાંતર કરાવવામાં આવી રહ્યું છે. કાં ડરાવીને અને કાં ખરીદીને. રાજકીય નેતાઓ પાસે ડરવા માટે ઘણાં કારણો છે. બહુ ઓછા રાજકીય નેતાઓ હશે જેણે પાપ નહીં કર્યાં હોય. પી. ચિદમ્બરમ, શરદ પવાર અને બીજા કળશીએક શક્તિશાળી નેતાઓને જે તે કેસોમાં સંડોવવામાં આવી રહ્યા છે.
ચૂંટણીપંચ, સી.બી.આઈ., સી.એ.જી. અને અન્ય લોકતાંત્રિક સંસ્થાઓ ઘૂંટણે પડેલી છે. ગઈ લોકસભાની ચૂંટણી વખતે મુખ્ય ચૂંટણી કમિશનર સુનિલ અરોરા તટસ્થતાથી વર્તતા નથી, એવો આક્ષેપ કરનારા બીજા ક્રમના ચૂંટણી કમિશનર અશોક લવાસાના પરિવાર પર કેસો કરીને તેમને સતાવવામાં આવી રહ્યા છે. સરકારનો આમ કરવા પાછળનો ઈરાદો એવો છે કે તેમને મુખ્ય ચૂંટણી કમિશનર બનતા રોકી શકાય. આવી જ સ્થિતિ અન્ય સંસ્થાઓની છે. સી.બી.આઈ.ના વડા આલોક વર્માને જે રીતે રાતના બે વાગે હુકમ કાઢીને હટાવાયા એ તાજી ઘટના છે.
અને નાગરિક સમાજ? ભારતમાં નાગરિક સમાજે પ્રભાવ ગુમાવી દીધો છે. એનાં અનેક કારણો છે અને એ સ્વતંત્ર લેખનો વિષય છે, પણ હકીકત એ છે કે નાગરિક સમાજ આજે પ્રભાવી હસ્તક્ષેપ કરવાની સ્થિતિમાં નથી.
આમ ભારતીય જનતા પક્ષ માટે અનુકૂળતા અનેક રીતની છે અને છતાં તેને ડર છે કે શું ખબર ક્યારે લોકોનો મોહભંગ થાય! માટે એટલી હદે રાજકીય શૂન્યાવકાશ પેદા કરવામાં આવે કે તૂર્કીની જેમ કોઈ વિકલ્પ જ ન રહે. વાચકોને જાણ નહીં હોય, અને ભારતીય મીડિયા લોકોને જાણ થવા દેતા પણ નથી; પરંતુ વડા પ્રધાન નરેન્દ્ર મોદીની તુલના આજે જગતમાં તૂર્કીના પ્રમુખ રિસેપ તય્યીપ એરડોગેન સાથે કરવામાં આવે છે. જેવી સ્થિતિ તૂર્કીમાં છે એવી ભારતમાં બની રહી છે એ વાતે જગત ચિંતિત છે.
અહી સવાલ એ છે કે આવી સ્થિતિ પેદા કોણે કરી? નરેન્દ્ર મોદી અને અમિત શાહે? રાષ્ટ્રીય સ્વયંસેવક સંઘે અને બી.જે.પી.એ? ના, એવું નથી. તેઓ તો જે પરિસ્થિતિ દેશમાં છે એના લાભાર્થી છે. લોકતંત્રના કમજોર કરવામાં આવેલા માળખાનો તેઓ પોતાના હિતમાં ઉપયોગ કરી રહ્યા છે. લોકતંત્રને કમજોર કરવાનું કામ કૉન્ગ્રેસે અને કૉન્ગ્રેસ કલ્ચર અપનાવનારા અન્ય રાજકીય પક્ષોએ કર્યું છે. બધાએ મળીને પોતપોતના સ્વાર્થ માટે કર્યું છે. તાત્કાલિક સ્વાર્થ માટે કર્યું છે. પક્ષ પર અને એ દ્વારા સત્તા પર કાયમ વર્ચસ્વ ધરાવી રાખવા માટે તેમણે પક્ષને પરિવારની બાપીકી મિલકતમાં ફેરવી નાખ્યા છે. ન્યાયતંત્ર, સી.બી.આઈ., ચૂંટણી પંચ, સી.એ.જી. જેવી સંસ્થાઓનો તેમણે જ્યારે તેમનો સૂર્ય મધ્યાહ્ને તપતો હતો ત્યારે દુરુપયોગ કર્યો હતો. સત્તા અને સંતતિઅંધ હતા એ લોકો.
તેમણે સડાને જાહેરજીવનમાં અને લોકતંત્રમાં પેસવા દીધો હતો. તેમણે તેને પોષ્યો હતો. તેમણે તેનો દાયકાઓ સુધી લાભ લીધો હતો. અનેક લોકો ઊહાપોહ કરતા હતા અને ચેતવણીઓ આપતા હતા, પણ તેમણે ક્યારે ય તેની ચિંતા કરી નહોતી. જેમણે શરમ સુધ્ધાં અનુભવી નહોતી ત્યાં સુધારાઓ તો બહુ દૂરની વાત છે. તેઓ એટલી હદે સ્વાર્થી અને સત્તાંધ હતા કે જયપ્રકાશ નારાયણ જેવાઓની સલાહ પણ તેમણે માની નહોતી. આમ ખખડી ગયેલું લોકતંત્ર અને સડી ગયેલું જાહેરજીવન બી.જે.પી.ને મળ્યું છે જે તેના સર્જક આ ‘મહાન’ નેતાઓ છે. આમ પણ સંઘપરિવારની લોકતંત્રમાં અને સાધનશુદ્ધિમાં ક્યારે ય શ્રદ્ધા નહોતી અને એમાં તેમને તેના વિરોધીઓએ ભાવતી સ્થિતિ પેદા કરીને આપી. લોકતંત્રનો જીવ ગેર-બી.જે.પી. પક્ષોએ મારી મારીને અધમૂઓ કરી નાખ્યો હતો અને લગભગ નિષ્પ્રાણ કલેવર બી.જે.પી.ને મળ્યું છે. વર્તમાન શાસકો માત્ર લોકતંત્રનું કલેવર ટકાવવા માગે છે, જેમ તૂર્કીમાં બની રહ્યું છે.
આજે હવે તેમના જ કર્યા તેમને હૈયે વાગી રહ્યા છે. તેઓ આજે જ્યારે તેમણે પેદા કરેલી બીમારીનો શિકાર બની રહ્યા છે, ત્યારે એક પણ લોકતાંત્રિક સંસ્થા તેમની મદદે આવી શકવાની સ્થિતિમાં નથી. અહીં એક તુલના કરવા જેવી છે. ભારતના વડા પ્રધાન નરેન્દ્ર મોદી, તૂર્કીના પ્રમુખ રિસેપ તય્યીપ એરડોગેન અને અમેરિકન પ્રમુખ ડોનાલ્ડ ટ્રમ્પ વચ્ચે મિજાજ, રાજકીય અભિગમ અને વિચારોમાં આમ જુઓ તો કોઈ ગુણાત્મક ફરક નથી અને છતાં ટ્રમ્પ ધારે એમ મનમાની નથી કરી શકતા. આનું કારણ એ છે કે અમેરિકન લોકતંત્ર અને ત્યાંની લોકતાંત્રિક સંસ્થાઓ મજબૂત છે. ટ્રમ્પ ધમપછાડા કરીને પાછા હટી જાય છે. આવું ભારત અને તૂર્કીમાં નથી બની રહ્યું.
આઈવર જેનીંગ્સ નામના બ્રિટિશ બંધારણવિદ્ હતા. તેમણે કહ્યું હતું કે માત્ર શ્રેષ્ઠ બંધારણ હોવાથી મહાન રાષ્ટ્ર આકાર પામતાં નથી. તેને માટે લોકશાહીનું પોષણ કરવું જોઈએ અને લોકશાહીનું પોષણ સમૃદ્ધ પરંપરા વિક્સાવાથી થાય છે. તેમણે કહ્યું હતું કે લખેલા શબ્દ કરતાં લોકતાત્રિક પરંપરા વધારે પરિણામકારક નીવડે છે. લખેલા શબ્દના અનેક અર્થો કરી શકાય છે, પણ ચીલામાં ચીલો પાડી નહીં શકાય. કાં તો ચીલો ચાતરો અથવા ચીલે ચાલો. ચીલો એવો મજબૂત હોવો જોઈએ કે ચીલો ચાતરવા માગતા માણસને ચીલો ચાતરતા ડર લાગે અને શરમ આવે. અને એ છતાં પણ જો એવો પ્રયાસ કરવામાં આવે તો લોકતાંત્રિક સંસ્થાઓ તેમ કરતાં અટકાવે. અમેરિકામાં ઠીકઠીક પ્રમાણમાં આમ બની રહ્યું છે.
૨૬મી નવેમ્બર ૧૯૪૯ના રોજ ભારતનું બંધારણ ઘડનારી બંધારણ સભાની છેલ્લી બેઠકમાં ડૉ. આંબેડકરે પણ તેમના શબ્દોમાં એ જ વાત કહી હતી જે સર આઈવર જેનીંગ્સે કહી હતી. સારા શાસકો નબળું બંધારણ હોય તો પણ લોકશાહીનું સિંચન કરી શકે છે અને નબળા શાસકો શ્રેષ્ઠ બંધારણ હોવા છતાં લોકતાંત્રિક રાષ્ટ્રોને નિષ્ફળ બનાવી શકે છે. ભારતને એક લોકતાંત્રિક રાષ્ટ્ર તરીકે નિષ્ફળ બનાવવામાં કૉન્ગ્રેસે અને બાકી પક્ષોએ ભાગ ભજવ્યો છે. આજે તેઓ તેનો શિકાર બની રહ્યા છે ત્યારે તેમની વહારે આવનાર કોઈ નથી.
આ દેશમાં લોકશાહી ટકાવી રાખવાની જવાબદારી આપણા સહુની છે, કારણ કે આપણો કોઈ અંગત સ્વાર્થ નથી. એને માટે આપણે ‘ભારતીય નાગરિક’ બનવું પડશે. માત્ર, માત્ર, માત્ર ‘ભારતીય નાગરિક’. હજુ મોડું નથી થયું. રાજકીય પક્ષો પાસેથી કોઈ આશા નહીં રાખતા. તેઓ તો આત્મનિરીક્ષણ પણ નથી કરતા. લોકસભાની ચૂંટણીમાં પરાજિત થયેલા પક્ષોના કોઈ રાજકીય નેતાએ ભૂલ કબૂલ કરી હોય એવું હજુ સુધી જોવા મળ્યું નથી. તેઓ હજુ પણ બચી નીકળવાના છીંડાં શોધી રહ્યા છે.
હિંદુ થવાથી રામરાજ્ય નથી મળવાનું જેમ મુસ્લિમ થવાથી પાકિસ્તાનીઓને ખુદાનું રાજ્ય નથી મળ્યું. આપણને પણ એવું જ રાજ્ય મળશે જેવું પાકિસ્તાનીઓને મળ્યું છે. માત્ર ભારતીય નાગરિક થવાથી કાયદાનું રાજ્ય મળી શકે એમ છે. માટે અત્યારે દેશને બચાવવાની જવાબદારી આપણી છે. રહી વાત રાજકીય શૂન્યાવકાશની તો લોકો જ્યારે વિકલ્પની જરૂરિયાત અનુભવવા લાગે ત્યારે શૂન્યાવકાશ ભરાઈ જતો હોય છે, એટલે તેની ચિંતા કરવાની જરૂર નથી.
સૌજન્ય : ‘વાત પાછળની વાત’, નામક લેખકની કટાર, “ગુજરાતમિત્ર”, 03 ઑક્ટોબર 2019
ગાંધીજીએ બીજી એક રીતે પણ ગુજરાતી ભાષાને દેશ અને વિદેશમાં અનેક સ્થળે ગુંજતી કરી છે. આપણા આદ્ય કવિ નરસિંહ મહેતાનું પદ ‘વૈષ્ણવજન તો તેને રે કહીએ’ ગાંધીજીનું અત્યંત પ્રિય ભજન હતું. સાબરમતી આશ્રમની સવારની પ્રાર્થનામાં તે નિયમિત રીતે ગવાતું. તેનું પહેલવહેલું રેકોર્ડિંગ ૧૯૦૭માં બહાર પડ્યું હતું. તે પછી આજ સુધીમાં એમ.એસ. શુભલક્ષ્મી અને લતા મંગેશકર, પંડિત જસરાજ, કૌશિકી ચક્રવર્તી, અનુપ જલોટા, બોમ્બે જયશ્રી, શ્રેયા ઘોષાલથી માંડીને અનેક અજાણ્યા, ઓછા જાણીતા, જાણીતા, અને વિખ્યાત ગાયક-ગાયિકાએ આ ભજન ગાયું છે. વિદેશના પણ અનેક કલાકારો આ ગીત ગાઈ ચૂક્યા છે. અનેક સભા, સમારંભ, કાર્યક્રમમાં તે ગવાતું રહે છે. ગાંધીજીની ૧૫૦મી જન્મ જયંતી નિમિત્તે જુદા જુદા ૧૨૪ દેશના કલાકારોએ ભેગા મળીને આ ગીત ગાઈને રેકોર્ડ કર્યું છે. ગાંધીજીને કારણે આ ગીત લોકપ્રિય થયું તે પહેલાં ગુજરાતમાં – ખાસ કરીને કાઠિયાવાડમાં – નરસિંહનાં બીજાં પદોની સાથે તે પણ ગવાતું. પણ ગાંધીજીએ આ ગુજરાતી ગીતને અને નરસિંહ મહેતાને એક અનન્ય ઓળખ આપી. તેમણે ગુજરાતી ભાષાના શબ્દોને આ ગીત દ્વારા અનેક દેશોમાં ગુંજતા કર્યા.
પણ ગાંધીજીની પ્રેરણાથી, તેમના આગ્રહથી, તેમની દેખરેખ નીચે ગુજરાતી ભાષા અંગે જે એક મોટું કામ થયું તે તો જોડણીની એકવાક્યતા સિદ્ધ કરવા માટે તૈયાર થયેલ ‘સાર્થ ગુજરાતી જોડણીકોશ.’ ૭ એપ્રિલ ૧૯૨૯ના ‘નવજીવન’માં ગાંધીજીએ લખ્યું હતું: “નાક વિનાનું મનુષ્ય જેમ શોભે નહિ, તેમ જોડણી વિનાની ભાષાનું સમજવું”. આ અર્થમાં ગાંધીજીએ આપણી ભાષાનું નાક રાખ્યું. અલબત્ત, ગુજરાતી જોડણીમાં એકવાક્યતા લાવવા માટેનો તેમનો પ્રયત્ન પહેલો નહોતો. ૧૯મી સદીમાં મુદ્રણ અને છાપેલાં પુસ્તકો, સામયિકો, અખબાર, આવ્યાં ત્યારથી એ દિશામાં વખતોવખત પ્રયત્નો થયા હતા. પણ તેમાંના કોઈ પ્રયત્નને ઝાઝી સફળતા મળી નહોતી. પરિણામે કેપ્ટન જર્વિસ, સર થિયોડોર હોપ, રેવરન્ડ જે.એસ.વી. ટેલર, કવિ નર્મદાશંકર, વગેરેના પ્રયત્નો અમુક નાનકડા વર્ગ પૂરતા જ મર્યાદિત રહ્યા હતા. જ્યારે ગાંધીજી પ્રેરિત ગૂજરાત વિદ્યાપીઠના જોડણીકોશને ધીમે ધીમે વ્યાપક માન્યતા મળી. ૧૯૨૯માં તેની પહેલી આવૃત્તિ પ્રગટ થઇ ત્યારે તે માત્ર ‘જોડણીકોશ’ હતો, ‘શબ્દકોશ’ નહિ. એટલે કે તેમાં શબ્દોના અર્થ આપ્યા નહોતા, માત્ર સાચી-જોડણી જાણવા માટે જ તેનો ઉપયોગ થઇ શકે તેમ હતું. પછી જ્યારે ૧૯૩૧માં તેની બીજી આવૃત્તિ પ્રગટ થઇ ત્યારે તેમાં શબ્દોના અર્થ ઉમેરવામાં આવ્યા, અને એટલે તે ‘સાર્થ ગૂજરાતી જોડણીકોશ’ બન્યો. પણ વિદ્યાપીઠના આ કોશને વ્યાપક માન્યતા મળી તે તો ૧૯૪૦માં તે વખતની મુંબઈ સરકારે લીધેલા એક નિર્ણયને પ્રતાપે. એ નિર્ણય અનુસાર સરકારે એવો હુકમ બહાર પાડ્યો કે ભવિષ્યમાં ‘જોડણીકોશ’માં નક્કી કરાયેલી જોડણીને અનુસરે એવાં જ પુસ્તકોને પાઠ્યપુસ્તકોની મંજૂર થયેલી યાદીમાં મૂકવામાં આવશે.” એ વખતે સરકારે પાઠ્યપુસ્તકો તૈયાર અને પ્રગટ કરવાનું અવિચારી સાહસ કર્યું નહોતું. ખાનગી પ્રકાશકોનાં મંજૂર થયેલાં પુસ્તકો શાળાઓમાં વપરાતાં. કોઈ પણ પુસ્તક પાઠ્યપુસ્તક બને તો તેનું વેચાણ ઘણું વધી જાય. એટલે કોઈ પ્રકાશકને આ હુકમની અવગણના કરવી પાલવે તેમ નહોતું. એટલે ‘જોડણીકોશ’ની જોડણી અપનાવ્યા સિવાય તેમનો છૂટકો નહોતો. અંગ્રેજીમાં જેને રિપલ ઈફેક્ટ કહે છે તેની કારણે પછી અખબારો, સામયિકો, વગેરેએ પણ જોડણીકોશની જોડણી અપનાવી.
ગાંધીજીના તંત્રીપણા નીચે બે ગુજરાતી સામયિકો પ્રગટ થયાં – નવજીવન અને હરિજનબંધુ. એ બેમાંથી એકે આજે આપણે જેને ‘સાહિત્યનું સામયિક’ કહીએ તેવું નહોતું. ગાંધીજીની વિચારણામાં સાહિત્યનો નિષેધ નહોતો જ, પણ તે સાહિત્ય પૂરતી મર્યાદિત નહોતી. એ જીવનલક્ષી હતી. અને છતાં આજે આપણે જે લેખકોનાં નામ આપણા સાહિત્યની પહેલી હરોળમાં મૂકીએ છીએ તેવા કેટલા બધા લેખકો આ બે સામયિકોમાં નિયમિત રીતે લખતા હતા! થોડાંક જ નામ : મહાદેવ દેસાઈ, કાકાસાહેબ કાલેલકર, કિશોરલાલ મશરૂવાળા, સ્વામી આનંદ, નરહરિ પરીખ. ગાંધીજીનાં જે પુસ્તકો (સંચયો, ભાષણો વગેરે નહિ) પ્રગટ થયાં છે તે પણ પહેલાં ‘નવજીવન’ કે ‘હરિજનબંધુ’માં હપ્તાવાર પ્રગટ થયાં હતાં. ‘આત્મકથા’ ઉપરાંત તેમનાં દક્ષિણ આફ્રિકાના સત્યાગ્રહનો ઇતિહાસ, ગીતાવિચાર, મંગલપ્રભાત, જેવાં પુસ્તકો પહેલાં આ રીતે પ્રગટ થયાં હતાં.
મારી જાણકારી મુજબ દક્ષિણ આફ્રિકામાં અને ભારતમાં મળીને ગાંધીજીની હત્યા કરવાના નવ પ્રયાસ કરવામાં આવ્યા હતા, અને દસમાં પ્રયાસમાં તેમને ગાંધીજીની હત્યા કરવામાં સફળતા મળી હતી. આ દસ પ્રયાસ ૧૯૦૮થી ૧૯૪૮ એમ ચાળીસ વરસમાં કરવામાં આવ્યા હતા. આ તો ગાંધીજીના દેહનું ખૂન કરવાની વાત થઈ. તેમના ચારિત્ર્યનું ખૂન કરવાના પ્રયાસોનો તો કોઈ આંકડો જ નથી. નનામા પત્રો, ખોટા નામે લખવામાં આવેલા લેખો, નનામાં ચોપાનિયાં અને ભીંતપત્રો તેમ જ ભીંતચિત્રોની સંખ્યા ગાંધીજીની હયાતીમાં જ હજારોમાં હતી. ઓછામાં ઓછા એકાદ હજાર નનામા પત્રો અને લેખોનો ઉલ્લેખ તો ગાંધીજીના અક્ષરદેહમાં મળે છે. આ ઉપરાંત ટ્રેનમાં, પાર્કમાં, કેન્ટીનમાં, શાળાના વર્ગમાં, પિકનિકમાં કે જ્યાં મોકો મળે ત્યાં ગાંધીજી વિશેની ખોટી વાત વહેતી કરવાની કોશિશો લાખોમાં હશે. સોશ્યલ મીડિયા આવ્યા પછી તો આવા આંકડા દસલક્ષ(મિલિયન્સ)માં પહોંચી ગયા છે.
ગાંધીજીએ કહ્યું કે જ્યારે જ્યારે જરૂર પડે ત્યારે અને હંમેશાં અન્યાય અને શોષણ સામે લડી શકાય અને તેને દૂર કરી શકાય છે. એને માટે બે જરૂરિયાત છે. એક આપણે માણસ તરીકે સદાય જાગૃત રહીએ અને માત્ર માણસ તરીકે સંગઠિત થઈએ. જ્યારે પણ માણસને એમ લાગે કે મારું શોષણ થઈ રહ્યું છે કે ચોક્કસ સમૂહનું શોષણ થઈ રહ્યું છે, અન્યાય થઈ રહ્યો છે; ત્યારે સત્યને વફાદાર રહીને અવાજ ઉઠાવવો જોઈએ અને જોઈએ તો રસ્તા પર ઊતરીને આંદોલન કરવું જોઈએ. પ્લીઝ નોટ, સત્યને વફાદાર રહીને, અંગત કે વ્યક્તિના પોતાના સમૂહ(જ્ઞાતિ-ધર્મ-વંશ-ભાષા વગેરે)ને વફાદાર રહીને નહીં. આમાં ફાયદો એ છે કે તમે પોતે જ્યારે જ્યારે જરૂર પડે ત્યારે ત્યારે સતત વ્યવસ્થાને સુધારતા રહેશો. કોઈ મસીહાની, ભલા શાસકની કે ક્રાંતિની રાહ જોઇને બેસી નહીં રહેવું પડે.