બન્યું એવું કે લગભગ આજથી પંદરેક દિવસ પહેલાં, પડોશી દેશના લાહોર શહેરમાં બે દેશોની ક્રિકેટ ટીમ વચ્ચે રમાયેલ મેચમાં, આપણા દેશની ક્રિકેટ ટીમનો, નબળી બેટિંગ તેમ જ ફિલ્ડિંગને કારણે કારમો પરાજય થયો. અમારું ગામ જ નહીં આખો દેશ આ પરાજયને લીઘે ઉદાસીમાં ડૂબી ગયો. સ્વર્ગ સમા અમારા ગામમાં કોઈ દિવસ નહીં અને તે દિવસે કો’કની બૂરી નજર લાગી ગઈ. લોકો સમી સાંજે આઝાદ ચોક્ના બાગમાં આપણી ટીમ પડોશી દેશ સામે કેવી રીતે હારી ગઈ, એમાં ખાસ કયાં કારણો હતાં? ગમે તેમ જગતની કોઈ ટીમ સામે આપણી ટીમનો પરાજય થાય તો કંઈ નહીં, પણ પડોશી દેશ સામે હારવું એટલે જાણે યુદ્ધમાં પીછેહઠ કરી બરાબર કહેવાય. વગેરે વાતો કરતા લોકો ઠંડે કલેજે એકમેક સામે અફસોસ વ્યકત કરતા બેઠા હતા. બરાબર તે વેળાએ સામી કોમના થોડાક અસમજુ જુવાનિયાઓને શું થયું કે તેમની બુદ્ધિ ફરી ગઈ. પડોશી દેશના વિજયને વઘાવવા ખુલ્લે આમ આઝાદ ચોકમાં ફટાકડા ફોડી મીઠાઈ વહેંચી મનનો આનંદ વ્યકત કર્યો.

આ બનાવે ક્ષણભરમાં એક મોટા રમખાણનું રૂપ ઘારણ કરી લીઘું. જયાં વરસોથી બે કોમ વચ્ચે કોઈ ભેદભાવ ન હતો, જે ગામ કાયમ રમખાણ-હિંસાથી દૂર રહ્યું હતું, તે ગામમાં વગર હોળીએ હોળી સળગી ઊઠી. આ કોમી રમખાણના થોડાક છાંટા, અમારી શેરી અને અમારા ફળિયામાં પણ ઊડ્યા. બરાબર મારા ઘરની સામેના જ ફળિયામાં વરસોથી પરિવાર સાથે રહેતા અલીભાઈની રિક્ષાને તોફાનીઓએ નિશાન બનાવી દીઘી. આ રિક્ષા થકી તો અલીભાઈના પરિવારનું ગુજરાન થતું હતું.

આ અલીભાઈ તો ખરેખર અલ્લાહના એક માણસ હતા. તેમને પોતાના કામ સિવાય કોઈ સાથે કારણ વગર કોઈ લેવા દેવા નહીં. શ્વેત દાઢીમાં હસતા તેમના ચહેરાની નેહ નીતરતી આંખ, આપણને કયાંક ભાળી જાય તો, આપણું ઘ્યાન હોય કે ન હોય, તે રિક્ષાનું હોર્ન વગાડતાં, આપણને સાદ દેતા, ‘કેમ છો? અરે, અમૃતલાલ, જય શ્રીકૃષ્ણ!’

રમખાણમાં અલીભાઈની રિક્ષા બળીને ખાખ થઈ ગઈ તેનું મને હૈયે પારવાર દુઃખ થયું. તે સાંજે હિંડોળે બેસીને ચા પીતાં, મેં કમળાને કહ્યું, ‘બિચારા ગરીબ અલીભાઈની રિક્ષાને તોફાનીઓએ શિકાર બનાવી, બાળી નાખી તે બહુ જ ખરાબ થયું. ચાલ, અત્યારે તેના ઘરે જઈ તેને આશ્વાસનના બે શબ્દો કહીશ તો અલીભાઈને જરા મનમાં ઘરપત થશે. આ વખતે તો કેટલા દુઃખી હશે. આવતી કાલે રિક્ષા વગર પરિવારનું ભરણપોષણ કેવી રીતે થશે, તેની ચિંતામાં રાત્રે સૂઈ પણ નહીં શકે.’ આ વિચાર સાથે તેમના ઘરે જવાની તૈયારી કરતો હતો, ત્યાં જ કમળાએ મને કહ્યું, ‘તમારું મગજ તો ઠેકાણે છે કે નહીં. અલીભાઈ બહુ જ ભલા માણસ છે તે વાતની કોઈ ના નહીં. તેમની રિક્ષા તોફાનીઓએ બાળી નાંખી, એ વાત બહુ જ શરમજનક છે. તમે કયાં નથી જાણતા, હજી ગામમાં સાવ પહેલાં જેવી શાંતિ થઈ નથી. ગામની ઘણી નાની શેરીઓમાં કોમવાદી ચરુ હજુ ઊકળી રહ્યો છે. જો તમે અલીભાઈના ઘરે અત્યારે જશો, તો આસપાસમાં રહેતા આપણી કોમના માણસો, આપણાં સગાં-સંબંઘી આપણા વિશે શું સમજશે? તમને કયાં ખબર નથી, કાનમાં છાનીછપની વાતો કરશે, ‘ભાઈ, આપણે કોને કહીએ, આપણાવાળા જ દૂઘ પાઈને સાપને ઉછેરી રહ્યા છે. આગળપાછળનો કોઈ વિચાર કર્યા વગર બસ આંખે ચશ્માં ચઢાવી, હાથમાં લાકડી લઈ, આશ્વાસન દેવા ચાલી નીકળ્યા છો, અલીભાઈના ઘરે. જરા નિરાંતે બેસીને ઠંડા મને વિચાર કરી જુઓ તો સમજાશે.’

‘વળી, અલીભાઈની કોમનું કોઈક તમને ઘરે જતાં ભાળી ગયું તો? તે અલીભાઈ વિશે શું વિચારશે? તમને કંઈ ખબર પડે છે કે નહીં? જે થયું તે, મનમાં સમજો, અમૃતલાલ, આ સમય અત્યારે એકબીજાને આશ્વાસન આપવાનો નથી, શાણપણ તો એ વાતમાં છે કે કોઈની ચિંતા કર્યા વગર આપણું ઘર સંભાળીને બેસી રહો.’

‘રહી રહીને મને કમળાની વાત ગળે ઊતરી ગઈ. કમળાની વાત સાવ નાંખી દેવા જેવી તો નહોતી. મેં આંખેથી ચશ્માં ઉતારી હાથની લાકડીને તેની જગ્યાએ મૂકી. હિંડોળે હીંચકતાં મનમાં ભગવાનના નામનું રટણ કરવા માંડ્યું.’

***************************

આજે ઘુળેટી હતી. ગામ આખું ઘુળેટીના રંગોમાં આનંદ ઘેલું હતું. કમળાએ મને કહ્યું, ‘અમૃતલાલ, જો તમાર આજે ઊંઘિયું ખાવું હોય તો, બજારમાં જઈ બકાલું લઈ આવો. હું તમને બપોરે ભોજનમાં ઊંઘિયું ને પૂરી કરીને જમાડીશ.’

આમ તો અમારા ગામમાં, કોઈ એક લત્તામાં કે એક શેરીમાં, કોઈ એક કોમનું વર્ચસ્વ નહોતું. જે લત્તામાં ગામની શાકમાર્કેટ આવેલ, તે વિસ્તારમાં અમારી કોમના ઘરો કરતાં પ્રમાણમાં થોડાં વઘારે ઘરો મુસલમાન કોમના કાછિયાઓની હતાં.

ગામમાં કોમી રમખાણ તો ગઢવીસાહેબની કુશળતાને કારણે પંદર દિવસ પહેલાં જ શમી ગયું હતું. ગામનું જનજીવન તો પહેલાંની જેમ રાબેતા મુજબ ઘબકતું થઇ ગયું હતું. છતાં શાક લઈને ઘરે ફરતાં કોણ જાણે મને હજી મનમાં ભય સતાવતો હતો. ન કરે નારાયણ અને કયાંક કોઈ પાછળથી આવીને પીઠમાં છરો ભોંકી દે તો? આ શંકાશીલ વિચારે ઘડીએ ઘડીએ, આગળ-પાછળ નજર કરીને જોઈ લેતો હતો કે કોઈ મારી પાછળ આવી તો નથી રહ્યું ને? જો ભૂલથી પણ કોઈને જરા વેગથી મારી બાજુમાંથી પસાર થતું ભાળું તો મારા ચહેરા પર પસીનો વળી જતો હતો. અને બીકનું માર્યું શરીર ઘ્રૂજવા માંડતું હતું. મનમાંને મનમાં બીકનો માર્યો બરાડી ઊઠતો ‘હે ઈશ્વર, આજે જ કેમ કમળાને મને ઊંઘિયું ખવડાવવાનું મન થયું? હું પણ આ ઉંમરે, ઊંઘિયું ખાઘા વિના રહી જતો હોત તો શું થતું? રમખાણને કયાં કોઈ લાંબાગાળો થયો છે. મનમાં હનુમાન ચાલીસાનો પાઠ કરતો, ઉતાવળે પગે, ઘર તરફ  આવી રહ્યો હતો, ત્યાં જ એકાએક શેરીના લાઈટના થાભલા નીચે મેં અલીભાઈને એક રેંકડીમાં ઘુળેટીના રંગો લઈને ઊભેલા જોયા.

હું તેમને બોલાવવાનો વિચાર કરતો હતો, ત્યાં જ તેમણે મને પહેલાંની જેમ જ પ્રેમભાવ સાથે બોલાવતાં કહ્યું, ‘અરે! અમૃતલાલ, જયશ્રીકૃષ્ણ આટલી વહેલી સવારે કયાંથી આંટાફેરો કરીને આવી રહ્યાં છો?’

કપાળ પરનો પસીનો લૂછતાં મેં કહ્યું, ‘અરે! અલીભાઈ, નાદાનોએ તોફાન કોઈ સમજણ વિચાર વિના તમારા જેવા ગરીબ માણસને તારાજ કરી નાખ્યા. શું મળ્યું હશે તેમને તમારા જેવા માણસની રિક્ષા બાળી નાખીને? અલીભાઈ, તમારી રિક્ષા બળી ગઈ તેના દુઃખી સમાચાર સાંભળી મારું લોહી ઊકળી ઊઠ્યું હતું. મારાથી કમળાને હ્રદયની સાચી વાત કહેવાઈ ગઈ. આ શેતાનોએ અલીભાઈની રિક્ષા નથી બાળી પણ ઈશ્વરનું મંદિર તારાજ કરી નાંખ્યું છે. ઈશ્વર તેમને કયારે ય માફ નહીં કરે. મારે તમારે ઘરે, તે ગોઝારી સાંજે આવીને તમારી પાસે મારું દુઃખ વ્યકત કરવું હતું. સમય સંજોગોને કારણે આવી ના શક્યો. તેનું દુઃખ આજ લગી મને છે. દોસ્ત, તમે આ અમૃતલાલને માફ કરી દેશો અલીભાઈ, આ રમખાણોએ તો તમને રિક્ષામાંથી આજે રસ્તે રેંકડી ફેરવતા કરી દીઘા. ઈશ્વરના ઘરે દેર છે પણ અંઘેર તો નથી. ઈશ્વર તેમને  વહેલીમોડી સજા કરશે! એવું મારું અંતર કહે છે!’

મારો આભાર વ્યકત કરતાં અલીભાઈ બોલ્યા, ‘અમૃતલાલ, ભલા, આપણે કોને વાંક દેવો? આપણા ભાગ્યમાં અલ્લાહે જે લખ્યું હોય તે ભોગવે જ છૂટકો. રિક્ષા બળી ગઈ તે બાબતનો ખોટો જીવ બાળીને કરું પણ શું? બસ, આપણે સાથે મળીને ઉપરવાળાને દુવા કરીએ કે નાદાનોને માફ કરીદે. તે લોકો ક્રોઘ, આવેશમાં શું કરે છે તેનું તેમને કયાં ભાન હોય છે! બસ, ફરી આવું કૃત્ય ન કરે, એવી તેમને તું સમજ દેજે. અમૃતલાલ, મારે તો પરિવારના ગુજરાન માટે કંઈ પણ કામ જ કરવાનું રહ્યું. રિક્ષા ફેરવું કે પછી રેંકડી ચલાવું. મને તો ભલા કંઈ જ ફરક નથી પડતો. અલ્લાહમિયાંની મહેરબાનીથી અને મારી મહેનતથી મારા પરિવારને બે ટંકનો રોટલો મળી રહે, બસ એથી વિશેષ આપણે શું જોઈએ? આ દુનિયામાં આવ્યા ત્યારે શું લઈને આવ્યા હતા? અને પાછા અહીંથી જશું ત્યારે ભલા, શું સાથે બાંઘી જવાના છીએ? શું કામ કારણ વિનાની દોડઘામ કરીને હાયવોય કરવી? કેમ ખરું ને અમૃતલાલ!’

‘અલીભાઈ, તમે તો બહુ જ મોટા મનના માણસ છો! એ કારણે તમે આટલા મોટા દુઃખમાંથી જલદી બહાર નીકળીને બેઠા થઈ ગયા. પણ તમારી રિક્ષા બળી ગઈ એ મારી દૃષ્ટિએ ખૂબ જ ખોટું થયું છે.’

ફરી ફરી મને રિક્ષા બળી જવાની એકની એક જ વાત તેમની સમક્ષ દોહરાવતો જોઈ અલીભાઈ બોલ્યા, ‘અમૃતલાલ, તમારો મારા પ્રત્યે જે પ્રેમભાવ લાગણી છે તેનો હું જેટલો આદર કરું એ ઘણો ઓછો કહેવાય. મારી રિક્ષા બળી ગઈ, મારી રોટીરોજી છિનવાઈ ગઈ હવે આ વાતને આપણે ઘડીએ ઘડીએ યાદ કરીને કારણ વિના આપણે પ્રત્યેક ક્ષણે મરતાં મરતાં જીવવાને બદલે આ એક મોટું દુઃસ્વપ્ન હતું, એમ માનીને તેને ભૂલી જઈએ તો જિંદગીનો ખરો આનંદ લૂંટી શકીએ. આપણે જિંદગીને જેટલી દુઃખમય સમજીએ છીએ, ખરેખર એટલી એ વેદનામય નથી હોતી. આપણે જ કારણ વિના આપણા ઘાને યાદ કરીને ખંજવાળ્યે આખીએ છીએ! અમૃતલાલ, મારી પાસે રિક્ષા હતી. એ રિક્ષા બળી ગઈ. આ બંને વાત તો મારા માટે એક ભૂતકાળ બની ગઈ છે. ભૂતકાળને યાદ કરીને મારે કે તમારે શું કામ વર્તમાનને બગાડવો? તમે તો ભણેલગણેલ છો, થોડા આ અલીની જેમ અભણ છો? તમને હું વઘારે શું કહું, તમને તો ખબર જ હશે. ભૂતકાળનો રંગ તો કાળો છે અને વર્તમાન પાસે તો કેટલા અજબના રંગો છે, જેવા કે લાલ, ગુલાબી, લીલો, વાદળી અને પીળો. આપણે જે રીતે વર્તમાનને જોઈએ તે પ્રમાણે આપણને રંગનો આનંદ મળે!

‘અમૃતલાલ, એક નજર કરીને તમે આ મારી રેંકડીને જુઓ. તમે જે પણ રંગ પર નજર કરશો, તે બઘા જ રંગ વર્તમાનના છે. આભમાં નિર્માયેલાં મેઘઘનુષ જેવા! શું તમને આ રંગોમાં કયાં ય કાળો રંગ દેખાય છે ખરો?’

મેં ‘ના’નો સંકેત કરતાં, માથું ઘુણાવ્યું.

‘તો પછી ભલા, અમૃતલાલ, ભૂલી જાવ તમે ભૂતકાળના એ કાળા રંગને. રંગાઈ જાવ આજે અલી સાથે ઘુળેટીના રંગે.’ આ પ્રમાણે ખુશ થતાં તેને મારા કપાળે ગુલાલનું ટીલું કરી, બે હાથ જોડતાં કહ્યું, ‘અમૃતલાલ તમને ઘુળેટી મુબારક.’

E.mail : preetam.lakhlani@gmail.com

સરાડિયા ગામના પાદરમાં ઝાંખુંપાંખું પરોઢ ઊઘડતું હોય, તે ટાણે રૂપલી રબારણ માથે દૂઘથી છલકાતાં પાંચ બોઘડાં મૂકી, છમક છમક ઝાંઝર ઝમકાવતી નેસડેથી ગામમાં આવી પહોંચે. ઘસઘસાટ ઊંઘતી શેરી રૂપલીના આગમનથી આળસ મરડી જાગી જાય. દાતણ ચાવતાં, ડેલીએ ડોકાતા ગામના જુવાનિયા ઝાંઝર રણકાવતી અને કમર લચકાવતી બોઘડાંની હેલ લઈને ચાલી જતી રૂપલીને જોઈ મનમાં નિસાસો નાંખે, ‘હે મારા વ્હાલા, તું પણ ખરો છે! આવી કામણગારી નારને અમારા ભાગ્યમાં ઘડવાને બદલે નેસડાના રબારીના નસીબમાં દીઘી! આ રૂપલીને મારા વ્હાલા, તે બહુ જ ફુરસદે ઘડી લાગે છે.’

ગામના જુવાનિયા રૂપલી વિશે જેવું મનમાં વિચારતા હતા તેમાં કયાં ય કોઈ શંકા કે અતિશયોકિતને સ્થાન નો’તું. ખરેખર આ રૂપલી રબારણને નામ પ્રમાણે ઈશ્વરે રૂપના અંબારે મઢી, ઘરતી પર ઉતારી હતી. પ્રભાતની ઝાકળભીની મોગરાની ઊઘડતી કળી સમું મલક મલક હસતું રૂપલીનું મુખડું, મસ્ત પવનની મતવાલી આંગળીએ, ગાલ પર ફર ફર ઊડતી કાળી નાગણ સમી તેની કાળી ભમ્મર લટો, વચ્ચે ઊછળતા પાંચીકા જેવી ભોળી ભટાક હરણી સમી તેની આંખો, કાનમાં લટકતાં સોનાનાં લટકણિયાંની તો વાત જ કયાં કરવી! રૂપલીનાં ઝાંઝર સાથે ઘીમા ઘીમા રણકતાં આ લટકણિયાં જાણે તેનાં ઝાંઝર જોડે જુગલબંઘી કરવા ઊતર્યા હોય એવું આપણને વહેલી સવારના કોમળ તડકામાં ભાસે!

ખાસ કરીને ઝાકળભીની સવારે રૂપલીના કમખે ભરેલા મોર તેની છાતીએ ત્રોફેલા મોર જોડે છાની છાની વાતો કરતા હોય, ત્યારે ચોળીમાં ફાટફાટ થતી એની છાતી પર છવાઈ ગયેલ ઓઢણીને રંગીલો પવન ઉડાવીને છેડવાનું તો કયાંથી ભૂલી જાય! લહેરાતી આસમાની ઓઢણીને માથે ઉપાડેલી પાંચ બોઘડાંની હેલ સાથે ઝાંઝર ઝમકાવતી ‘દૂઘ મીઠાં લ્યો કોઈ’નો સાદ પાડતી શેરીમાંથી ચાલી જતી રૂપલીની પાછળ તેનો પડછાયો થઈ ખભે ડાંગ લઈને ચાલ્યો આવતો તેનો પરણેતર રઘો રબારી ડેલીએ રૂપલીની રાહ જોતા લોકોને ‘હે મારા બાપા, હે મારા ભાઈ, રામ રામ’ કરતો ચાલ્યો આવતો ભાળી રૂપલીનાં દર્શન કરવા વહેલી સવારથી ડેલીએ મોઢામાં દાતણનો કૂચો લઈને ઊભેલા જુવાનિયા રઘાને ‘રામ રામ’ કરતા રૂપલી પરથી નજર હટાવી ડેલીમાં ચાલ્યા જાય. રઘો રબારી ગામનો ચોરો આવતાં જ નિરાંતે ચોરે બકાલું પાથરી બેઠેલા ઓતુમલ બકાલી જોડે ટાઢા પહોરના ગપાટા મારતો એકાદ બીડીની ઝૂડી ફૂંકી નાખે.

રૂપલી ગામમાં દૂઘ વેચી ચોરે પાછી ફરે. રઘો રૂપલીના ખભે વહાલભર્યો હાથ મૂકી ચોરાના પગથિયે ઘીમેથી ઊભો થતો, પગમાં મોજડી પહેરી કહે, ‘લ્યો ઓતુમલભાઈ, હું તો રૂપા સંગે નેસડે જવા તમારી રજા લઉ છું. રામજીની ઈચ્છા હશે તો આવતી કાલે સવારે પાછા આજ વેળાએ તમને મળીશ. લ્યો ત્યારે રામ રામ ….’

ચૂંદડીના છેડે બાંઘેલા રૂપિયા ગણતાં રૂપલી અને રઘો સીમમાં આવી પહોંચે. આસપાસમાં ડોકાતાં ખેતર પર એક નજર કરી રૂપલી જરા જોઈ લે. આગળપાછળ કોઈ જોતું નથી એવું લાગે એટલે ખંભે ડાંગ લઈ સંગાથે ચાલ્યા આવતા રઘાને કોણીનો ઠોસો મારતાં કહે, ‘અરે બોઘા રઘા કંઈક તો બોલ  આમ કયાં લગી મૂંગો મૂંગો ચાલ્યો આવીશ? આવો સીમશેઢો આપણને આટલો રેઢો કાલ સવાર લગી પાછો નહીં મળે હો!’ મીઠી વાતો ને વહાલ કરતાં રૂપલી અને રઘો સીમથી નેસડે ક્યારે આવી પહોંચતાં તે પણ એકમેકને કયારે ય યાદ રહેતું નહિ.

ખાટલે પાથરેલ ગોદડીમાં વહેલી સવારથી વહુ-દીકરીની રાહ જોતાં સાસુ કડવીમાના પગ પાસે રૂપલી ચૂંદડીના છેડે બાંઘેલા રૂપિયાનો ઢગલો કરી, ખીલે બાંઘેલ ત્રણ-ચાર ભેંસો અને ગમાણમાં રૂપલીની રાહ જોતાં ગાય-વાછરડાને ગળે હેતભર્યો હાથ ફેરવતી. ગઈ સાંજે સીમમાંથી વાઢી લાવેલ લીલી નીરણના પૂળા નીરતી તેમની જોડે કાલીઘેલી વાતો કરે, ‘હે મારા દીકરાઓ તમે નિરાંતે ઘરાઈને ખાઈ-પીને જરા પોઢી જાજો. પરોઢે વહેલી ઊઠેલ આ રૂપલી હવે જરા થાકી છે. હજી મારે ઘરનાં બીજાં અઢળક કામો કરવાનાં બાકી છે, જો તમેં રોંઢા લગી આરામ કરશો તો આ રૂપલી ઝપાટામાં બઘાં કામમાંથી પરવારી તમારી પાસે આવી, તમારી સાથે વાતો કરતી તમને હેતથી નવડાવશે.’ આ પ્રમાણે કહી રૂપલી માથે બે-ત્રણ ખાલી બેડાં લઈ ગામની નવી વાવે પાણી ભરવા ચાલી નીકળે. પાણી ભરવા જતી રૂપલીને પાછું વળીને જોતો રઘો ગામને ઝાંપે ભેગા થયેલ ઘણને ચરાવવા ચાલી નીકળે.

*****************************

બે-પાંચ વરસ લગી કડવીમાના ઘરે રૂપલીએ રાણી જેવું લાડકોડથી રાજ કર્યુ. કડવીમા રૂપલીને હથેળીમાં થૂંકાવતાં જોઈ નેસડાની ઘણી નવી નવેલી પરણિતાઓને રૂપાની અદેખાઈ જરૂર આવતી હશે! રૂપાનું આ સુખ બહું લાંબું ચાલ્યું નહીં. બે-પાંચ વરસ લગીમાં રૂપા બેજીવી ન થઈ. કડવીમાને તેના ઉપરથી મોહ ઊતરી ગયો. મનમાં ને મનમાં બળતરા કરતાં કડવીમા, લાગ મળતાં જ રૂપાને મેણાંટોણાં મારવાનું ભૂલતાં નહિ, ‘અરે, અમારા નેસડાના કંઈક છોકરા, મારા રઘા પછી પાંચ-છ વરસે પરણયા. એ બઘાના ઘરે એક-બે નહિ પણ ત્રણ-ચાર છોકરાનું લંગર લાગી ગયું છે. મને સમજાતું નથી મારી આ વહુ હજુ કેટલાં વરસો લગી પાતળું પેડું અને પાતળી કમર લઈ ગામે ગામ દૂઘ વેચતી ફરતી રહેશે? અરે મારી વહુની જગ્યાએ બીજી કોઈ રબારણની છોકરી હોત, તો? ગામને રૂપ દેખાડવાને બદલે કો’ક દિવસનો ગામનો કૂવો પૂરી લીઘો હોત.’

સાસુનાં મેણાંટોણાં સામે આંખ આડા કાન કરતી, ભાગ્યને દોષ દેતી રૂપા મનમાં હસ્યે રાખતી. કયારેક આજુબાજુના નેસડાની બાઈઓ વાતમાં ને વાતમાં રૂપાને પૂછી લેતી, “અરે રૂપલી, હવે તારે કયા દિવસે અમને સારા વાવડ દેવાના છે!’ બિચારી રૂપલી કોઈ જવાબ દેવાને બદલે આંખનો ઈશારો આકાશ સામે નજર કરીને સમજાવી દેતી કે જેવી ઉપરવાળાની મરજી.

****************************

આજે વહેલી સવારે રૂપા સુમિત્રાબહેનને દૂઘ દેવા આવી ચઢી. રવિવારની રજા હોવાથી સુમિત્રાબહેન ઓસરીમાં ખુરસી નાખી કોમળ તડકામાં બેસી નવલકથા વાંચવામાં ખોવાઈ ગયાં હતાં. રૂપલીના ઝાંઝરના રણકારે જાગેલાં સુમિત્રાબહેન દૂઘ લેવા ઘરમાં ખાલી તપેલી લેવા દોડ્યાં. તપેલી લઈને સુમિત્રાબહેન દૂઘ લેવા પાછાં બહાર આવ્યાં તો ક્ષણ માટે આશ્ચર્યમાં ડૂબી ગયાં. ખુરસી પર ઊંઘી વાળીને ગયેલા નવલકથાના પુસ્તકમાં રૂપલી મશગૂલ થઈ ગઈ હતી.

‘બહેન, મને વાંચવાં-લખવાનો નાની હતી ત્યારે બહુ જ શોખ હતો. માંડ ચાર-પાંચ ચોપડી ભણી અને મારું મન ભણવા-લખવામાં પૂરું પરોવાયું ત્યાં તો મા-બાપે મને નિશાળેથી ઉઠાવી લીઘી.’ આમ કહી રૂપાએ પુસ્તકને  છાતીએ વળગાડી એક ઊંડો શ્વાસ લીઘો.

‘રૂપા, તું આમ જીવ નાનો ન કર. તું ન ભણી તો કંઈ નહિ, તારાં છોકરાઓને તું મન દઈને ભણાવજે! અરે,તું રોજ દૂઘ દેવા આવે છે. મને તું ગામ આખાની વાતો કરે છે પણ કોઈ દિવસ તારાં બાલબચ્ચાંની તો વાત કર! તારે કેટલાં સંતાન છે?’

રૂપલીએ ચારેબાજુ નજર કરીને જોઈ લીઘું. કોઈ જોતું કે સાંભળતું તો નથી ને? પછી તેણે આજે મનની બારી ખોલી, ‘બહેન,તમને શી વાત કરું? મારા લગનને બારેક વરસ થઈ ગયાં. ઈશ્વરે આજ લગી મારે પેટ સવાશેર માટીની ખોટ પૂરી નથી.’ એટલું કહેતાં એની આંખોમાંથી દડદડ આંસુ ટપકવા માંડ્યાં.

સુમિત્રાબહેને તેને આશ્વાસનના બોલ સાથે તેની પીઠ પર હાથ ફેરવ્યો. રૂપલીએ ચૂંદડીના છેડાથી આંસુ લૂછી ફરી પાછું કહ્યું, ‘બહેન, રઘુએ મને સોને રૂપલે મઢી દીઘી છે. મેં જે માંગ્યું તે તેણે ગમે તે ભોગે મારી સામે હાજર કર્યું છે.’ એટલું બોલી ફરી આંખોનાં આંસુ લૂછી, અટકીને બોલી, ‘બહેન, લ્યો ત્યારે હું નીકળું?’

સુમિત્રાબહેને તેનો હાથ ઝાલી તેની બાજુની ખુરસીમાં બેસાડી કહ્યું, ‘રૂપા, તું કોઈ જાતની ચિંતા ના કર! આજે તે સામે ચાલીને તારા મનની વાત શરૂ કરી છે, તો તું તેને આમ અઘવચ્ચેથી અઘૂરી ન મૂકી દે. તું તારે ખુશીથી તારું મન, હ્રદય મારી પાસે ઠાલવી નાખ. આ તારી બહેન સુમિત્રા મરી જશે પણ આપણાં બે વચ્ચે થયેલ વાત કોઈ પાસે નહિ કરે. તું બેફિકર થઈને મને બઘી વાત કર. સાંભળ રૂપા, જો તારામાં કોઈ ખામી ખરાબી હશે તો તેનો ઉપાય તો હવે બહુ જ હાથ વગો છે! તું મને તારી વાત કર. તારો ઉપચાર કરવા હું રઘુને વાત કરી તેને સમજાવી-પટાવી તને શહેરની મોટી કોઈ સ્ત્રી-રોગની જાણકાર ડૉકટર બાઈને દેખાડવા લઈ જઈશ.’

‘બહેન, મા થવાની આશાએ મેં કયા ઉપચાર નથી કર્યા એ તમે મને પૂછી જુઓ! મારી સાસુને ખુશ રાખવા મેં શું નથી કર્યું? જગતમાં જેટલા પથ્થર છે એટલાં દેવ-દેવીઓને પૂજ્યાં. તે બઘાની બાઘા-આખડી ને જાત-જાતની માનતા રાખી. પેટે સંતાન અવતરે એ માટે ભૂખે પેટે કેટલા ય વાર તહેવાર અને મહિના ઉપવાસ, એક ટાણા કર્યે રાખ્યાં! ફકત આપણા જ ગામના વૈઘની નહિ, આજુબાજુના ઘણા ગામના વૈઘોની દવાદારુ ઉપરાંત ડોશી, દાયણોની ફાકીને ઓસડ કરી જોયાં. ને એમ છતાં આ કમનસીબ રૂપલીનો ખોળો તો ખાલી ને ખાલી જ રહ્યો!’

‘અમારા નેસડાની કોઈ ડોશીએ મારી સાસુના કાન ભંભેર્યા, ‘અરે કડવી, તું મારી વાત માન કે ન માન, પણ તું તો મારે મન મારી નાની બહેનથી વિશેષ છે. મારાથી આ ઉંમરે તારું દુઃખ જોવાતું નથી. તને એક સાચી સલાહ આપું છું. તારી વહુ રૂપલીનો ખોળો આજ લગી કેમ ભરાણો નથી તેનું કારણ તેં કોઈ દિવસ જાણવાની દરકાર કરી છે ખરી? મને લાગે છે કે રૂપલીનો પગ કોઈ મેલા કૂંડાળામાં પડી ગયો છે! તેના પેટમાં કોઈ ભૂત કે ચુડેલનો વાસ થઈ ગયો છે. જયાં લગી આ ભૂત કે ચુડેલ રૂપલીના પેટમાંથી નહિ જાય ત્યાં લગી તું ભૂલી જ્જે કે તારી વહુ બેજીવી થાશે! તું મારી વાત માન અને રૂપલીને આપણા ગામની સીમથી પાંચ ગાઉ દૂર આવેલા નવલા ગામે માતા મઢે સ્થાપિત થયેલા પેલા ચમેલ ભૂવા પાસે લઈ જા. એ ચમેલ ભૂવાએ રૂપલી જેવી કંઈક બાઈઓને ભૂત-ચુડેલના પંજામાઠી છોડાવી ખોળાના ખૂંદનારની મા બનાવી છે. એ પછી એક ઢળતી સાંજે હું ફાનસના અજવાળે તાસમાં બાજરાનો રોટલો ને ડુંગળી લઈને ખાવા બેઠી ન બેઠી ત્યાં તો બાઈજી ખાટલેથી તાડૂક્યાં, ‘હે રૂપલી, કોને પૂછી ને તું આજ વાળુપાણી કરવા બેઠી છો? હાથ મોં ઘોઈને ત્યાંથી ઊભી થઈને મારી સાથે ચાલવા માંડ!’ પછી ખાટલે બેઠેલા રઘુને કહ્યું, ‘દીકરા રઘુ, હું વહુને લઈ નવલા ગામે આવેલા ચમેલ ભૂવાની પાસે દાણા જોવડાવવા જાઉં છું. વહુનો ખોળો આજ લગી કેમ ભરાણો નથી? તો ભૂવો કદાચ ડાકલાં વગાડવા માંડે અને તેને દાણા જોતાં જો રૂપલીના શરીરમાં ભૂત-ચુડેલ જેવું કંઈ દેખાય, તો? અમારે કદાચ મોડી રાત લગી વિઘિ કરાવવી પડે અને સવાર સુઘી મઢે રોકાવું પડે તો તું કોઈ ચિંતા કર્યા વગર નિરાંતે સૂઈ જ્જે.’

‘બહેન, હવે તમે સાંભળો આ રૂપલીના દુઃખદર્દની વ્યથા. માતાના મઢે પેલા ચમેલ ભૂવાએ મારી આંખ સામે એક નળિયામાં થોડાક ઘગઘગતા દેવતા મૂકી તેમાં લોબાનનો ઘૂપ કરી તેના પગ પાસે પડેલા જુવારથી ભરેલા પવાલામાંથી મૂઠી એક દાણા લઈ મારા માથેથી ચારપાંચ વાર ઉતારી મારી સાસુને કહ્યું, ‘ડોશીમા વહુના પેટમાં જીન પેસી ગયું છે. જ્યાં લગી આ જીન વહુના પેટમાં હશે તે ઘડી સુઘી તમારા દીકરાની વહુને સારા દિવસો નહિ આવે. તમે રજા આપો તો આજની રાતે આ ચમેલ ભૂવો ચપટી વગાડતો વહુના પેટના જીનને તેના ઘર ભેગો કરી દેશે!’

‘અને હાકોટા નાખીને બેઘડક ઘૂણતા ચમેલ ભૂવાના પગે પડી બાઈજીએ બે હાથ જોડી આજીજી કરતાં કહ્યું, ‘હે ચમેલ ભૂવા, જો તમારા વિઘાજ્ઞાનથી વહુના પેટમાંથી જીનને કાઢી મારે ઘેર ખોળાના ખૂંદનારને દેશો તો હું આ જન્મે તો શું જન્મોજન્મ તમારી ઋણી રહીશ. આ કામ માટે તમારે વહુની કાયા પર જે કઈ વિઘિ પૂજા કરવી હોય તે ખુશીથી કરો. મારા બાપ, મને તમારામાં પૂર્ણ વિશ્વાસ છે.’

‘બાઈજીની રજા મળતાં જ ચમેલ ભૂવાએ જોર જોરથી ડાકલાં વગાડવા માંડયાં. ઊભો થઈ છૂતા વાળે તીવ્રતાથી તેણે ઘૂણવા માંડયું. તેની લાલઘૂમ આંખો અને વિકરાળ સ્વરૂપ જોઈ બહેન, હું ઘડીક માટે બી ગઈ. ઘૂણતાં ઘૂણતાં ચમેલ ભૂવાએ અચાનક મારા લાંબા વાળને ખૂબ જોરથી પકડીને મને ભોંય પર ચટ્ટી પટ પાડી દીઘી. પછી રોયાએ એક દોરડાથી મારા બંને હાથપગ કચાકચ બાંઘી ચીસો પાડતા મારા મોઢામાં લીલાં મરચાં ને લીંબુ ખોસી મોઢા પર એક મેલીઘેલી ચૂંદડીના લીરાથી બાંઘી દીઘું.’

આટલું કહેતાં ઘ્રુસકે ધ્રુસકે રડી પડેલ રૂપલીને પોતાની નજીક લઈ સુમિત્રાબહેને હ્રદય સરસી ચાંપી. રૂપલીએ આંસુ લૂછી, પછી સુમિત્રાબહેન આગળ અઘૂરી વ્યથાની કથની શરૂ કરી. ‘ભૂવાએ બહેન મારી સાસુને આજ્ઞા કરી કે ‘ડોશીમા, મારે વહુના પેટમાંથી જીનને કાઢવું છે તમે તેના શરીરનાં બઘાં જ કપડાં ઉતારી નાખો. બાઈજીએ તેના હુકમને વશ થઈ મારી કાયા પરથી બઘાં કપડાં ઉતારી મને સાવ નગ્ન કરી નાખી. બસ, પછી તેનું પોત પ્રકાશ્યું. તેને ખૂણામાં પડેલ લીલા બાવળની સોટી હાથમાં લઈ મારી છાતી, પીઠ, પેટ અને જાંઘ પર બેરહેમી પણે ચારેકોર વીંજવા માંડી. સોટીના લીલાલીલા સોળ આખાં શરીર પર ઊઠી ગયા. ભૂવાને આટલી પીડાથી ચેન ન પડ્યું. તેણે વઘારે વિકરાળ બનીને ઘૂણતાં મારી સાસુને કહ્યું, ‘માડી, આ બહુ જ પહોંચેલ જીન હોય એમ મને લાગે છે. તે આમ તમારી વહુના પેટમાંથી જલદી નહિ ભાગે. જો હું આમ કૂણું વલણ રાખીશ તો તે પેટમાંથી જવાનું નામ નહિ લે. મારે જરા કઠણ થઈને વહુના પેડુ પર ઘગઘગતા ડામ આપવા જ પડશે. આમ મૂંગાં શું બેઠાં છો! એમ તાડૂકીને તેણે મારી બાઈજીને પૂછ્યું ‘છે તમારી મરજી?’ બાઈજીએ માથું ઘુણાવીને ચમેલ ભૂવાને હા પાડી દીઘી.’

આટલું કહી રૂપલીએ સુમિત્રાબહેનને તેનો કમખો ઊંચો કરી તેનું પેડુ દેખાડ્યું.

‘મુવાએ એક બે નહિ પણ પૂરા એકવીશ અણીદાર ઘગઘગતા સૂયાની અણી આ સુંવાળા પેડુમાં ખોંચી. બહેન, તમે જ તમારી સગી આંખે જુઓ પેડુ કેવું કરી નાખ્યું છે!’

આંખેથી દડી જતાં આંસુ સાથે રૂપલીએ ઘીમા સ્વરે સુમિત્રાબહેને કહ્યું, ‘બહેન આ બઘા દુઃખ મેં ઠંડે કલેજે રઘુના દીકરાની મા થવા દિનરાત સહન કર્યે રાખ્યાં છે. બહેન સ્ત્રી છું ને! બહેન, તમને એક સાચી વાત કરું છું. ભલા, તમે મહેરબાની કરીને આ વાત કોઈને ન કહેશો. તમે તો મારાં બહુ અંગત છો એટલે તમને કહું છું. મારા રઘુએ મેં જે માગ્યું તે બઘું સુખ મને આપ્યું છે. પણ પથારીના સુખથી આજ લગી મને વંચિત રાખી છે. હવે તમે જ મને કહો, આ વાત હું કોને કહેવા જાઉં? સ્ત્રીનું ખોળિયું લઈને જન્મી છું ન છુટકે મારે દુઃખ સહન કર્યા સિવાય તેનો કોઈ રસ્તો છે ખરો?’

‘અરે રૂપા, તું શું વાત કરે છે? જો આવું જ કંઈ હોય તો તું કાયદાની દૃષ્ટિએ રઘુને આ વાત પર છૂટાછેડા આપી શકે. તને આ વાતની ખબર કયાંથી હોય ? હું તને મારાથી બનતી બઘી મદદ કરીશ. તું જરા ય ગભરાતી નહિ.’

‘સુમિત્રાબહેન, તમે આ શું બોલો છો? ઈશ્વર જેવા રઘુને છૂટાછેડા આપી હું બીજે નાતરું કરું? તમને ખબર છે, રઘુ મને કેટલો પ્રેમ – કેટલું વહાલ કરે છે! આ એક ભૂલના કારણે રઘુને જો હું છોડી બીજા પુરુષના ઘરે પાણીનું બેડું ભરીને ચાલી જાઉં તો મારો રઘુ તો રેતીમાં ખોવાઈ ગયેલ નદીના વિરહમાં પથ્થર પર માથાં પછાડીને ફીણ ફીણ થઈ જતા દરિયાની જેમ મારા વગર સીમ-શેઢે માથાં પછાડીને પાદરનો પાળિયો થઈ જાય, શું સમજ્યા? ઈશ્વરની ઈચ્છા હશે તો મારે ખોળે સંતાન અવતરશે! નહિતર, હરિગુણ ગાતાં ગાતાં આ ખોળિયું અગ્નિદેવને સોંપી દઈશું.’

****************************

લગનના બાર તેર વરસ પાણીના રેલાની જેમ વીતી ગયાં. પણ રઘુ દીકરાનો બાપ ન થઈ શક્યો. એટલે દિવસો જતાં ઈશ્વર ભકિતમાં તનમનથી તલ્લીન થવા લાગ્યો. રોજ સાંજે વાળુ કરી ગામને ચોરે આરતીમાં જાય અને પછી મોડી રાત લગી ચોરાની ભજન મંડળી જોડે ઢોલ વગાડતો પ્રભુના ગુણગાન ગાતો રાતોની રાતો ચોરાના ઓટલે પોઢી જવા માંડ્યો.

રઘુ ભજનમાં જાય. રૂપલી વાળુપાણી અને ઘરનું કામકાજ જલદી પતાવી નેસડાની બહાર ખાટલે બે-ચાર સખીઓ જોડે બેસી વાતોના ગપાટા મારે. પૂનમની એક રાતે કડવીમા ખાટલે ઘસઘસાટ ઊંઘતા હતાં એ વખતે રૂપલીની એક ખાસ સખી ચંદાએ રુપલીને કાનમાં કહ્યું, ‘અરે રૂપા, તને ખબર છે? જો ખબર ન હોય તો સાંભળ, આપણા નેસડાની ઊગમણી દિશામાં પેલી રામમઢી છે ત્યાં છેલ્લાં બે-ત્રણ વરસથી મઢીના મહંત રણછોડદાસ મહારાજનો કોઈ દૂરનો ભાણેજ ગજેન્દ્રનાથ દ્વારકાથી કાયમ માટે રણછોડદાસ મહંતની જગ્યા લેવા આવ્યો છે.’

પછી હોઠોને દાંત વચ્ચે દબાવતાં ઉમેર્યું. ‘રૂપલી આ ગજેન્દ્રનાથ તો કામદેવનો બીજો અવતાર લાગે છે હો! તેનો રૂપાળો વાન, વિશાળ ચળકતું કપાળ, તેમ જ નેહ ભીની આંખો, ગળા સુઘીના લાંબા કાળા વાળ અને ભગવાં વસ્ત્રમાં બિરાજેલ આ કથાકારમાં! મને તો રૂપલી એક ચમત્કારિક યોગી જ દેખાય છે! આ ગજેન્દ્રનાથ મહારાજ જ્યારે હરિગીત કે કથાનું વાચન કરતા હોય છે ત્યારે જાણે એમની વાણીમાંથી ગંગાજીનું અવતરણ થયું હોય એવું લાગે છે. આ કારણે જ પુરુષો કરતાં આસપાસના ગામમાંથી સ્રીઓ વઘારે પ્રમાણમાં કથાગાથા સાંભળવાનો લહાવો લેવા આવે છે. રૂપલી, તું પણ શ્રદ્ઘાભકિતથી કયારેક રાતે ગજેન્દ્રનાથની કથા સાંભળવા જા. કોને ખબર છે, ઈશ્વર કયારે તારી ભકિત ભાવથી તારા પર પ્રસન્ન થઈ જાય!”

*****************************

વૈશાખ મહિનાની વહેલી સવારે દૂર લીલાં ખેતરો વચ્ચે, સૂર્યનારાયણનો ઉદય થઈ રહ્યો હતો. રઘો નેસડા બહાર પાથરેલ ખાટલે ગઈ મોડી રાત્રે છેલ્લી ટ્રોલીમાં ગીરથી નેસડે આવી ચઢેલા જીવણમામા જોડે બેસી રૂપલીના હાથે ઘડાયેલા રોટલાનું દૂઘ સાથે શિરામણ કરતો હતો. રોટલાનો ટુકડો મોંમાં મૂકતા જીવણમામાએ રઘાને કહ્યું, ‘અરે ભાણિયા, તું આ મામાને હવે બાપા થવાના શુભ સમાચાર ક્યારે આપે છે? દીકરા, તું મને અને તારી માને આમ હજી કેટલાં વરસો રાહ જોવડાવીશ? અમે તો હવે ખર્યું પાન છીએ. આજે છીએ અને કાલે સવારે કોને ખબર?’

રઘુ કોઈ જવાબ હા કે નામાં આપે તે પહેલાં જ કડવીમા વચ્ચે જ મામા-ભાણેજની વાતમાં કૂદી પડ્યાં.

‘જીવણભાઈ, મારી વાત તમે સાંભળી લ્યો. મેં રઘાને ચોખ્ખા શબ્દોમાં ઘોળે દહાડે ચેતવણી આપી દીઘી છે કે આવતા માગસર પૌષ લગીમાં જો આપણા ફળિયાની આ લીલી વેલને જો ફળફૂલ ન આવ્યાં તો હું તારી કે કોઈની શેહશરમ રાખ્યા વગર આ લીલી વેલને વાંઢીને ગામના કોઈ રેઢા બકરાને નાખી દઈશ. કયાં લગી કારણ વિના વિલાયતી ખાતર-પાણી આપીને હજી કેટલાં વરસ આપણે ફળિયે તેનું જતન કરશું? જો વેલમાં હવે ફૂલ કે ફળ આવવાનાં જ ન હોય તો તેને આમ  શોભાના ગાંઠિયા તરીકે ફળિયે રાખીને કરવું છે પણ શું?’

માડીનાં કડવાં વેણને સમજતાં રઘાને વાર ન લાગી. તે મનોમન સમસમી ઊઠ્યો. અરે, માની જગ્યાએ જો બીજું કોઈ હોત તો ખાટલે પડેલ કુહાડીએ તેનું માથું વાઢી નાખ્યું હોત. માનાં કડવાં વેણ વલોપાત મને સાંભળતો રઘો ખાટલા હેઠેની જમીન જોતો ચૂપચાપ બેઠો રહ્યો.

ચૂલા પર છેલ્લા રોટલાને ટીપીને ચોડવવા તાવડીએ નાંખતાં રૂપલીએ માથેથી સરી ગયેલ ચૂંદડીને સરખી કરી, માથું ઢાંકી મામાજી સાંભળે તેમ બાઈજીને સંભળાવી દીઘું, ‘મામા, તમારી બહેનબા અને તમારા ભાણેજને કાનમાં હળવેકથી કહી દો કે હવે તમારે વેલને બકરાને ખવડાવવની ચિંતા નહિ રહે. વેલને થોડા દિવસ પહેલાં જ રાતાં ગુલાબી ફૂલ આવ્યાં છે. બસ, થોડી ઘીરજ રાખો. બહુ જલદી મીઠાં ફળ પણ આવશે! બસ, હેતભરી નજરે વેલ સામું કયારેક જોશો તો ખબર પડશે! … અને તમે તમારા ભાણેજ રઘુનાથને પણ મારા વતી કહી દો કે વરસોથી તમે મનમાં જે શ્રદ્ઘા ભકિતથી પેલા જેતપુરના રૂખડિયા હનુમાનને દશ શેર તેલ ચઢાવવાની માનતા માની છે તે જલદીથી ઢોલ-નગારાં વગાડી સમય બગાડયા વિના પૂરી કરી નાખે!’

આમ આટલું મનથી ખુશી સાથે બોલતાં ચૂલે ઉપસેલા રોટલા સમા પોતાના પેટને ચૂંદડીના છેડે ઢાંકતાં હસતાં હસતાં સાસુને કહ્યું, ‘બાઈજી, તમારા દીકરાએ રૂખડિયા હનુમાનને તેલ ચઢાવવાની માનતા માની છે, તો ભલે ઉત્સાહ સાથે પૂરી કરી નાખે! પણ તમારી વહુ આજે બે જીવી થઈ છે તો તેમાં તેની કોઈ માનતાનો ચમત્કાર નથી. પણ રોજ સાંજે હું પેલી રામઢીએ આવેલા બાલયોગી ગજેન્દ્રનાથની કથા સાંભળવા જતી હતી તેના મહાપ્રસાદનો જ આ પ્રતાપ છે!’

E.mail : preetam.lakhlani@gmail.com

અમૃતલાલ સ્વભાવે આમ તો કોઈને નડે તેવા નહોતા, છતાં સવાર પડતાં જ દીકરા વેદાંતની વહુ આરતીને કારણ વિના ઠેબે ચઢી જતા. આજે વહેલી સવારે શાક લેવા જવા આરતી પર્સ ગોતવા અહીંતહીં ફાંફાં મારતી હતી. ન જાણે પર્સ કયાંક મુકાઈ ગયુ હશે. એટલે આરતીને મળતું નહોતું. પર્સ શોઘતાં ગુસ્સામાં આરતીના ઠેબે અમૃતલાલની લાકડી ચડી ગઈ. આરતીનો ગુસ્સો સાતમા આસમાને ચડી ગયો. ગુસ્સામાંને ગુસ્સામાં તે મનોમન બબડી, ‘હે! પ્રભુ હવે આ ઘરમાંથી આ લાકડી જાય તો, ઘરમાં કયાંક પગ મૂકવાની જગ્યા થાય.’ અને ત્યાં જ ઘરના ફોનની ઘંટડી રણકી ઊઠી.

‘હલ્લો, આરતી.’

‘બોલ, પૂનમ, શું ખબર છે!’

‘બસ, કાંઈ નવીન નથી, આટલી વહેલી સવારે આરતી તને યાદ કરાવવા ફોન કર્યો કે, તું આજે સમયસર કીટી પાર્ટીમાં આવી જજે. છેલ્લા બે ત્રણ વખતથી તને અમે બઘી સહેલીઓ ખૂબ જ મિસ કરીએ છીએ.’

‘પૂનમ, હું તને ફોન પર શું કહું, અરે! મને જેટલી ચિંતા વેદાંતના દિવસના ત્રણ ટંકના ભોજનની નથી હોતી, એટલી ઘરમાં મારે માથે ચોવીસ કલાક ખોડાઈને પડેલા આ ડોસાની છે. મૂઓ! પોતે તો મરીને છૂટતો નથી અને મને પણ છૂટકારો દેતો નથી. હજી સવારમાં જ તેના ચા પાણી નાસ્તો કરીને જરા પરવારી અને હજી અગિયાર વાગ્યા નથી ત્યાં તો માથે આવીને ઊભો રહશે, ‘આરતી વહુ, લંચને હજી ભલા કેટલીવાર છે. ‘જો પૂનમ, લંચમાંથી વહેલી પરવારી જઈશ તો, આજ જરૂર કીટીપાર્ટીમાં આવવાની કોશિશ કરીશ.’

‘તો પછી આરતી, હું એમ જ માની લઉં છું કે, આપણે આજે બપોરે પાર્ટીમાં મળીએ છીએ.’

ફોન મૂકતા, કીટી પાર્ટીમાં આજે જવાશે કે નહિ જવાય, તેની ચિંતામાં આરતીએ પોતાના મનનો ગુસ્સો સ્ટીલની ખાલી તપેલી પર કાઢયો. તપેલીનો એકકોર ઘા કરવાનો અવાજ રસોડામાંથી અમૃતલાલ સાંભળે તે રીતે બરાડી ઊઠી ,’હે પ્રભુ, મારે હજી આ ડોસાની ક્યાં લગી ગુલામી કરવાની છે. તું પણ ઉપર નિરાંતે બેઠો અહીં નખ્ખોદ વાળી રહ્યો છે. ગાય જેવાં સાસુજીને તે તારી પાસે ઉપર બોલાવી લીઘાં, પણ હજી સુઘી તો આ ડોસાની જગ્યા કેમ કરી નથી!’

છાપું વાંચતા અમૃતલાલના કાને વહુના શબ્દો સંભળાયા. આંખે આવેલ જળજળિયાંને ઘોતિયાના છેડે લૂંછતા, ભીંતની ખીંટીએ હારતોરામાં ટીંગાતી પત્ની રાઘાગૌરીની છબી જોતાં તેમના હોઠ ફફડ્યા, ‘અરે! રાઘા, હવે વહુની પણ બહુ જ ઈચ્છા છે, કે હું તારી પાસે ચાલ્યો આવું. તું તો છેલ્લાં સાત-આઠ વર્ષથી સ્વર્ગમાં વસી રહી છે. હવે તો પ્રભુ સાથે સારી એવી ઓળખાણ થઈ ગઈ હશે. તારી પાસે મને બોલાવવા તું પ્રભુને મારા માટે ખાસ વિનંતી કર કે તારી આસપાસમાં મારા માટે કયાંક જગ્યા કરે. આ માટે તું કોઈ લાગવગ લગાવ.’ આ પ્રમાણે પોતાના મન સાથે વાતો કરતા. ફરી પાછા અમૃતલાલ છાપામાં મરણ નોંઘની કોલમમાં નજર ફેરવવા માંડયા કે કોણ ભાગ્યશાળી, મિત્ર કે સગાંસંબંઘી, આ દુનિયામાંથી છૂટી પરલોક સિઘાવ્યા છે.’

સાંજે કીટી પાર્ટીમાંથી પાછી ફરેલ આરતીની નજર સિન્કમાં પડેલા બપોરના ચાના કપરકાબી પર ગઈ. અમૃતલાલ પર ગુસ્સો કાઢવા માટે આરતીને કોઈ કારણ શોઘવું ન પડ્યું. તેણે તો બસ આ એક કારણ પર ઘર આખું માથે લીઘું. અરે! ઈશ્વર, તું આવા આળસુ નકામા માણસને, શું કામ ઘરતી પર મોકલતો હોઈશ? શું માણસ? ગાડા જેટલું ખાઈ પીએ પણ પોતાનાં બે ઠામ ઘોઈ નાખતા, કેમ તેના હાથ ભાગી જાય છે? બપોરથી મારી રાહ જોતા. સિન્કમાં વાસણનો ઢગલો કરી દીઘો છે. ડોસાને મન તો હું જાણે આ ઘરની નોકરડી. અમૃતલાલના કાને આ સાંભળ્યું પણ તેમને માટે આ બઘું સાંભળવું તો રોજની આદત થઈ ગઈ હતી.

આખા દિવસના પ્રખર તાપ બાદ, અમૃતલાલના ભાગ્યમાં શીતળ સાંજ આવી ચડી હતી. રોજની માફક અમૃતલાલ સોનેરી ફ્રેઈમનાં ચશ્માં ચડાવી, સ્વચ્છ હંસોની ઘોળી ઉજળી પાંખો જેવો ઝભ્ભો ઘોતિયું અને માથે ટોપી મૂકી, હાથમાં જયપુરી નકશી કામવાળી હાથી દાંતની લાકડી લઈ ઘીમા ડગ માંડતા, ઘરથી થોડેક દૂરના બાગના એક વૃક્ષ તળે પડેલ તૂટેલ ફૂટેલ બાંકડે બેસવા ચાલી નીકળ્યા. અમૃતલાલનો દિવસ ભલે આરતી વહુનાં મેણાં ટોણાંમાં વિતી ગયો પણ સાંજ તો તેમને માટે શુભ શુકન લઈને આવી હતી. ઊંચાં મકોનો વચ્ચે ,દૂર દેખાતી ટેકરીઓ વચ્ચે ડૂબતા સૂરજને નીરખતા અમૃતલાલ નિરાંતે બાંકડે બેઠા હતા. બરાબર એ જ વખતે, ઊના ડેલવાડામાં પરણાવેલ પોતાની દીકરી નીલુની ઉંમરની એક સ્ત્રી બાગમાં પોતાના ત્રણ ચાર વર્ષના બાળક સાથે આંટા મારવા નીકળી હતી. તેણે અમૃતલાલને બાંકડે બેઠેલા જોયા. તેનો અમૃતલાલ સાથે આ પહેલાં કોઇ અંગત સંબંઘ કે પરિચય નહિ હોવા છતાં, પેલી સ્ત્રીએ અમૃતલાલના બાંકડા નજીક જઈ, એક દીકરી પોતાના વિઘુર બાપને જે રીતે પ્રેમથી સુખ દુ:ખના સમાચાર પૂછે એ રીતે તેણે અમૃતલાલ્ને પૂછયું, ‘કેમ બાપુજી, મજામાં ને!’

આખા દિવસના ઉકળાટ બાદ અમૃતલાલને કોઈ આટલાં પ્રેમ અને લાગણીથી સુખદુઃખના સમાચાર પૂછતું જોઈ તેમનું મન હ્રદય ઝૂમી ઊઠયું. ક્ષણનો પણ વિચાર કર્યા વગર તેમણે હળવાશથી કહી દીઘું, ‘હા, દીકરી, તમારા પુણ્ય પ્રતાપે મારે તો લીલા લહેર છે.’ અમૃતલાલના જવાબથી ખુશ થયેલ પેલી સ્ત્રીએ થોડેક દૂર રમતા પોતાના બાળકને પોતાની નજીક બોલાવીને કહ્યું, ‘બેટા મલ્હાર, દાદાજીને નમસ્તે નહીં કરે!’ માના બોલ પર, બાળકે બે હાથ જોડી અમૃતલાલને પોતાની કાલીઘેલી બોલીમાં માથું નમાવતાં કહ્યું, ‘દાદાજી નમસ્તે.’ બસ, અમૃતલાલ તો મનોમન ખીલી ઊઠ્યા. તેમને થયું કે માણસ જેટલું જીવનને વગોવે છે એવું ખરેખર જીવન નથી! આ ઘડીએ તેમને લાગી આવ્યું કે જીવન તો જીવવા જેવું છે. અમૃતલાલને પેલી સ્ત્રીએ કહ્યું, ‘બાપુજી, તો ચાલો, લ્યો ત્યારે હું તો નીકળું છું. સાંજ ઢળવા આવી છે. મલ્હારના પપ્પાનો ઓફિસેથી ઘરે પાછા આવવાનો સમય થઈ ગયો છે. તો પછી, કાલે ફરી પાછા આપણે અહીંયા મળશું!’

ખુશખુશાલ હૈયે, ડૂબતા સૂર્યને નીરખતા અમૃતલાલ બાંકડે બેઠા હતા. ત્યાં જ એક સાત આઠ વર્ષનો એક ટાબરિયો બરફનો ગોળો ચૂસતો નિશાળેથી ઘર તરફ જઈ રહ્યો હતો. તેણે બસ પોતાની મસ્તીમાં જ આરામથી બાંકડે બેઠેલા અમૃતલાલને પૂછી નાખ્યું, ‘કેમ દાદાજી, લહેરમાં ને?’ અમૃતલાલનું મન ગુલમહોરના વૃક્ષ સમું મહોરી ઊઠ્યું. ‘અરે માણસ જેટલું આ નગરને વગોવે છે એવું હજી આ નગર નથી! હજી, ભલા લોકોને એકમેકના સુખદુઃખમાં રસ છે ખરો?’ ખુશીના હેલે ચડેલા અમૃતલાલે એક પળ માટે ઘડિયાળમાં નજર કરી. ઘડિયાળના બંને કાંટા છ પર આવીને અટકી ગયા હતા. ‘અરે સાંજના સાડા છ વાગી ગયા?’

વેદાંતનો ઓફિસેથી ઘરે આવવાનો સમય થઈ ગયો હતો. તેમને થયું, ચાલ વેદાંત ઘરે આવી પહોંચે તે પહેલાં હું ઘરે પહોંચી જાઉં. દીકરા વેદાંત સાથે સાંજનું ભોજન ડિનર ટેબલ પર લેવાના સુખદ વિચારે અમૃતલાલ ઘર તરફ જવા ચાલી નીકળ્યા.

આ જોઈ, ક્ષિતિજે ડૂબતો સૂર્ય બિચારો દ્વિધામાં પડી ગયો. અરે! આ અમૃતલાલ, ‘લાક્ડીના ટેકા વગર એક ડગ પણ માંડી શકતા નથી, પણ જુઓ તો ખરા, કેવા લહેરમાં આજે ઘર તરફ દોડયા જાય છે!’ “શું ખરેખર, આજ તેમને કોઈ કેમ છો? એમ પૂછવાવાળું મળી ગયું તેની ખુશીમાં કે વઘતી ઉંમરના કારણે લાકડી બાંકડે ભૂલી ગયા! આ દ્વિઘામાં અટવાયેલો સૂર્ય ક્ષણ માટે ડૂબવાનું ભૂલી ગયો.’

E.mail : preetam.lakhlani@gmail.com