૨૩થી ૨૬ જાન્યુઆરી સુધી સ્વિટ્ઝર્લેન્ડના દાઓસમાં યોજયેલી વર્લ્ડ ઇકોનોમી ફોરમમાં વિશ્વના અગ્રણી રાજપુરુષો, ઉધોગપતિઓ અને અન્ય ક્ષેત્રોની પ્રસિદ્ધ હસ્તીઓ સામેલ થઈ. આ વર્ષે આ મહાસંમેલનનો મુખ્ય વિષય હતો ‘ક્રિએટિવ અ શેયર્ડ ફયુચર ઇન અ ફ્રેક્ચર્ડ વર્લ્ડ’. આ સંમેલનમાં નિયમિત રૂપે ઉપસ્થિત રહેનારા બિલ ગેટ્સ અને માર્ક ઝુકરબર્ગે આવનારા લોકોને નીચે દર્શાવેલાં પુસ્તકો વાંચવાની ખાસ ભલામણ કરી.

બિલ ગેટ્સ અને માર્ક ઝુકરબર્ગ બંને એક બાબતમાં સંમત હતા કે હાર્વર્ડ વિશ્વવિદ્યાલયના પ્રાધ્યાપક વિશ્વના સૌથી વધુ પ્રભાવશાળી બૌદ્ધિક સ્ટીવેન પિંકરનું ૮૨૨ પૃષ્ઠનું દળદાર પુસ્તક ‘The Better Angels of Our Nature : Why Violence Has Declined’ સહુએ વાંચવું જોઈએ. આ પુસ્તકમાં સ્ટીવેન પિંકરે વિશ્વમાં લાંબા ગાળે અને ટૂંકા સમયમાં કઈ રીતે હિંસા ઘટતી રહી છે, તે દાખલા-દલીલ સહિત સમજાવ્યું છે. આ પુસ્તકમાં સમયે સમયે અને ભૌગોલિક સ્થિતિ પ્રમાણે કેવી હિંસા થતી હતી, એની વિગતે આંકડાઓ સહિત પુષ્કળ માહિતી આપી છે. બાળકો પ્રત્યેના વલણથી માંડીને યુદ્ધ સુધીની જુદી જુદી બાબતોમાં હિંસા કઈ રીતે ઓછી થતી જાય છે એનો ખ્યાલ આપ્યો છે. એમ પણ દર્શાવ્યું છે કે કોમ્યુિનકેશનનાં ઝડપી સાધનો વધવાને કારણે આપણે વિશ્વમાં ઘટતી જતી હિંસા વિષે સભાન નથી. વળી સંવેદના, આત્મસંયમ, નિતિવિષયક જાગૃતિ અને તર્ક – એ ચાર માનવીય ધ્યેયોને કારણે આપણે ધીરે ધીરે હિંસાથી દૂર જઈ રહ્યા છીએ.

બન્યું એવું કે કેનેડામાં જન્મેલા અમેરિકાના આ મનોચિકિત્સક, ભાષાશાસ્ત્રી અને વિજ્ઞાનલેખક સ્ટીવેન પિંકરના આ પુસ્તક વિશે બિલ ગેટ્સે જયારે ટ્વિટ કર્યું કે એમને માટે આ પુસ્તક સૌથી વધુ પ્રેરણાદાયી બન્યું છે, ત્યારે એ પુસ્તક રાતોરાત એમેઝોનના બેસ્ટ સેલરની સૂચિમાં સ્થાન પામ્યું હતું.

ભારતીય મૂળના અમેરિકન તબીબ અને ઓન્કોલોજિસ્ત સિદ્ધાર્થ મુખરજીની ‘The Gene : An Intimate History’ વાંચવાની પણ તેઓ સિફારસ કરે છે. આમ તો આ પુસ્તક જનસામાન્યને માટે લખાયેલું છે, પરંતુ એમાં પ્રયોજાયેલી નવી નવી ટેકનિક સહુને પ્રભાવિત કરે તેવી છે.

અર્થશાસ્ત્ર અને સમાજવિજ્ઞાનનાં ગંભીર પુસ્તકોમાં માર્ક ઝુકરબર્ગ ચીની લેખક લુ સીકિસનની સાયન્સ ફિક્શન પર આધારિત નવલકથા ‘ધ થ્રી બોડી પ્રોબ્લેમ’ને એક હળવા વાચન તરીકે પસંદ કરે છે.

વિદેશમાં પુસ્તકોનો આજે ય પહેલાંના જેવો જ મહિમા છે. બિલ ગેટ્સ માટે એમ કહેવાય છે કે તેઓ રોજ રાત્રે નિયમિત રીતે એક કલાક પુસ્તક વાંચે છે અને એક અઠવાડિયામાં એક આખું પુસ્તક પૂરું કરી દે છે, તો બીજી બાજુ ઝુકરબર્ગે ૨૦૧૫માં નવા વર્ષે સંકલ્પ લીધો હતો કે પોતે દર મહિને બે પુસ્તકો અવશ્ય વાંચશે.

આ સંદર્ભમાં ભારતની પરિસ્થિતિનો વિચાર કરીએ તો બદલાતા સમય પ્રમાણે વાચકોની પલટાતી વૃત્તિ-રુચિ સાથે વિષય-પરિવર્તન કરીને પુસ્તકો વાચક સાથે મેળ બેસાડવા પ્રયત્ન કરે છે. એક સમય નવલકથા, નવલિકાસંગ્રહ અને કવિતાનો હતો. હવે ધીરે ધીરે એમાં પલટો આવીને જીવનોપયોગી વિષયો કે પછી ધાર્મિક, આધ્યાત્મિક, આરોગ્યલક્ષી કે વેપારમાં તેમ જ કોઈ પણ વ્યવસાયમાં સફળતાની સીડી બતાવતાં પુસ્તકોનો મહિમા વધી રહ્યો છે. રુચિ પ્રમાણે વિષય બદલાય એ તો સમજી શકાય, પરંતુ અત્યારે જે રીતે પુસ્તકવાચનની ટેવ ઘટતી જાય છે, એ ચિંતાજનક બાબત છે. આપણાં પુસ્તકાલયો પ્રાચીન ઈમારત કે બિસ્માર હવેલી જેવાં બનવા લાગ્યાં છે. પુસ્તકોના વિક્રેતાઓની દુકાનો અને બજાર સમેટાઈ રહ્યાં છે. માત્ર સંપન્ન વર્ગ અંગ્રેજી પુસ્તકોની ખરીદી કરતો હોવાથી એનું વેચાણ થોડું જળવાઈ રહ્યું છે. ગુજરાતીમાં નવલકથાની ૫૦૦ પ્રતો છપાય છે અને હિંદીમાં ૧૦૦૦ અથવા વધુમાં વધુ ૨૦૦૦ છપાય છે.

હવે કરીએ સાક્ષરતા ધરાવતા યુવાનોની વાત. ભારતમાં ૧૩થી ૩૫ વર્ષની ઉંમરના યુવાનોની સંખ્યા આશરે ૪૭ કરોડ છે. એમાંથી ૩૪ કરોડ યુવાનો સાક્ષર છે, પરંતુ એમની સાક્ષરતા અને એમના પુસ્તકપ્રેમ વચ્ચે ઘણી મોટી ખાઈ જોવા મળે છે. ૨૦૦૯માં નેશનલ બુક ટ્રસ્ટે કેટલા લોકો પુસ્તકો વાંચે છે તે જાણવા માટે નેશનલ બુક રીડરશિપ સર્વે કર્યો હતો. ૨૦૭ જિલ્લાના ૧૯૯ શહેરો અને ૪૩૨ ગામડાંઓના ૭૫૩ વોર્ડમાં કરવામાં આવેલા આ સર્વેમાં ૩૮,૫૭૫ યુવાનોનો ઇન્ટરવ્યૂ લેવામાં આવ્યો હતો. એમાં સાક્ષરતા ધરાવતા અને પુસ્તક-વાચનનો શોખ ધરાવતા મધ્ય ભારતમાં ૧૨% ટકા, ઉત્તર ભારતમાં 13%, પશ્ચિમ અને પૂર્વ ભારતમાં ૩૨% તેમ જ દક્ષિણ ભારતમાં ૨૪% જેટલા યુવાનો જોવા મળ્યા. યુવાનોને આ શોખ એમના પરિવારજનો, નિશાળ કે શિક્ષકો પાસેથી પ્રાપ્ત થયો હતો, જો કે એમાં ૧૨% યુવાનો તો ભેટ આપવા માટે પુસ્તક-ખરીદી કરતા હતા.

આવી ચિંતાપ્રેરક પરિસ્થિતિનું પહેલું કારણ એ છે કે વાંચવાની ટેવ છૂટી ગઈ છે. અમેરિકાના પ્રમુખ ડોનાલ્ડ ટ્રમ્પને એક ટેલિવિઝન મુલાકાતમાં પૂછવામાં આવ્યું કે તમે વાંચેલા છેલ્લા પુસ્તક વિશે જરા વાત કરો, ત્યારે અમેરિકાના પ્રમુખે કહ્યું કે તેઓ પુસ્તક પર ઉપર-ઉપરથી નજર નાખી લે છે, એના થોડાક પેરેગ્રાફ વાંચી લે છે. બાકી આખું પુસ્તક વાંચતા નથી અને કહ્યું કે તે માટે એમની પાસે પૂરતો સમય પણ નથી.

આજની યુવાન પેઢીને પણ પુસ્તક વાંચવા માટે સમય નથી અને એનું કારણ એ છે કે એનો મોટા ભાગનો સમય મોબાઈલ પર જતો હોય છે. માતા-પિતા બાળકોને મોંઘો સ્માર્ટ ફોન ખરીદીને આપે છે, પરંતુ કોઈ પુસ્તક ખરીદીને આપતાં નથી. વળી કેટલાક યુવાનો બેકાર હોવાથી ટાઇમ-પાસ કરવાના રસ્તા ખોળતા હોય છે. ચા કે પાનની દુકાનો પર કે પછી બાગમાં યુવાનોની ભીડ જોવા મળે છે, જે માત્ર ગામગપાટા મારતી હોય છે. ભાગ્યે જ કોઈ એવો યુવાન તમને જોવા મળશે કે જેના હાથમાં પુસ્તક કે સામયિક હોય અથવા તો કોઈ શાંત સ્થળે કે બગીચામાં બેસીને વાચન કરતો હોય.

એક સમયે એમ કહેવાતું કે અખબારોએ જુદા જુદા વિષયની રોજેરોજ પૂર્તિઓ આપીને સામયિકોને ભીંસમાં લીધાં છે અને વાચકને પુસ્તકોથી અળગા કર્યા છે. પણ હવે આજે તો એવી સ્થિતિ આવી છે કે અખબારોનું વાચન પણ ઓછું થવા લાગ્યું છે અને ભારતીય ભાષાનાં અખબારોની ગ્રાહકસંખ્યા કાં તો સ્થગિત થઈ ગઈ છે અથવા તો ઘટી રહી છે.

પુસ્તક વાંચવાની આદત છૂટી જવાનું બીજું એક કારણ એ પણ છે કે માહિતી મેળવવા માટે આજના યુવાન પાસે ઘણા નવા અને ઝડપી સ્ત્રોત છે. એમની પાસે સ્માર્ટ ફોન અને કમ્પ્યુટર છે; ઈન્ટરનેટ, ગૂગલ તથા બીજા સર્ચ બ્રાઉઝર છે. પળવારમાં માહિતી હાથવગી થતી હોય છે. પરિણામે હવે માહિતી, આંકડા કે કોઈ વિષય પરના લેખો મેળવવા માટે પુસ્તકોની જરૂર રહી નથી.

એક ત્રીજું કારણ એ પણ આપવામાં આવે છે કે પુસ્તકો ઘણાં મોંઘાં હોય છે. આપણે ત્યાં આવી ફરિયાદ વિશેષ જોવા મળે છે. આ મોંઘવારીના સમયમાં વ્યક્તિ હોટલમાં ભોજન કરવા જાય ત્યારે બે-ત્રણ હજારનું બિલ દિલના સહેજે થડકારા વિના ચૂકવતો હોય છે, પરંતુ ૨૦૦-૩૦૦ રૂપિયાનું પુસ્તક ખરીદતાં એના હાથ અચકાતા હોય છે. આવી માનસિકતામાંથી બહાર આવવાની જરૂર છે. ભોજન તો થોડા સમયમાં પૂર્ણ થઈ જાય, પણ એક સારું પુસ્તક જીવનભરનો સાથી બની રહે છે. પુસ્તકની મોંઘી કિંમતનો દુષ્પ્રચાર હોય કે પછી તો Buy two, get one free-ની આપણી ગ્રાહકવૃત્તિ હોય, પણ પહેલાં પુસ્તકમાં કેટલું ડિસ્કાઉન્ટ મળે છે તેનો વિચાર કરતા હતા અને હવે તો બસો રૂપિયામાં પાંચસો રૂપિયાનાં પુસ્તકો – એ રીતનું ડિસ્કાઉન્ટ સેલ પણ ચાલે છે.

જુદાં જુદાં શહેરોમાં લિટરેચર ફેસ્ટિવલ થાય છે અને તેમાં યુવાનો મોટી સંખ્યામાં આવતા હોય છે. એ જોઈને આપણને એમ લાગે કે ભારતના યુવાનોનો પુસ્તક અને સાહિત્ય તરફનો લગાવ વધી રહ્યો છે, પરંતુ ભારતીય ભાષાઓનાં પુસ્તકોની પ્રમાણમાં ઓછી ખરીદી થાય છે. વિશેષ તો મહાનગરના ઉચ્ચ મધ્યમ વર્ગના અંગ્રેજી જાણતા યુવાનો પુસ્તક-ખરીદી કરતા હોય છે, આથી જ ચેતન ભગત જેવા લેખકોનાં પુસ્તકોની લાખો પ્રતો વેચાતી હોય છે જ્યારે ભારતીય ભાષાનાં પુસ્તકોની દશા કૃષ્ણના વૈભવ આગળ સુદામા જેવી હોય છે.

આ પરિસ્થિતિમાંથી બહાર આવવા માટે સાર્વજનિક પુસ્તકાલયોની જે ઉપેક્ષા કરવામાં આવી છે તે રોકવી-નિવારવી જોઈએ. પુસ્તકાલય બૌદ્ધિકતા, રચનાત્મક લેખન, સાંસ્કૃિતક પુનર્જાગરણ અને યુવાપેઢીના વૈચારિક જગતનું નિર્માણકેન્દ્ર બનવું જોઈએ. નવસારીનું સયાજી વૈભવ પુસ્તકાલય આ ક્ષેત્રમાં નોધપાત્ર કાર્ય કરે છે. વળી કેટલા બધા સર્જકો અને સંશોધકોને આ પુસ્તકાલયોએ અથવા તો ગ્રંથપાલોએ જરૂરી વિષય-સામગ્રી આપીને ન્યાલ કર્યા છે ! આજે સૌથી દુ:ખદ બાબત તો એ છે કે પુસ્તકાલયોને મળતી સરકારી સહાય સાવ ઓછી થઈ ગઈ છે અને બીજી બાજુ સામાજિક પ્રોત્સાહન અટકી ગયું છે. પુસ્તકાલયની પાસે પુસ્તકખરીદી માટે બહુ ઓછી રકમ હોય છે. આને પરિણામે જે પુસ્તકો હોય છે તે ઘણાં જૂનાં, જર્જરિત હોય છે. આથી લાયબ્રેરીના વિષાદગ્રસ્ત સ્ટાફને વેતન ચૂકવવાથી વધુ ખર્ચ એ કરી શકતી નથી. સ્કૂલની લાયબ્રેરીમાં પુસ્તકો છે, પણ વિધાર્થીઓને પુસ્તકમાં રસ જગાવે એવા ગ્રંથપાલ કે શિક્ષકો જોવા મળતા નથી. મોટે ભાગે પુસ્તકાલયોમાં જુદી જુદી સરકારી પરીક્ષાઓમાં ઉપયોગી એવાં પુસ્તકો મહત્ત્વનું સ્થાન જમાવવા લાગ્યાં છે. મહારાષ્ટ્ર અને તમિળનાડુની રાજ્ય સરકારે જિલ્લા-તાલુકાના જાહેર ગ્રંથાલયોનો કાયદો બનાવીને એના સંચાલનની જવાબદારી પોતે લીધી છે અને તેને પરિણામે પુસ્તકાલયો વિકસી રહ્યાં છે.

આપણે ત્યાં ‘વાંચે ગુજરાત’ દ્વારા પુસ્તકવાંચનનો મહિમા કરવામાં આવ્યો. પુસ્તકોના વાચન અંગે એક નવી ઘટના તુર્કસ્તાનમાં બની છે. તુર્કસ્તાનના અંકારા શહેરમાં કચરો ઉઠાવનારા કામદારોએ ૪,૭૫૦ પુસ્તકો ધરાવતી લાઈબ્રેરી શરૂ કરી અને બીજાં ૧,૫૦૦ પુસ્તકો કબાટમાં ગોઠવાવાની રાહ જોઈ રહ્યા છે. કચરાને એકઠો કરવાની સાથોસાથ આ લોકો રહેઠાણોમાંથી પુસ્તકો મેળવે છે. આવાં વાંચી લીધેલાં કે ઉપયોગમાં નહીં લેવાતાં પુસ્તકોમાંથી કચરો ઉઠાવનારા કામદારોએ લાયબ્રેરી ઊભી કરી છે. પહેલાં તો આ કામદારોને પોતાના માટે અને એમનાં કુટુંબીજનો માટે આ લાયબ્રેરીમાંથી ૧૫ દિવસ માટે પુસ્તકો વાંચવા મળતાં હતાં, પણ હવે એ જાહેર લાયબ્રેરી બની છે. આમાંનાં પુસ્તકોને સત્તર વિભાગમાં વિભાજિત કરવામાં આવ્યાં છે. આમાં રોમેન્ટિક નવલકથાઓ પણ મળે અને અર્થશાસ્ત્રનું પાઠ્યપુસ્તક પણ મળે. આ લાયબ્રેરી પાસે ચાર્લ્સ ડિકન્સ, જે. કે. રોવલિંગ જેવા વિખ્યાત વિદેશી સર્જકો અને તુર્કી લેખકોનાં પુસ્તકો પણ છે. અહીં કચરો વીણનારા કામદારો ચોવીસ કલાકમાં ગમે ત્યારે વાંચવા માટે આવી શકે છે. કેટલાક પોતાને માટે અને પોતાની વૃદ્ધ માતા માટે પણ અહીંથી પુસ્તકો લઈ જાય છે; એટલું જ નહીં, પણ તુર્કસ્તાનનાં બીજાં શહેરોમાંથી લોકો ટપાલખર્ચ આપીને પણ અહીંથી પુસ્તકો મંગાવે છે. હવે આ કામદારો એક મોબાઈલ લાયબ્રેરી તૈયાર કરી રહ્યા છે, જેનાથી અંકારા શહેરની જુદી જુદી સ્કૂલોના વિધાર્થીઓને લાભ મળશે. આપણે ત્યાં આજે વાચનની ઘટતી જતી ટેવ અંગે જાગૃત બનીને સમાજના તમામ સ્તરના લોકોએ પ્રયત્ન કરવાની જરૂર છે.

સૌજન્ય : “વિશ્વવિહાર”, ફેબ્રુઆરી 2018; પૃ. 03-06 

જો ચાર સિનિયર ન્યાયમૂર્તિએ ઉઠાવેલા પ્રશ્નોનું હાર્દ પકડીએ તો કટોકટીકાળ ક્યારે પેંધી જશે તે કહી શકાય નહીં !

સમજાતું નથી, આસારામને સજાના અદાલતી નિર્ણયના રાજીપે ઝૂમવું કે પછી ઉત્તરાખંડના વડા ન્યાયમૂર્તિ જોસેફને સર્વોચ્ચ અદાલતની દેવડીએ ધરાર નહીં પહોંચવા દેવાની કેન્દ્ર સરકારની વ્યૂહરચના વિશે પુણ્યપ્રકોપે વિમાસવું. ખરું જોતાં, આસારામની સજા ઉપરના સ્તરે ક્યાં સુધી ટકશે તે આપણા સંમિશ્ર અનુભવો જોતાં સવાલિયા દાયરામાં છે. અને વાત માત્ર આટલી જ નથી. આસારામને પકડતાં આટલો વખત કેમ થયો, ગુજરાતમાં તો હજુ ન્યાયમૂર્તિ ડી.કે. ત્રિવેદીનો તપાસ હેવાલ ઓઝલ જ ઓઝલ છે, જ્યારે આસારામ પકડાયા ત્યારે એમના બચાવમાં રામ જેઠમલાની ને સુબ્રમણ્યમ સ્વામી સહસા ખડા થઈ ગયા એવું કેમ કરીને બન્યું: જાગ્રત પ્રજામત અને એને વિધાયક પ્રતિસાદ આપતી સરકાર, બેઉ કેમ જાણે વખતોવખત એક સાથે ગાયબ ન થઈ જતાં હોય!


રાજીપે ઝૂમવું જો હજુ વહેલેરું લાગતું હોય તો પેલા પુણ્યપ્રકોપ વિશે શું કહેશું વારું. ન્યાયમૂર્તિ જોસેફ દિલ્લીશ્વરો વા જગદીશ્વરો તરેહનાં સત્તાવર્તુળોની દાઢમાં, ખાસ કરીને એમણે ઉત્તરાખંડની કૉંગ્રેસ સરકારની બારોબાર બરતરફીને ગેરકાનૂની ઠરાવી ત્યારથી હશે એમ સમજાય છે. કૉલેજિયમે એડ્વોકેટ ઇન્દુ મલહોત્રાનું અને એમનું નામ સરકારને મોકલ્યું ત્યારે સરકારે બેમાંથી એકનું (મલહોત્રાનું) નામ બહાલ રાખ્યું.

કૉલેજિયને ન્યાયમૂર્તિ જોસેફને પસંદ તો ધારાધોરણસર કર્યા હતા, પણ ઉત્તરાખંડ ચુકાદા વાટે એમણે ધારાધોરણનો જે કાનૂની એટલો જ નૈતિક આગ્રહ દાખવ્યો હતો, તે સરકારનાં મનોબંધારણગત ધારાધોરણોના મેળમાં નહોતું એ સાફ છે. એટલે મલહોત્રા અને જોસેફ બેઉની નિયુક્તિ વચ્ચે અંતર રાખીને જોસેફની સર્વોચ્ચ અદાલત ખાતેની સિનિયોરિટીને પાછી પાડવાની અગર તો જોસેફને સર્વોચ્ચ અદાલતમાં ધરાર નહીં આવવા દેવાની સરકારી વ્યૂહરચના ન જોવી હોય તો જ ન દેખાય એમ છે.

વસ્તુત: કૉલેજિયમે તત્ક્ષણ ન્યાયમૂર્તિ જોસેફની ભલામણ દોહરાવવાની દક્ષતા દાખવી હોત તો સરકાર પાસે તે પુન: નકારવાનો વિકલ્પ ન રહેત અને મલહોત્રા ને જોસેફ બેઉ સન્માન્ય જનો એક સાથે શપથ લઈ શક્યાં હોત. લાગે છે, આ કિસ્સો એક પા જો સરકારી દોંગાઈ અને દિલચોરીનો છે તો બીજી પા કૉલેજિયમને છેડે – એટલે કે અદાલતી નેતૃત્વને છેડે કર્તવ્યદક્ષ પહેલકારીના અભાવનો છે. મે 2014માં હાલની કેન્દ્ર સરકાર સત્તારૂઢ બની કે તરત જ આ બધાં ચિહ્નો દેખાવા લાગ્યાં હતાં એમ પાછળ નજર કરતાં સમજાય છે.

વાચકને યાદ હોવું જોઈએ કે કૉલેજિયમે વરિષ્ઠ કાનૂનવિદ ગોપાલ સુબ્રમણ્યમને સર્વોચ્ચ અદાલતમાં ન્યાયમૂર્તિ તરીકે નીમવા સૂચવ્યું ત્યારે કેન્દ્ર સરકારે એ પુનર્વિચાર માટે પાછું મોકલ્યું હતું. તે વખતના વડા ન્યાયમૂર્તિ લોધા સુબ્રમણ્યમનું નામ દોહરાવશે એવી ખાતરી નહીં હોવાથી અગર તો કેન્દ્ર સરકારના વલણ વિશેની નારાજગીવશ સુબ્રમણ્યમે પોતે જ ખસી જવાનું પસંદ કર્યું હતું. જો કે, જોસેફ પ્રકરણમાં પૂર્વ વડા ન્યાયમૂર્તિ લોધાએ દો ટૂક વાત કરી છે.


અહીં જે માંડણી કરી છે એમાં ગલીકૂંચીમાં જવાનો અવકાશ અવશ્ય છે અને કેટલીક વિગતો વિશે છાયાફેરને પણ અવકાશ હોઈ શકે છે. પણ મુદ્દાની વાત એ છે કે સર્વોચ્ચ અદાલત હાલના વડા ન્યાયમૂર્તિ દીપક મિશ્રા હસ્તક વધુને વધુ વિવાદી દાયરામાં મુકાઈ રહી છે, અને સરકાર પોતાની પકડ વાસ્તે ખાસી લાલાયિત છે. કદાચ, બહુ જ ઝડપથી આપણે એવી પરિસ્થિતિમાં મુકાઈ રહ્યા છીએ જેવી કટોકટીમાં હતી. અખબારો વિશે અડવાણીના યાદગાર ઉદ્્ગારો સંભારીએ તો જ્યારે લગરીક વળવાનું કહ્યું ત્યારે સાષ્ટાંગ પ્રણિપાત કરવા માંડ્યા હતાં. કેન્દ્ર સરકાર સર્વોચ્ચ અદાલતને આવી જ કોઈ પરિસ્થિતિમાં મૂકવા માગે છે એવું તો નથી ને?


અલબત્ત, શાલીન અને સંયત્ ધોરણે પણ સામાન્યપણે ઠીક ન લાગે અગર તો ઉચિત ન જણાય એવી ચર્ચામાં ચોક્કસ મર્યાદામાં જવાનું નાગરિક છેડેથી અનિવાર્ય બની રહ્યું છે. મહાઅભિયોગનો જે વિવાદ છે તે આ સંદર્ભમાં તપાસવા જેવો છે. ફલી નરીમાન અને સોલી સોરાબજી સરખા શીર્ષ ધારાશાસ્ત્રીઓએ પોતપોતાની રીતે એવો મત જરૂર વ્યક્ત કર્યો છે કે આવી કોઇ કોશિશમાં વિપક્ષે જવાપણું નહોતું. નરીમાનને એક ધાસ્તી એવી પણ છે કે ખાસી બહુમતી ધરાવતો ભાજપ સત્તાપક્ષ વળતા પ્રહારરૂપે ક્યારે ય આવી કોશિશ હાથ ધરે અને કામિયાબ બની રહે.

ઉપરાષ્ટ્રપતિ વેંકય્યા નાયડુએ વિપક્ષની વાતને નામંજૂર કરી, એ મુદ્દાને પક્ષીય વલણથી વિશેષ વજન ધારો કે ન પણ આપીએ. પણ સામસામા પેચપવિત્રા વચ્ચે આપણા ધ્યાનમાંથી એ એક બુનિયાદી વિગત કેમ છૂટી જાય છે કે આ ક્ષણે સામસામા રાજકારણનો જણાતો મુદ્દે ખરેખાત એકે છેડાના રાજકીય પક્ષે મૂળે ઉપાડ્યો જ નહોતો.

પ્રશ્નના મૂળમાં પડેલી વિગત તો એ છે કે સર્વોચ્ચ અદાલતના સર્વાધિક વરિષ્ઠ ચાર ન્યાયમૂર્તિઓએ વડા ન્યાયમૂર્તિની નીતિરીતિ વિષયક જાહેર ધા નાખવાપણું જોયું હતું. જ્યારે વડા ન્યાયમૂર્તિ સમક્ષની રજૂઆત સતત વણસાંભળી રહી ત્યારે આ ચાર વરિષ્ઠ ન્યાયમૂર્તિઓએ રાજકીય સાર્વભૌમ એટલે કે જનતાને વિશ્વાસમાં લેવાની એક રીતે પ્રણાલિબાહ્ય એવી અસાધારણ કોશિશ કરી હતી.

સિનિયોરિટીની એસીતેસીને ધોરણે ઇંદિરા ગાંધીની સરકારે સર્વોચ્ચ અદાલતના મુખ્ય ન્યાયમૂર્તિની નિમણૂકનો રાહ લીધો ત્યારે ત્રણ ન્યાયમૂર્તિઓએ રાજીનામાં આપવાનું પસંદ કર્યું હતું. વડાપ્રધાન ઇંદિરાજીની આ આઘાતચિકિત્સા પછી ન્યાયતંત્ર કટોકટીકાળે મૂળભૂત અધિકારોની સ્થગિતતાથી માંડીને હેબિયસ કોર્પસની અપ્રસ્તુતતા લગી ખેંચાઈ ગયું હતું. ચાલુ દોરમાં જો ચાર સિનિયર ન્યાયમૂર્તિએ ઉઠાવેલા પ્રશ્નોનું હાર્દ નહીં પકડીએ તેમ જ જોસેફ ઘટના અને એવા બીજા દાખલાઓનો માયનો કાળજે નહીં ધરીએ તો કટોકટીકાળ, કટોકટીની કશી જાહેરાત વગર ક્યારે પેંધી જશે તે કહી શકાતું નથી, જેને સામાન્યપણે અઘોષિત કટોકટી તરીકે ઓળખવામાં આવે છે તે જો આ નથી તો શું છે.



એક એવી પરિસ્થિતિ તરફ આપણે જઈ રહ્યા છીએ જેમાં ‘કાયદાનું શાસન’ (રુલ ઑફ લૉ) અપ્રસ્તુત બની રહે છે. તમે જુઓ કે રાજ્ય સ્તરે કે સંઘીય સ્તરે ચુંટાયેલા લોક પ્રતિનિધિઓ પૈકી 58ની પૃષ્ઠભૂમાં ગુનાઇત સંડોવણી (નફરત પ્રેરતાં વક્તવ્યો) સબબ કેસ ઊભા છે. એમાંથી 27 એટલે કે અરધોઅરધથી અંશ જ ઓછા તો ભાજપના છે. ભાજપનું નેતૃત્વ આ સંદર્ભે નૈતિક દાયિત્વની કસોટીએ ક્યાં ઊભું છે તે તપાસ માગી લે છે. 


એકદમ ઉલટાઈ જઈ સત્તાપક્ષને ‘મુક્તિ’નો અહેસાસ કરાવતો નરોડા ચુકાદો જુઓ કે પછી સોરાબુદ્દીન કેસમાં એક પછી એક ફરી જતા ખાસા પચાસ સાક્ષીઓનો સિલસિલો જુઓ: ક્યાં શોધીશું કાયદાનું શાસન? બીજી પાસ, યોગી સરકાર કેટલી આશ્વસ્ત રીતે મુઝફ્ફર નગરમાં તેર જેટલી હત્યાઓ માટે જવાબદાર લોકો પરના કેસ પાછા ખેંચી રહી છે. ન્યાયતંત્રનો પગ કુંડાળામાં પડી ગયા જેવો હોય અને શાસન જ્યારે દુ:શાસન કે નિ:શાસન એવી અનવસ્થાની યાદ તાજી કરાવતું હોય ત્યારે કાયદાનું શાસન શોધવું ક્યાં.

સૌજન્ય : ‘સમય સંજોગ’, “દિવ્ય ભાસ્કર”, 28 અૅપ્રિલ 2018

‘ભાઈ ! મારી કથા અધૂરી છે. તમે અત્યારે બીજે ગામ જઈ આવો અને પછી આવો તો હું મારી કથા પૂરી કરી શકું.’

ભવાયાનો નાયક કહે : ‘અમારા વેશ પણ ભજવાવા શરૂ થઈ ગયા છે. એ અધૂરા મૂકીને અમે બીજે ગામ શા માટે જઈએ ?’

શામળે વિનંતી કરી : ‘તો તમે ભવાઈ થોડી મોડી શરૂ કરો. હું વહેલી કથા માંડીશ અને રાત થતાં પૂરી કરીશ. લોકો જમી-પરવારી તમારી ભવાઈ જોવા આવશે.’

ભવાયાનો નાયક કહે : ‘અમે ગામલોકો થોડા નવરા છીએ તે બીજી વાર આવીએ ? અમારો સમય નહીં બદલાય.’

શામળે વિનંતી કરી : ‘ભાઈ ! મારી રોજીરોટીનો સવાલ છે. હું પણ તમારા જેવો જ લોકો પર નભતો પુરાણી છું. કથાકાર છું. આપણે એકબીજાને અનુકૂળ બનવું જોઈએ.’

ભવાયાનો નાયક કહે : ‘લોકોનું મનોરંજન કરીને કમાતા કલાકારોમાં તો જે લોકોને આકર્ષી શકે તે કમાણી કરે. તારામાં જો લોકોને કથા સાંભળવા પકડી રાખવાની તાકાત ન હોય તો પુરાણી તરીકેનો ધંધો છોડી દે ને લોટ માગવાનું શરૂ કર !’

આ સાંભળતાં શામળનું સ્વમાન ઘવાયું. ભવાઈ-વેશ ભજવનારા ભવાયાના એક નાયક અને શામળ નામે એક કથાકાર વચ્ચે અમદાવાદના વેગણપુર પરામાં આ ચડભડ ચાલી રહી હતી. વેગણપુર એટલે આજનું ગોમતીપુર. એણે નક્કી કર્યું ભવાયાનો ગર્વ ઉતારવો જોઈએ. લોકોને ગમે અને એમનું મનોરંજન કરે એવી વાર્તાઓ જ શ્રોતાઓને કહેવાય તો જરૂર બધાને રસ પડે. શામળમાં વાર્તા કહેવાની શક્તિ હતી. તે વાર્તાને પદ્યમાં રજૂ કરવાની કવિ જેવી શક્તિ હતી. આ શક્તિને કામે લગાડીને શામળે બત્રીશ-પૂતળીની વાર્તા માંડી. આ વાર્તાઓ એવી સરસ રીતે કહેતો કે લોકો ભવાઈ જોવાનું છોડીને શામળની વાર્તાઓ સંભાળવા લાગ્યા.

આમ આ બનાવ પછી શામળે ધર્મકથા કહેનારા પુરાણી તરીકેનો વ્યવસાય છોડી દીધો અને લોકરંજક પદ્યકથાઓ રચીને તે કહેવાનું શરૂ કર્યું. વાર્તાકાર તરીકે ગુજરાતમાં એની નામના થઈ.

માતર પરગણાના સિંહુજ ગામના મોટા જમીનદાર રખીદાસ વાર્તા સાંભળવાના રસિયા હતા. એમણે શામળને માનપાન સાથે સિંહુજ બોલાવ્યો અને વસવાટ તથા સ્થાયી આજીવિકાની વ્યવસ્થા કરી આપી. આથી શામળે રખીદાસના આશ્રયે સિંહુજ ગામમાં રહીને અનેક વાર્તાઓ રચી. એ પોતાની વાર્તા રાત્રે શ્રોતાઓ સમક્ષ વાંચતો. આ વાર્તાઓ એટલી રસપ્રદ હતી કે શ્રોતાઓ રાતોની રાત વાર્તાઓ સાંભળતા. બાળપણમાં વિક્રમ-વૈતાલની કે બત્રીસ પૂતળીની વાર્તાઓ કોણે નહિ વાંચી હોય ? રાજા વીર વિક્રમને ખભે ચડી બેઠેલા વૈતાલ અને સિંહાસન પર બેસવા જતા રાજા વિક્રમને સિંહાસનમાં કોતરેલી એક પૂતળી રોજ નવી નવી વાર્તા કહે છે … લખાયેલી આ વાર્તા હજી લોકો પ્રેમથી વાંચે છે. અમદાવાદના વેગણપુર(હાલના ગોમતીપુર)માં વસનાર આપણા પદ્ય-વાર્તાકાર શામળ ભટ્ટે મધ્યકાલીન સાહિત્યમાં પદ્યવાર્તાઓ લઈ આવનાર એકમાત્ર કવિ શામળ છે.

આ સાહિત્યના ભંડારમાં તેણે અસંખ્ય રસભરપૂર પદ્યવાર્તાઓ આપી મધ્યકાલીન સમયની કાવ્યગંગાને વહેતી રાખી છે. તે પછી તેણે સાંસારિક અને ચમત્કારિક વસ્તુઓ તરફ પોતાની દષ્ટિ દોડાવી. શામળને પરંપરાથી ચાલી આવતી લોકવાર્તાઓનો ભંડાર મળ્યો. ‘સંસ્કૃત માંહેથી શોધિયું, પ્રાકૃત કીધું પૂર’ જેવી પંક્તિઓ દ્વારા એણે એનો મુક્તપણે સ્વીકાર કર્યો છે. ‘સિંહાસન બત્રીસી’ અને ‘સૂડાબહોતેરી’ જેવી એની વાર્તામાળાઓ કે એની સ્વતંત્ર લાગતી વાર્તાઓના ક્થાઘટકો પુરાણકથાઓમાંથી જ પ્રાપ્ત થયેલા છે. સંસ્કૃત, હિન્દી વગેરેના જાણકાર આ બહુશ્રુત કવિએ જૂની ગુજરાતીના જૈન સાહિત્ય અને કંઠસ્થ તેમ જ ગ્રંથસ્થ સાહિત્યનો આધાર લીધો. ‘નંદબત્રીસી’ની તેની વાર્તાઓ તેની મૌલિક રચના છે. ઉપરાંત તેનું પ્રસંગને ખીલવવાનું કૌશલ્ય, તેની નિરૂપણશૈલીની આગવી વિશિષ્ટતા, રસની જમાવટ કરવાની અનોખી શક્તિ અને વાર્તા કહેવાની કલાયુક્ત ચાતુરી – તેનાં સર્જનતત્ત્વો છે.

એની લોકપ્રિયતાનાં બીજાં કેટલાંક આકર્ષક તત્ત્વો છે. તે તત્ત્વો તે વાર્તામાં આવતી પેટાવાર્તા કે એક વાર્તાના અંતમાં બીજી વાર્તાની ભૂમિકા સાંકળીને શ્રોતાઓના કુતૂહલને જારી રાખવાનું તેનું નૈપુણ્ય છે. જુદી જુદી જ્ઞાતિઓ, તેમના વ્યવસાય, વ્યક્તિનામો, રીતરિવાજ, સામાજિક-ધાર્મિક અને શુકન-અપશુકન સંબંધી માન્યતાઓ, વહેમો શામળના સમયની માહિતી તેની વાર્તાઓમાંથી મળે છે. શામળ આપણા પદ્યવાર્તાકાર છે. મધ્યકાલીન સાહિત્યમાં પદ્યવાર્તાઓ લઈ આવનાર એકમાત્ર કવિ. અમદાવાદનું હાલનું ગોમતીપુર ૧૮મી સદીમાં વેગણપુર તરીકે ઓળખાતું હતું. કવિ, આખ્યાનકાર અને પદ્યવાર્તાકાર શામળ વિરેશ્વર ભટ્ટે (રચનાકાર તરીકે ઈ. ૧૭૧૮ થી ઈ. ૧૭૫૬માં કાર્યરત) વ્યવસાયનો આરંભ કથાકાર તરીકે કર્યો હતો. નાના ભટ્ટ પાસેથી સંસ્કૃતનું જ્ઞાન મેળવીને શામળ ભટ્ટ સંસ્કૃત ભાષાનાં પુરાણો વાંચતા અને તેમના ભાવિક શ્રોતાઓને ગુજરાતીમાં પુરાણકથા કહેતા હતા. એમનામાં કવિત્વ શક્તિ હતી એટલે પુરાણો અને આખ્યાનો ગુજરાતી પદ્યમાં રચીને સંભળાવતા અને વચ્ચે વચ્ચે જ્ઞાન સાથે ગમ્મત મળે તેવા છપ્પાઓ રચીને સંભળાવતા હતા. આથી સામાન્ય કથાકાર કરતાં લોકોને આ કવિકથાકારમાં વિશેષ રસ પડતો હતો. દિવસે દિવસે પુરાણી તરીકે શામળને ખ્યાતિ મળવા લાગી અને ભાવિક શ્રોતાઓની સંખ્યા વધવા લાગી. શ્રોતાઓ આવે, કથા સાંભળે અને પોથી ઉપર જે કંઈ અનાજ, ફળ અને પાઈ-પૈસો મૂકે એની આવકથી શામળનો ગુજારો થતો રહેતો.

વેગણપુરમાં ભવાયા આવ્યા. એ જમાનામાં નાટક ને ફિલ્મ જેવું તો મનોરંજનનું કોઈ જ સાધન ન હતું. આથી જ્યારે જ્યારે નટ, ભવાયા આવે. આ બાજુ શામળની કથા ચાલે ને સામે ભવાયાની ભવાઈ થાય. આવી ચડસાચડસીમાં – સ્પર્ધામાં ગુજરાતી સાહિત્યને સુંદર – અમર પદ્યવાર્તાઓ મળી જે હજી અઢીસો વર્ષે ય રસભરપૂર અને તાજગીપૂર્ણ લાગે છે.

સૌજન્ય : “વિશ્વવિહાર”, ફેબ્રુઆરી 2018; પૃ. 30-31