ભારતીય ભૂખંડ ભૌગોલિક રચના, આબોહવા, ભાષા, ધર્મ, સંસ્કૃિત, પહેરવેશ, ખોરાક અને સાહિત્ય-કળા ક્ષેત્રે વિવિધતાઓથી ભરપૂર છે અને એ જ એની સમૃદ્ધિનું રહસ્ય છે.

જો કે ભારતમાં જેમ વૈવિધ્ય છે તેમ અનેક બાબતોમાં વિરોધાભાસ પણ એટલા જ છે. દાખલા તરીકે કરોડોપતિઓ વધે છે તો ગરીબીની રેખા નીચે જીવનારા ય કમ નથી, બહુમાળી આવાસોની છાયામાં ઝૂંપડપટ્ટીઓ આપણને સદી ગઈ છે. ચોરે ‘ને ચૌટે મંદિરો બાંધનાર આપણી પ્રજા નીતિમત્તાને તડકે મૂકીને ભ્રષ્ટાચાર આચરતા અચકાતી નથી. દેવસ્થાનોને અરીસા જેવા ઉજળા રાખનાર શ્રદ્ધાળુઓ શેરીઓ અને જાહેર સ્થળોને ગંદકી ભર્યા રાખવામાં કશી શરમ નથી અનુભવતા.

જે સનાતન ધર્મે આપણને ‘एकम सत विप्रा बहुधा वदन्ति’નો મંત્ર આપ્યો તેના અનુયાયીઓ બીજા ધર્મના અનુયાયીઓ પ્રત્યે ભારોભાર અસહિષ્ણુતા દાખવીને વેર ઝેર પોષતા રહ્યા જોવા મળે છે. ‘આપણે સહુ એક ઈશ્વરના સંતાનો છીએ’ એવું આપણા ધર્મ ગ્રંથો અને ધર્મગુરુઓએ હંમેશ પ્રબોધ્યું છે તો એ જ ધર્મના અનુસરનારાઓ જાતિ અને જ્ઞાતિભેદને છોડી શકતા નથી. કમ્પ્યુટર અને મોબાઈલ વાપરતો યુવા વર્ગ હજુ ગ્રહ શાંતિ અને માતાજીની બાધા આખડી વિના નિર્ણય લેતો નથી.

હાલમાં જે બહુ ચર્ચિત છે એવાં સ્ત્રી સન્માનની વાત આજે કરવી છે. નવરાત્રીનો તહેવાર નજીક આવી રહ્યો છે ત્યારે ભારતીય નારીનું કયું સ્વરૂપ સાચું છે, માન્ય છે, પૂજનીય છે એ વિચારવું રહ્યું. ‘यत्र नार्यस्तु पूजन्ते तत्र रमन्ते देवता:’ એ વિધાન આપણાં શાસ્ત્રોમાં આલેખાયેલું છે, એવું શ્રદ્ધેય ધર્મગુરુઓ પાસે હંમેશ સાંભળતા આવ્યા છીએ, જેની સાથે આપણી સંસ્કૃિતમાં સ્ત્રીઓને અપાતા આવા ઉચ્ચ સ્થાન માટે ગૌરવ અનુભવીએ છીએ. તો એ જ સમાજમાં ભક્તિ પંથના એક સંતના મુખેથી ‘ढोर गंवार अरु नारी ये सब ताडनके अधिकारी’ જેવા ઉદ્દગારો પણ નીકળ્યા છે.

નારી માટે આવા પરસ્પર વિરોધી વલણો હિંદુ સમુદાયના રોજ-બ-રોજના જીવનમાં વ્યવહારમાં જોવા મળે છે. નવરાત્રીમાં મા દુર્ગાના નવ સ્વરૂપોની આરાધના કરતાં નર-નારીઓ એ નવે દેવીઓની આસુરી વૃત્તિ ધરાવનાર આતતાયીઓનો સંહાર કરી પોતાના સંતાનોની રક્ષા કરવાની શક્તિનું સ્મરણ કરીને ભક્તિથી નમન કરે છે. એ જ સ્ત્રી-પુરુષો આધુનિક સ્ત્રીઓમાં છુપાયેલ અનિષ્ટનો સામનો કરવાની શક્તિને અવગણી એનું શોષણ કરતાં વિચાર નથી કરતા. દિવાળીમાં ખાસ લક્ષ્મીની પૂજા કરીને સંતોષ માનનારી પ્રજા ઘરની લક્ષ્મીને જાકારો દઈ અસહાય કરી દેતાં શરમાતી નથી. લગભગ દરેક ધાર્મિક પ્રસંગે દેવોની સાથે દેવીઓનું અહ્વાન કરવામાં આવે છે, નવ ચંડીનો પાઠ કરવામાં આવે છે એમાંના કોઈ બે-ચાર પરિવારોમાંથી પાકેલા કપૂત અન્યની લક્ષ્મી પર એસીડ છાંટી તેને જન્મ ભર સમાજ બહાર ધકેલી દેતી વખતે માનવતા કોરાણે મૂકે છે. સવાલ એ થાય કે શાસ્ત્રો અને ગુરુજનોએ પ્રબોધેલ સ્ત્રી સન્માનની વાત સમાજના કેટલાક લોકો નથી સમજતા ? કબૂલ કરીએ કે ગુનો કરનાર લઘુમતીમાં છે, પણ તેને ઉશ્કેરનારા, આંખ આડા કાન કરનારા અને ઘર આંગણે અત્યાચાર ગુજારનારાની સંખ્યા ખાસી મોટી થવા જાય છે.

વિચાર કરતાં એવા તારણ પર આવી શકાય કે હવે ઘણી સંખ્યામાં માતા-પિતા પોતાના પુત્રોની જેમ જ પુત્રીઓને સમાન દૃષ્ટિથી જુએ છે, એમને પૂરતું શિક્ષણ આપે છે. એના કાકા-મામા અને ભાઈઓ પોતાની બહેનોના મનોરથો પૂરા કરવામાં પાછા નથી પડતા, પરંતુ જેવી એ પત્ની બનીને પર ઘેર સિધાવે છે તેવી સમાનતાના ત્રાજવાને ન્યાયી રીતે તોળી ન શકનાર શ્વસુર પક્ષના નાના મોટા ત્રાસનો ભોગ બની શકે છે. પોતાની દીકરી કે બહેનને પડતાં દુ:ખ સામે ગોકીરો કરનાર કુટુંબ પોતાના ઘરની પુત્રવધૂ કે ભાભીને અન્યાય કરવામાં કશું અજુગતું થતું નથી ભાળતા. આથી જ આ સમસ્યાનો ઉકેલ તો જ આવે જો નાનપણથી દરેક દીકરા-દીકરીને ‘મારા’ની વ્યાખ્યાનો પરિઘ વિશાળ કરીને સમજાવીએ કે જેવી તમારી દીકરી તેવી જ તમારે ઘેર આવેલ પુત્રવધૂ પણ બીજાની દીકરી છે. જેવી તમારી બહેન તેવી જ સમાજની તમામ સ્ત્રીઓ તમારી બહેનને સ્થાને છે. બીજી મહિલાને મારપીટ, બળાત્કાર, કે એસીડ એટેક કરનાર ગુનેગાર પોતાની માતા, બહેન કે પરિવારની અન્ય સ્ત્રી સભ્યો પર એ અત્યાચાર નહીં આચરે. અને તેથી જ તો ‘મારા’પણાની વ્યાખ્યાને વિસ્તારવી અત્યંત આવશ્યક છે. જો કે જેને ‘પોતાની’ ગણાય તેવી કુટુંબની જ સ્ત્રીઓને રમકડું માનીને ઉપયોગ કર્યા પછી ફેંકી દેવામાં આવે, તેના વિચારો અને લાગણીઓને અવગણવામાં આવે અને પુરુષની જાતીય વૃત્તિને સંતોષવાનું સાધન માત્ર ગણવામાં આવે, એ જાણે આપણા સમાજમાં સર્વમાન્ય ધોરણ બની ગયું છે. આથી જ તો પિતા, ભાઈ કે પતિની મરજી મુજબ ગ્રામ્ય વિસ્તારોમાં અંધશ્રદ્ધાથી દોરવાઇને ‘ઓનર કીલિંગ’, તેનામાં પિશાચી તત્ત્વ છે એવા તહોમત મૂકીને હત્યા કરવી અને જ્ઞાતિના કુરિવાજોને કારણે મારપીટ કરી કાઢી મુકવા જેવા કૃત્યો બને છે. શહેરોમાં સગીર વયની બાળકીઓ અને સ્ત્રીઓની છેડતી કરવી, બળાત્કાર થવા, ઈન્ટરનેટ પર અભદ્ર શરીર પ્રદર્શન કરાવવા મજબૂર કરવી અને ભોળવી જવાના અને એસીડ એટેક જેવા અપકૃત્યોની સંખ્યા વધી છે.  

‘વિકસિત’ ગણાતા દેશોની પંગતમાં બેસીને પોતાના દેશની કુલ માથાદીઠ આવકના આંકડા આપીને હરખાતા અને કરોડોપતિઓના વૈભવનું દર્શન કરતા ભારતે તેની ૫૦% વસતી એટલે કે નારી જગતની પ્રતિમાને ઉજળી કરવાની તાતી જરૂર છે. યા તો દેવીઓની પૂજા કરવાનું અને તેનું મહિમાગાન કરવાનું તજી દઈએ અથવા એ પ્રમાણે વ્યવહાર-વર્તન કરીને આપણી માન્યતાને ખરી ઠરાવીએ તો જ આ નારી વિષયક વિરોધાભાસનો અંત આવશે. સ્ત્રીઓએ પોતે દેવી સરસ્વતીના સ્તવન ગાઈને સંતોષ માનવાને બદલે તેની જેમ વિદ્યા અને કલામાં પારંગત થવાનું છે. તેનામાં પણ લક્ષ્મીની માફક આર્થિક ફરજો બજાવવાની અને અધિકારો મેળવવાની શક્તિ છે એ પુરવાર કરવું રહ્યું. મા કાળી, અંબા અને દુર્ગાના ગરબા ગાતાં પોતે શી રીતે પોતાના શીલની રક્ષા કરી શકે અને પોતાના સંતાનો તથા અન્ય પુરુષ વર્ગને આસુરી વૃત્તિથી દૂર રાખી શકે એનું મનન કરી એ શક્તિનું પ્રદર્શન કરે તે જ ઉચિત થશે. તો સાથે સાથે પુરુષોએ પણ વેદની ઋચાઓ અને દેવ-દેવીઓનાં સ્તવનો રચાયાં એ સમયે સમાજમાં સ્ત્રીનું જે સ્થાન હતું તેવું પાછું લાવવામાં તેમની અન્યની બાળકી અને સ્ત્રી પ્રત્યેના વલણમાં ધરમૂળથી પરિવર્તન લાવે અને આચાર શુદ્ધિ કરશે તો જ ભારતની સ્ત્રીઓનો ચહેરો સુધરશે એ સ્વીકારવું રહેશે.

e.mail : 71abuch@gmail.com

દેશ-દુનિયાના સાંપ્રત પ્રવાહો જાણવાના એવા તો હેવા પડી ગયા છે કે સવાર પડ્યું નથી ને છાપામાં નજર દોડે અને રાતે સુવા ટાણે પણ ધરતી માના છૈયા છોરા બધા સલામત તો છે, એમ ટેલીવિઝન પરના સમાચાર સંવાદદાતા કહે પછી જ નીંદર આવે, એનું શું કરવું? કહેવત છે, ‘મિયા દુબલે કયું? સારે ગાંવકી ચિંતા’. ભાઈ, આ ટોળકીમાં હું એકલી નથી, માનવ જાત માટે નિસ્બત ધરાવનાર સહુ આંખ ખુલ્લી રાખીને અને કાન સરવા રાખીને ક્યાં શું ચાલે છે, એ જાણીને બીજાને ખબર કરે જ છે.

હમણાં હમણાં ભારતથી આવેલા બે-ચાર સમાચાર દિલનો કબજો જમાવી બેઠા છે. એક છે, પાકિસ્તાને ફરી પુંચ વિસ્તારમાં આક્રમણ કર્યું અને ભારતીય સૈન્યના પાંચ સૈનિકોએ જાન ગુમાવ્યા. એવું જ ચીન પણ ભારતની સરહદે લશ્કરી ઘુસણખોરી કરવા સક્રિય બન્યું છે. બીજા સમાચાર છે, ભારતે ‘વિક્રાંત’ નામનું અતિ આધુનિક યુદ્ધ જહાજ બનાવ્યું, જે ૨૦૧૮માં મેદાને પડશે. ત્રીજી ખબર કેન્દ્ર સરકારે અન્ન સુરક્ષા બીલ પસાર કરવા માટે ખરડો મુક્યો જે લોકસભામાં પસાર થઈ ગયો અને હવે રાજ્યસભાની મહોર લાગતાં જ કાયદાનું સ્વરૂપ ધારણ કર્યું છે.

ભારતનું રાજકારણ, હિંદુ ધર્મની માન્યતાઓ અને નીતિમત્તાના માપદંડ ક્યાંક ઊંડી ગર્તામાં અદ્રશ્ય થઈ રહ્યાં છે એમ ભાસે છે. ભારતના બંને પાડોશી દેશો પાકિસ્તાન અને ચીન સાથેના સંબંધો ફરી વણસ્યા છે. તેવે ટાણે બાઈબલનું એક અવતરણ યાદ આવે છે : Love thy neighbor as yourself. આ ઉપદેશને અમલમાં મૂકતાં પહેલાં કેટલાંક પગલાં લેવાની જરૂર હતી. ભારત સ્વતંત્ર થયું ત્યારે તેની સરહદો બરાબર અંકાયેલી છે કે નહીં તેની ખાતરી કરવાની જરૂર હતી. બ્રિટિશ સામ્રાજ્ય માટે કાશ્મીરની સરહદો વિશેનો કોયડો વણ ઉકલાયેલો રહે તો એમના બાપાનું કાંઇ નુકસાન નહોતું થવાનું, પણ ભારત-પાકિસ્તાને તો એ સમયે જ લવાદી દેશની મધ્યસ્થી દ્વારા એ પ્રશ્નોનો તે જ વખતે નિવેડો લાવવાની જરૂર હતી. તે પછી પાડોશી દેશો મ્યાનમાર, સિક્કિમ, ભૂતાન, નેપાળ, અફઘાનિસ્તાન, રશિયા, પાકિસ્તાન અને ચીનને પોતાના રાજકીય, આર્થિક, સાંસ્કૃિતક અને વિકાસ લક્ષી લક્ષ્યો સ્પષ્ટ કરીને નવા રાષ્ટ્ર તરીકે પોતાની ઓળખ આપી હોત, તો તેઓ આપણું પોત જાણતા થયા હોત. ત્યાર બાદ દરેક દેશોના રાજદૂતો, શિક્ષણ, આરોગ્ય અને અર્થકારણના નિષ્ણાતોને આમંત્રણ આપીને ભારતના જે તે ક્ષેત્રના હોદ્દેદારો સાથે પરિચય કરાવીને મૈત્રી કેળવાઈ હોત, તો ગઠબંધન જરૂર શક્ય બન્યું હોત. પાડોશી દેશો સાથે થયેલ મૈત્રીભર્યા સંબંધોની શરૂઆત પરસ્પરના ઉદ્યોગ અને વ્યાપાર, શિક્ષણ અને રમત-ગમત, આરોગ્ય અને સાંસ્કૃિતક ક્ષેત્રમાં સહયોગમાં પરિણમી હોત. પરિણામે આ બધા દેશોની પ્રજાની આંતરિક અને સરહદી સુરક્ષા જળવાઈ હોત અને દૂરના પાડોશી દેશોનો ભય ટાળી શકાયો હોત. દુનિયા સામે એક મોટી આર્થિક, રાજકીય અને સાંસ્કૃિતક શક્તિ તરીકે ઉભરી આવીને ભારત તેના પાડોશી દેશો સાથે એક દ્રષ્ટાંત રૂપ સંગઠન બની શક્યું હોત. એતો પોતાના પાડોશી દેશોને પ્રેમથી જીતી લીધા હોય તો જ શક્ય બને. ભારત એક નવા જન્મેલા રાષ્ટ્ર તરીકે આ લક્ષ્ય સાધવામાં નિષ્ફળ ગયું.

આપણે જરૂર કહી શકીશું કે પાકિસ્તાનની કાશ્મીરના કબજા માટેની માગણી સાવ ગેરવ્યાજબી છે, તો પછી એમની સાથે પ્રેમભર્યા સંબંધો કેવી રીતે સ્થાપી શકાય? તો અહીં પણ બાઈબલ આપણી વહારે આવે છે : Love your enemies and pray for those who persecute you. આમ જોવા જઇએ તો ભારત અને પાકિસ્તાન બેલડાના બાળકો જેવા છે. એક દેશના ધર્મને આધારે બે ભાગલા પાડવા માટે મજબૂર થવા પાછળ વકરેલું કોમી વૈમનસ્ય જવાબદાર હતું અને જે રીતે સીમાઓનું રેખાંકન થયું તેણે તો બળતામાં ઘી હોમવાનું કામ જ કર્યું. હવે જ્યારે કાશ્મીરના પ્રશ્ને બે ભાઈઓ વચ્ચે દુશ્મનાવટ ઊભી થઈ અને પેઢી દર પેઢી વારસામાં મળી જ છે તો બંને દેશોએ ઉપર ઉલ્લેખ કર્યો છે એ ઉપદેશને સમજવો રહ્યો. સદીઓથી માનવજાતને માર્ગદર્શન આપતા યુગ પુરુષોએ ખરેખર આ આદેશનું પાલન કરી બતાવેલું છે. ગાંધીજીએ એક વખત કહેલું, હું જીસસના બધા આદેશોનું પાલન કરી શકું સિવાય કે આ એક. ત્યારે એક ખ્રિસ્તી મહિલાએ પૂછ્યું, ‘એ શા કારણે, ભલા?’ ગાંધીજીનો શાંત સ્વસ્થ સ્વર સહજ ભાવે કહી રહ્યો, ‘I don’t have any enemy!’ ભારત જો પોતાના ધાર્મિક, આધ્યાત્મિક અને સાંસ્કૃિતક ભવ્ય વારસાનું ગૌરવભર્યું ગાન કરતું હોય તો તેણે પોતાની અહિંસક અને પ્રેમની તાકાત આંતરરાષ્ટ્રીય સંબંધો જાળવવામાં બતાવી આપવાનો સમય પાક્યો છે. ચીન સાથે BRICSને નામે ધંધાકીય જોડાણ કરવાથી તેની સાથેના સરહદી પ્રશ્નો દૂર નહીં થાય અને આ મુદ્દાને અવગણીને સૂપડામાંની ધૂળની માફક વાળીને ફેંકી દેવામાં તો નરી નામર્દગી જ પ્રદર્શિત થશે.

પાડોશી દેશો સાથે પ્રેમ અને મૈત્રીભર્યા સંબંધો કેળવવામાં નિષ્ફળ ગયેલ આપણા દેશના વડાઓએ આજે ચીનના સંરક્ષણ બળની સામે બાથ ભીડવા પાંચ બીલિયન ડોલરનું ‘વિક્રાંત’ નામનું યુદ્ધ જહાજ બનાવ્યું એમાં શું શાણપણ કર્યું કહો તો, ભલા? હવે ભારત પણ ફ્રાંસ, રશિયા, અમેરિકા અને યુ.કે.ની પંગતમાં બેસી શકશે તેનું ગૌરવ લેશે! શસ્ત્રો તો ડરપોક લોકોનું હથિયાર છે. ન્યાયી વિચારસરણી ધરાવતા બુદ્ધિશાળી રાજ્યકર્તાઓ તો હિંમતથી પાડોશી દેશને તેમની સરહદનું ભાન કરાવે અને એનું ઉલ્લંઘન બંને દેશની સાર્વભૌમિક સત્તા માટે પડકાર છે એ મક્કમપણે સમજાવે કે ૨૬૦ મિટર લાંબા ૬૦ મિટર પહોળા જહાજમાં અણુશક્તિથી સજ્જ એવી સબમરીનો ખડકીને પાડોશીને ડારો દે? ખરેખર આવું યુદ્ધ જહાજ જોઈને કોઈ તમને પ્રેમ કરે કે આદર આપે કે ડરના માર્યા ઘૃણા અને ધિક્કાર વરસાવે? જો ચીનને તે છતાં ભારતના ભૂ ભાગની લાલચ રહે તો તેની સાથેના આર્થિક કરારો તેની આક્રમક હિલચાલ કાયમ માટે બંધ ન થાય ત્યાં સુધી મુલતવી રાખવામાં જરા પણ નુકસાન નહીં થાય.

ચાલો, આપણે ચીનને બાઈબલની પેલી શીખની યાદ અપાવીએ : Do to others as you would have them do unto you. આગથી આગ ન શમે, વેરથી વેર ન ટળે એનો અહેસાસ થવાથી જ અનેક આતતાયીઓએ હથિયાર હેઠાં મુક્યાંનો ઇતિહાસ સાક્ષી છે તો આપણે હથિયાર બિલકુલ ન ઉપાડીને વધુ ડહાપણ કાં ન બતાવીએ? મહાસત્તાઓને અણુશાસ્ત્રોની નિરર્થકતા સમજાવાથી મોટા ભાગના શસ્ત્રોનો નાશ કરવો પડ્યો પણ એ બનાવવા પાછળ અને તેનો નાશ કરવા પાછળ થયેલ અબજો ડોલરના ધુમાડાને કારણે એ દેશોમાં બેકારી અને ભૂખમરો વકરી પડ્યાં તે આપણે એના પરથી ધડો કાં ન લઈએ? એની બદલે ‘વિક્રાંત’ બનાવ્યું એ માટે વડાપ્રધાનથી માંડીને વડા પાઉં વેચવાવાળા બધા અભિમાન કરે છે. સત્તા અને શક્તિનો પરચો શામાં વધુ છે, પાડોશીને પ્રેમથી જીતી લેવામાં કે દરિયાઈ રસ્તે ચાર કલાકની સફર જેટલે છેટે રહેતા દેશોને મ્હાત કરવા આવડા તોતિંગ વિનાશક સશસ્ત્ર લડાયક જહાજ બનાવવામાં?    

પાડોશી દેશો સાથેના સંબંધો અને સીમા સુરક્ષાના મુદ્દાથી જરા હઠીને ગરીબી નિવારણના સળગતા પ્રશ્ન પર નજર નાખીએ. તાજેતરમાં કેન્દ્ર સરકારે ‘અન્ન સુરક્ષા બીલ’ પસાર કર્યું. હા….શ હવે ‘ભગવાન ભૂખ્યો ઉઠાડે પણ ભૂખ્યો સુવાડે નહીં’ એ કહેવત કોંગ્રેસની દયાથી સાચી પડશે. લગભગ ૮૦૦ મીલિયન સ્ત્રી-પુરુષ-બાળકોને (એટલે કે ભારતની કુલ ૨/૩ વસતીને) ચોખા ૧ રૂ. નાં એક કિલો, ઘઉં ૨ રૂ.ના એક કિલો અને બાજરી ૧ રૂ.ની એક કિલોના ભાવે અપાશે. ગામડામાં રહેતી કુલ વસતીમાંથી ૭૫% વસતી અને શહેરમાં રહેતી કુલ વસતીમાંથી ૫૦% વસતીને આ યોજનાનો ‘લાભ’ મળશે. સવાલ એ થાય કે લોકોની આ સહાય મેળવવાની યોગ્યતાની ખાતરી કેવી રીતે થશે? મને તો અત્યારથી ગેરવહીવટ, લાંચ-રુશ્વત અને કાળા બજારની બદબૂ આવે છે. ભારતમાં ૪૨% બાળકો કુપોષણથી પીડાય છે એ ખરું, પણ તે માત્ર ઘઉં-ચોખાના કાર્બોહાઈડ્રેટના અભાવનું પરિણામ છે કે અપૂરતા પ્રોટીન અને વિટામીન અને પીવાના પાણીના અભાવનો પણ પ્રભાવ છે? દર વર્ષે રૂ. ૧.૩ ટ્રીલિયન આ અન્ન સુરક્ષા બીલ પાછળ ખર્ચ થવાની વકી છે, તો કેન્દ્ર સરકાર એ નાણાં ક્યાંથી લાવશે? કેટલા વર્ષ આ બોજો ઉઠાવી શકાશે? જયારે સરકારની તિજોરીનું તળિયું દેખાશે ત્યારે ભૂખ્યા જનોના જઠરાગ્નિને કેમ શાંત કરશું?

લાગે છે, બીલ પસાર કરનારા રાજકારણીઓએ દૂરના ભવિષ્યનો વિચાર નથી કર્યો. અહીં પણ બાઈબલનો આશ્રય લઈએ : Give a man a fish, he eats for a day; give him a fishing net and teach a man to fish, he eats for a life time and the generations to come will be fed. કેટલું સાચું છે આ વિધાન? શું રાતોરાત લાખો અને કરોડોની સંખ્યામાં લોકો ઉદ્યોગ અને વ્યવસાય વિનાના થઈ ગયા કે આપણી જ મશીનો પાછળની ઘેલછા અને સંપત્તિની અસમાન વહેંચણીના અવિચારી અમલનું આ પરિણામ છે? સાચો ઉપાય તો એ છે કે બેકારી અને ભૂખમરાના કારણોની ઊંડી તપાસ કરીને કામ-ધંધા વિનાના લોકોને તેમની શક્તિને યોગ્ય તાલીમ આપી, કામની તકો ઉભી કરવી, યોગ્ય વળતર મળે તેવી જોગવાઈ કરવી અને શોષણ વિહીન સમાજ રચનાનું લક્ષ્ય રાખી તે તરફ આગળ વધવું. કિલો-બે કિલો ઘઉં-ચોખા લઈ જનાર લોકોને શું પેઢી દર પેઢી ભિખારી રાખવા છે? આ યોજનાના લાભાર્થીઓને પૂછશો તો કહેશે, ‘બાપુ, હાથમાં ઝાડુ આલો કે ચામડું કમાવાનું સાધન આપો તો ચપટીક જવાર લઈને અર્ધું બટકું રોટલાનું ખઈ લેશું, પણ કોમ વિના નો હોરવે, મારા બાપ’. આજે હજારો હાથ મોં ભણી નથી વળતા. એમને તૈયાર ભાણે કોળિયા ભરાવવાથી એમના વંશજોનું દળદર નહીં જ ફીટે. જમીનની સમાન વહેંચણી થાય, જંગલની પેદાશ પરનો અધિકાર અબાધિત રહે, નાના મોટા ઉદ્યોગો માટે તાલીમ મળે અને તે ઉભા કરવા ઓજારો મળી રહે તો સાત સાત પેઢી સુધી દિવસે દહાડે સખત મહેનત મજૂરી કરીને પ્રગતિ કરતી રહે એવી ખમીરવંતી પ્રજા છે ભારતની. એને રોજના ચાર દાણા અનાજની ખેરાત કરીને કદાચ મત મેળવી શકાશે પણ આ પ્રશ્નનો કાયમી ઉકેલ તો નહીં જ લાવી શકાય.

e.mail : 71abuch@gmail.com

બી.બી.સી.ની કૃપાથી થોડા દિવસ પહેલાં, ફેબ્રુઆરી-માર્ચ ૨૦૧૩ દરમ્યાન, અલ્હાબાદમાં ભરાયેલ કુંભ મેળામાં હાજરી આપવા ગયેલ બ્રિટિશ શ્રદ્ધાળુઓની આંગળી પકડીને, દર્શકોને પણ ત્રિવેણી સંગમમાં સ્નાન કરવાનું પુણ્ય મળ્યું. આ કાર્યક્રમ જોનારા બે મિત્રો વચ્ચે થયેલ વાર્તાલાપ અહીં  ટપકાવવા માગું છું.

પથિક વૈજ્ઞાનિક છે અને ટૂંક સમયમાં એને ઘેર પારણું બંધાવાનું છે. તેની મિત્ર અનન્યા (બંને નામ કાલ્પનિક છે) સમાજશાસ્ત્રમાં નિષ્ણાત છે અને તેને બે વર્ષની પુત્રી છે. ઉપરોક્ત કાર્યક્રમ જોયા પછી, આ મિત્રો વિચારોની આપ-લે કરતા કહેતાં સંભળાયાં, ‘આપણને આપણા ધર્મ માટે અતિ આદર છે, અને આપણા સંતાનોને પણ તેનો પરિચય કરાવીને તેના ઉત્તમ પાસાઓ પર શ્રદ્ધા ધરાવે તેમ ઇચ્છીએ છીએ. આપણે એમને આ કુંભમેળા વિષે શું કહીશું?’ દુનિયાના સહુથી વધુ સંખ્યામાં ભાગ લેતા શ્રદ્ધાળુઓના લોકમેળા તરીકે ખ્યાતિ પામેલ આ ઘટના વિષે વધુ માહિતી મેળવવા તેઓ સહેજે અમ જેવા મૂળ ભારતીય વડીલો તરફ ફર્યાં.

નાનપણમાં સાંભળેલી અને વાંચેલી તથા ‘સમુદ્ર મંથન’ (જેને ક્ષીર સાગર મંથન તરીકે પણ ઓળખવામાં આવે છે) નૃત્યનાટિકા ભજવતી વખતે જાણેલી કથાની લ્હાણી અમે આ બંને મિત્રોને કરી. ભાગવત પુરાણ, વિષ્ણુ પુરાણ અને મહાભારતમાં જેનો ઉલ્લેખ છે તે વાર્તા પ્રમાણે એક વખત દેવાધિદેવ ઇન્દ્ર હાથી પર સવાર થઈને દુર્વાસા મુનિ પાસેથી પસાર થયા. દુર્વાસાએ તેમને હાર પહેરાવ્યો. પોતે નિરાભિમાની છે એ પુરવાર કરવા ઇન્દ્રે તે પોતાના હાથીની સૂંઢ પર ભરાવ્યો. હાથીને ઇન્દ્રની પોતાના ગર્વ પર કાબૂ રાખવાની અશક્તિનું ભાન હતું, તેથી તેણે એ હારને જમીન પર નાખી દીધો, જેનાથી ક્રોધે ભરાઈને દુર્વાસાએ બધા દેવોની શક્તિ, બાહુબળ અને સંપત્તિ ઝુંટવાઈ જશે એવો શાપ આપ્યો. બલિ રાજાની આગેવાની નીચે અસુરોએ દેવોને હરાવીને તેમની બધી સંપત્તિ લઈ લીધી. વિષ્ણુ ભગવાને દેવોને અસુરો સાથે સહકાર સાધી કુનેહથી કામ કરવા સલાહ આપી. આથી દેવ-દાનવોએ મંદરાચલ-મેરુ પર્વતની રવાઈ લીધી અને વાસુકી નાગનું દોરડું બનાવી બાર દિવસ સુધી સમુદ્રનું મંથન કર્યું અને વિષ્ણુ, ઇન્દ્ર, ઋષિમુનીઓ, શિવ તથા દેવોને ભાગે અનુક્રમે લક્ષ્મી, કૌસ્તુભ મણિ, શંખ, ઐરાવત, પારિજાત વૃક્ષ, કામધેનુ, ચન્દ્ર, અપ્સરા અને ધન્વન્તરી વૈદ્ય મળ્યાં; જયારે અસુરોને સુરા-મદિરા, સાત માથાવાળો ઉચ્ચેઇશ્રવા અશ્વ અને ધનુષ મળ્યા. લોભને થોભ ન હોય એ ન્યાયે આટલાં બધાં રત્નો હાથ લાધ્યા છતાં વધુ રત્નોની લાલસામાં મંથન ચાલુ રાખ્યું, પરિણામે હલાહલ (ઝેર) નીકળ્યું. ભલા એ કોણ લે? સહુ દેવ-દાનવો, અરે ખુદ ઇન્દ્ર અને વિષ્ણુ પણ આઘા પાછા થઇ ગયા અને ભોળા શંભુએ વિશ્વને ઝેરીલું બનતું અટકાવવા ઝેર ગટગટાવી લીધું. થયું એવું કે સમુદ્રમાંથી અમૃતનો કુંભ નીકળ્યો કે તરત દેવો અને અસુરો તેને માટે પડાપડી કરવા લાગ્યા, એ જોઇને ગરુડરાજ કુંભ લઈને ભાગ્યા. કહે છે કે રસ્તામાં પ્રયાગ (અલ્હાબાદ), હરિદ્વાર, નાસિક અને ઉજ્જૈન એ ચાર સ્થળોએ અમૃતના ટીપાં પડ્યાં. આથી દર બાર વર્ષે આ ચારે ય યાત્રાધામોમાં અનુક્રમે ગંગા-યમુના-સરસ્વતી સંગમ, ગંગા, ગોદાવરી અને શિપ્રા નદીમાં કુંભ મેળો યોજાય છે. અમૃતના ટીપાં પડેલાં એ નદીઓમાં નહાવાથી પવિત્ર થવાય, પાપ ધોવાય અને મોક્ષ મળે એવી માન્યતા છે.

પથિક અને અનન્યાને આ વાર્તા સાંભળતા પોતાનું બાળપણ યાદ આવ્યું અને નિદ્રાથી પોપચા ભારે થયાં. હજુ થોડી વધુ માહિતીઓના પ્રવાહમાં ડૂબકી મારવાનું બાકી હતું. વાત એમ છે કે ૧૪ જાન્યુઆરી એટલે કે મકરસંક્રાંતથી શરૂ થતો આ મેળો શિવરાત્રીના પૂરો થાય એટલે કે પૂરા દોઢ મહિના સુધી શ્રદ્ધાળુઓનો અવિરત પ્રવાહ ચાલે. કોઈ એક દિવસે એ નદીઓમાં ૩૫થી ૮૦ લાખ લોકો સ્નાન કરે અને દીપ-પુષ્પાંજલિ ધરે. અર્ધ કુંભ દર છ વર્ષે હરિદ્વાર અને અલ્હાબાદમાં, પૂર્ણ કુંભ બાર વર્ષે પ્રયાગ-અલ્હાબાદમાં અને મહાકુંભ ૧૪૪ વર્ષે પ્રયાગ-અલ્હાબાદમાં યોજાય છે. વળી શિવપંથી અખાડાના સાધુઓ વચ્ચે ક્યા અખાડાના સાધુઓને પ્રથમ સ્નાનનું પુણ્ય મળે તે માટે વિવાદ થતો હોય છે. એક વાત નોંધવા લાયક ખરી કે ઇ.સ. ૧૮૯૨માં હરિદ્વારમાં કોલેરા ફાટી નીકળ્યો અને ૧૯૫૪માં પ્રયાગ ખાતે લોકોના ધસારાને કારણે ૫૦૦ યાત્રાળુઓ માર્યા ગયા તે સિવાય સેંકડો-હજારો વર્ષથી ચાલી આવતી આ પ્રથાને કારણે કોઈ દુર્ઘટના બનવા નથી પામી. મુખ્ય સ્નાન ઉપરાંત અનેક સંત-મહાત્માઓના પ્રવચનો, ચર્ચા, ભજનો અને સામૂહિક ભોજનનો લાભ પણ સહુને મળે છે.

કુંભ મેળાની ઉત્પત્તિ પાછળની કથા અને કેટલીક હકીકતો જાણ્યા પછી, પથિક અને અનન્યા વચ્ચેની તાર્કિક ચર્ચા સાંભળવાનું રસપ્રદ થઇ પડ્યું. એ મેળામાં બહુ મોટી સંખ્યામાં સાધુઓ આવે છે. તેઓ કહે છે, ‘અમે સમાજની સેવા કરીએ છીએ અને બદલામાં લોકો અમારું ભરણ-પોષણ કરે છે.’ સવાલ એ થાય કે તેઓ શું સેવા કરે છે? એવા સાધુઓને ક્યારેક નાના-મોટા ગામોમાં ચોરે-ચૌટે જઈને પૌરાણિક કથા કરતા અને તત્ત્વજ્ઞાનની વાત કરતા ભાળીએ, ખરા. જેને પહેલાં કોઈ દિવસ ન મળ્યા હોય કે તેમનું કથામૃત ન પીધું હોય તેવા સંત-મહંતને લોકોને સાષ્ટાંગ દંડવત્ પ્રણામ કરતા જોઇએ, ત્યારે વિચાર આવે કે આંગ-સાન-સુકી કે નેલ્સન મંડેલા અથવા રક્તપિત્તથી પીડાતા દર્દીઓ માટે સારવાર અને પુનર્વસવાટનું કામ કરતા કે આદિવાસી વિસ્તારમાં શિક્ષણની ધૂણી ધખાવીને બેઠેલા કોઈ કર્મયોગીને નમન કરે તો સમજાય. તેમાં વળી નાગા બાવાઓનું એક મોટું જૂથ ત્યાં બે રોકટોક ફરતું હોય છે અને લોકો એમને પણ એવી જ શ્રદ્ધાથી નમન કરતા જોવા મળે. ભગવાન શંકર અજન્મા એટલે એમના વિષે એવી કલ્પના કરવામાં આવી છે કે તેઓ માત્ર વ્યાઘચર્મ પહેરતા, શરીરે ભભૂતિ ચોળતા, સ્મશાનમાં રહેતા, અને આભૂષણ તરીકે રુદ્રાક્ષની માળા તથા સર્પ પહેરતા. આથી એ પંથના બાવાઓ સાવ નિવસ્ત્ર રહેવામાં પોતાની ભક્તિનું પ્રદર્શન કરે છે. વળી ગુપ્તાંગો પર કષ્ટદાયી પ્રયોગો પણ જાહેરમાં કરી બતાવે છે. એમનો એવો દાવો છે કે તેઓ ઇન્દ્રિય દમન કરીને મોક્ષ મેળવવાનો માર્ગ ગ્રહણ કરે છે. દુન્યવી મિલકતમાંથી માત્ર વસ્ત્ર અને ઘરનો જ તેમણે ત્યાગ કર્યો છે, બાકી લોકો પાસેથી મેળવેલું સ્વાદિષ્ટ ભોજન અને અન્ય વસ્તુઓ આનંદે ભોગવે છે. વળી એ બાવાઓ સ્ત્રી સંગ વર્જ્ય ગણતા હશે, એમને સંતાનો નહીં પેદા થતાં હોય તેની કોઈ ખાતરીબંધ માહિતી નથી. સભ્ય સમાજમાં કોઈ વસ્ત્રો કાઢીને ફરવા લાગે તો અસભ્ય વર્તન કરવા બદલ એની ધરપકડ કરવામાં આવે, તો પછી નાગા બાવાઓની જમાતને એ કાયદો કેમ લાગુ ન પડે? જે સમાજમાં આવડી મોટી સંખ્યાના રુષ્ટ-પુષ્ટ સ્ત્રી-પુરુષો કૈં પણ ઉત્પાદક શ્રમ કર્યા વિના જીવી શકે એ સમાજની ધાર્મિક અંધશ્રદ્ધા અને સમાજ વ્યવસ્થા માટે પડકાર કરવાનું જરૂર મન થાય.

કુંભ મેળામાં દેશ-વિદેશથી લોકો આવે છે. અખબારી આલમ અને ટેલીવિઝનના સંવાદદાતાઓ આ અનોખા મેળાનો ચિતાર આપવા તત્પર હોય છે. હિંદુ લોકો ગર્વથી કહે છે કે, ‘આ મેળામાં સહુ સમાન ગણાય છે, અહીં કોઈ ભેદ નથી હોતા.’ એ સાંભળીને તરત સવાલ થાય કે તો પછી તમારા ગામ કે શેરીમાં, કામના સ્થળે કે મંદિરોમાં ઊંચ-નીચના ભેદ શા સારુ હોય છે? જે માણસ કુંભમેળામાં સ્પૃશ્ય હોય તે ત્યાંથી દૂર થતાં અસ્પૃશ્ય કેવી રીતે થઇ જાય? તો તો ગામે ગામ, ઠેક ઠેકાણે સતત કુંભ મેળો ભરતા રહેવું જોઈએ, જેથી માનવ માત્રની ગરિમા જળવાય. આ ઉપરાંત આવડા મોટા માનવ સમુદાયના એક જગ્યાએ એકઠા થવાથી સ્વાસ્થ્ય અને આરોગ્યના નિયમોનું પાલન ન થવાથી અતિશય ગંદકી પેદા થાય તે નફામાં.

પથિક અને અનન્યા કુંભ મેળા પાછળ રહેલ નદીઓનું મહાત્મ્ય જાળવવાનો અને લોકોમાં ભાવાત્મક એકતા ઊભી કરવાનો હેતુ બરકરાર રહે છતાં તેની કેટલીક આધુનિક સમયમાં અયોગ્ય ગણાતી પ્રણાલીઓને તિલાંજલી આપવા એક વૈકલ્પિક કુંભ મેળાનું આયોજન કરી રહ્યાં છે, જેની રૂપરેખા કાંઇક આ પ્રમાણે છે :-

૧. જેમ પ્રથમ ઓલિમ્પિક ગેઈમ્સ ઇ.સ. પૂર્વે ૭૭૬માં શરૂ થઇ જે ઇ.સ. ૩૯૪ સુધી ચાલી, અને આધુનિક ઓલિમ્પિક ગેઈમ્સ ઇ.સ.૧૮૯૪માં ફરી શરૂ થઇ તેમ મહાભારતના સમયમાં કદાચ જેના શ્રીગણેશ થયા હોય અને રાજા હર્ષવર્ધનના રાજ્યમાં (૬૨૯-૬૪૫ સી.ઈ.) જે પ્રચલિત હતી તે કુંભ મેળાની પ્રથાને થોડો વખત વિરામ આપવો. આધુનિક કુંભ મેળો ઇ.સ. ૨૦૨૦થી શરૂ કરવો.

૨. જો આપણે આપણા સંતાનોને ગંગા, યમુના, ગોદાવરી અને શીપ્રા નદી પવિત્ર છે એમ કહેવું હોય તો એ ચારે ય નદીઓના ઉદ્દગમ સ્થાનથી માંડીને સમુદ્રને મળે ત્યાં સુધીના માર્ગમાં આવતાં તમામ ગામ, શહેરો અને વન્ય વિસ્તારોમાંથી માનવ સર્જિત કચરા-ઉકરડાઓ દૂર કરવા જોઇશે. એ માટે સ્થાનિક પંચાયતો, નગરપાલિકાઓ અને રાજ્ય-કેન્દ્ર સરકારોએ સાથે મળીને કચરાનો નિકાલ તથા પાણી પૂરવઠાની વ્યવસ્થા ઊભી કરવી પડશે.

૩. ગામે ગામે અને નાના-મોટા શહેરોમાં ઘેરે ઘેર જાજરૂ-બાથરૂમ બંધાવવાને પ્રાયોગિકતા આપીને મળ-મૂત્રનો નિકાલ નદી-દરિયામાં કરવાને બદલે પશ્ચિમના દેશોમાં બને છે તેમ ગામથી દૂર અવાવરુ પડેલ જમીનમાં લઇ જઈ તેને શુદ્ધ કરીને ફરી વાપરવાની યોજનાઓ અમલી બનાવવી રહી. કુંભમેળામાં થતો ખર્ચ આ કામ માટે ફાળવી શકાય. હિંદુ શ્રદ્ધાળુઓને એ પવિત્ર નદીઓમાં મૃતદેહો તરતા મુકવાથી સ્વર્ગે જવાય એ ભૂલભરેલી માન્યતામાંથી છોડાવવાનું કામ પેલા કુંભ મેળામાં આવતા સંત-મહાત્માઓ કરી શકશે. એ પ્રથા તત્કાલ સદંતર બંધ થવી જોઇશે.

૪. પ્રજાજનોને પાણીનો પૂરતો પૂરવઠો મળી રહે પછી જ હળવા કે ભારે ઉદ્યોગોને નદી-નહેરોમાંથી પાણી મળે અને ફેક્ટરી-કારખાનાઓ ગંદા પાણીનો નિકાલ ફરી પાણીના મૂળ સ્રોતમાં ન જ કરે તે માટે પાક્કો બંદોબસ્ત કરવો અનિવાર્ય છે. આટલાં પગલાં લેવાશે ત્યારે નદીઓ ચોખ્ખી થવાનું શરૂ થશે. આથી જ સાત વર્ષનો ગાળો નવીન કુંભ મેળાના આયોજન માટે જરૂરી છે. (જો કે જે કામ તેર તેર પંચવર્ષીય યોજનાઓ પછી પણ નથી થયું, તે સાત વર્ષમાં કરવાનું પ્રણ લેવું, એ ગંગાને સ્વર્ગમાંથી પૃથ્વી પર ઉતારવા કરતાં ય વધુ વિષમ ભગીરથ કાર્ય છે.)

૫.  નવીન કુંભ મેળાના આયોજન અને સંચાલન માટે ત્યાં જતા શ્રદ્ધાળુઓમાંના નાગા બાવાઓને એક એક કૌપીન અને અંગરખું પહેરવા આપી, હાથમાં ઝાડુ આપીને સફાઈ સૈન્યના સેનાપતિ બનાવવાથી ગામે ગામેનો કૂડો-કચરો દૂર જલદી થશે. જે ગ્રામ અને નગર પંચાયતના સભ્યો તથા રાજ્ય અને કેન્દ્ર સરકારના કર્મચારીઓ સ્નાન કરવા આવ્યા હોય, તેમણે નદીના માર્ગમાં આવતાં તમામે તમામ ગામ, નગર અને શહેરમાં પાણી પૂરવઠાની યોજના કરીને કચરો એકત્રિત કરી તેના નિકાલ માટેની વ્યવસ્થા ઊભી કરવાની જવાબદારી ઉઠાવવાની રહેશે. આ માટે આ બંને જૂથના પ્રતિનિધિઓ દર વર્ષે આ ચારેય પવિત્ર ધામમાં મળીને પોત પોતાના કાર્યનો પ્રગતિ અહેવાલ આપશે, અને ચોખ્ખી  થયેલી નદીઓને કિનારે પાણીની અંજલી ભરી અર્ઘ્ય આપશે.

૬. દર ત્રણ વર્ષે હજારો અને લાખો લોકો એક સાથે એકઠાં મળે તે વહીવટી તંત્ર, સ્વાસ્થ્ય અને આરોગ્યને માટે એક પડકાર સમાન છે. મક્કામાં લાખો લોકો હજ કરવા જાય છે. અલ્હાબાદ, હરિદ્વાર, ઉજ્જૈન અને નાસિકની સ્થાનીય સરકારના અને કેન્દ્ર સરકારના પ્રતિનિધિઓ સાઉદી અરેબિયાના હજના આયોજકો પાસેથી યાત્રાળુઓ માટે મુસાફરી, રહેઠાણ, પાણી, ભોજન, સ્વાસ્થ્ય અને આરોગ્યને લગતી સગવડો અને ખુદ યાત્રા સ્થળની મુલાકાતની વ્યવસ્થા વિષે માર્ગદર્શન મેળવશે, તો જરૂર ફાયદો થશે. આ ચારે ય પવિત્ર યાત્રાધામ દર ત્રણ વર્ષે આવનાર શ્રદ્ધાળુઓના નિવાસ, ન્હાવા-ધોવાની, જાજરૂ-બાથરૂમની અને ભોજનની વ્યવસ્થાનું આયોજન એવી રીતે કરે, જેથી ગંદકી અને અવ્યવસ્થા ન ફેલાય. પવિત્ર ગણાતી નદીઓમાંથી મળ અને કચરાના ઢગલા દૂર કરતા સ્વયંસેવકોની ફૌજને યાત્રાળુઓ તેમને માટે બાંધેલા શૌચાલયો અને કચરાના ડબ્બાઓનો યોગ્ય રીતે ઉપયોગ કરે, એનું ધ્યાન રાખવાની જવાબદારી સોંપી શકાય.

૭. હવે રહી વાત નવીન કુંભ મેળામાં નદીઓનું મહાત્મ્ય કેવી રીતે કરવું તે વિષે નિર્ણય કરવાની. હજારો-લાખો લોકો એક સાથે સ્નાન કરે તો નદી ફરી પ્રદૂષિત થાય. નદી કિનારે નદીનું ગુણગાન કરતા સંસ્કૃત મંત્રોચ્ચાર સાથે અંજલી ભરી અર્ઘ્ય આપીને જીવનદાયી જળરાશી આપવા બદલ કુદરતનો આભાર માની શકાય. નદીની અંદર, બહાર કે તેની આસપાસ ગંદકી ન કરવાની/ઠાલવવાની પ્રતિજ્ઞા સહુ યાત્રાળુઓ પાસે લેવડાવવી હિતાવહ છે.

૮. દેશ-વિદેશની તમામ કોમના લોકોને પ્રવેશ મળી શકશે. સમુદ્ર મંથન અને અમૃતનાં ટીપાંથી પવિત્ર બનેલ નદીઓ વિશેની કથાઓ જરૂર સંગીત અને નૃત્ય દ્વારા રજૂ કરી શકાશે, પરંતુ એ વાર્તાઓના વાચ્યાર્થ ઉપરાંત તેની પાછળના ગૂઢાર્થ સમજાવીને લોકશિક્ષણના પાઠો ભણાવીએ તો જ નવીન કુંભ મેળો સાર્થક થશે. એ વાર્તાઓમાંથી આ પ્રકારનો બોધ મળી શકે : ઇન્દ્ર રાજા જેવું ગુમાન રાખવાથી માત્ર એ વ્યક્તિએ જ નહીં, તેમના સમાજના ઘણા ભાગના લોકોએ પોતાની સંપત્તિ, બાહુબળ અને શક્તિ ગુમાવવાની તૈયારી રાખવી પડે. જ્યારે પણ સમાજના એક સમૂહની શક્તિ કે સંપત્તિ હણાય, ત્યારે વિરોધી પક્ષના સભ્યોની સાથે કુનેહથી કામ લઈને સહિયારો પ્રયત્ન કરવાથી જ એની પુન:પ્રાપ્તિ થાય. દેશ અને દુનિયાની સંપત્તિની સમાન વહેંચણી કરવાથી લડાઈ ન થાય અને જો સંઘર્ષ થાય તો તેનો તોડ વિષ્ણુ જેવા મધ્યસ્થીની મદદથી સુલેહ કરીને લાવવાથી જ સહુનું કલ્યાણ થાય. લોભ વૃત્તિને વશ થઈને કુદરતી સ્રોતનો અમર્યાદિત ઉપયોગ કરવાથી છેવટ ઝેરીલા પદાર્થો હાથમાં આવે અને જો શંભુ હાજરાહજૂર ન થાય તો એ વિશ્વ આખામાં પ્રસરી જાય એવી શક્યતા છે. આકાશમાંથી વરસતું કે પર્વતોમાંથી ઝરતું પાણી માત્ર અમૃત સમાન છે. એને વહન કરતી નદીઓ અત્યંત પૂજનીય, પવિત્ર છે એથી જ તો એને કાંઠે મળ -મૂત્ર વિસર્જન હરગીઝ ન કરાય, કૂડો-કચરો લગીરે ન નખાય, પ્રદૂષિત પાણી અને ઔદ્યોગિક નકામો માલ ન જ ઠલવાય એ જ આ વાર્તાઓનો સંદેશ છે, એમ સમજવું અને અન્યને સમજાવવું અનિવાર્ય છે. જે સંત-મહાત્માઓ સમાજની સેવા કરવાનો દાવો કરે છે તેઓ જો આનાથી વેગળી વાતો ધર્મને નામે લોકોને કહેતા સંભળાય તો તેમનો એ કથા કહેવાનો પરવાનો લઇ લેવાથી ધર્મને હાનિ નહીં પહોંચે, ઉલટાની તેની સેવા થશે.

નવીન કુંભ મેળા વિષે આટલી ચર્ચા-વિચારણા અને આયોજનની રૂપરેખા દોર્યા બાદ પથિક અને અનન્યા એના અમલ માટે ભારત સ્થિત લાગતા વળગતા લોકોનો સંપર્ક કરવાનું એકબીજાને વચન આપીને છુટ્ટા પડ્યા. હ્યુસ્ટન યુ.એસ.એ.માં રહેતી એક ગરવી ગુજરાતણ કુસુમબહેન વ્યાસે Green Yatra Action Network નામના સંગઠનના નેજા હેઠળ, ઓક્ટોબર ૨૦૧૨માં ‘ગ્રીન કુંભ યાત્રા’નું અભિયાન આદર્યું છે. ધર્મ આધારિત પર્યાવરણવાદને પ્રોત્સાહન આપનાર આ ચળવળને યુનાઈટેડ નેશન્સ ડેવલપમેન્ટ પ્રોગ્રામનો સધિયારો મળ્યો, જેને પરિણામે આ યાત્રા ભારતના ચારે ય ખૂણે ફરી વળી, તે ઉપરાંત કેનિયા, ઇઝરાયેલ, સાઉથ કોરિયા અને યુ.કે જેવા દેશોમાં પણ આ નવીન ખ્યાલ પહોંચાડવામાં સફળ થયા. તેમનો હેતુ છે ભારત મધ્યે તથા વિદેશોમાં બંધાયેલ ભારતીય ધર્મસ્થાનોને સ્વચ્છ બનાવવા અને એ સ્વચ્છતા જાળવવા તથા પર્યાવરણની સુરક્ષા અખંડ રાખવા પ્રજાજનો, રાજકારણીઓ તથા ધાર્મિક-સામાજિક સંસ્થાઓના અધિકારીગણને જાગૃત કરવાનો છે. નવીન કુંભ મેળાના આયોજકો GYAN સાથે હાથ મેળવશે તો પોતાની સફળતાની ગાથા આધુનિક પ્રચાર-પ્રસાર માધ્યમોનો ઉપયોગ કરીને ઓન લાઈન સમાચાર પત્રો અને વેબ સાઈટ પર મૂકીને ભારતના ૧.૨૫ કરોડ લોકોને તથા વિશ્વભરમાં વસેલા મૂળ ભારતીય લોકોને પુણ્યનાં આ કાર્યમાં સાથે જોડી શકશે.

નવીન કુંભ મેળાના વિચારને અમલમાં મુકવાથી ભારતના હવા, જળ, જમીન, જંગલ, નદી અને દરિયાનાં પાણી, વન્યસૃષ્ટિ, વનસ્પતિ, વર્તમાન અને ભાવિ મનુષ્ય પેઢી તમામનો ઉધ્ધાર થશે. હિંદુ ધર્મમાંના આધ્યાત્મિક પાસાને ઉજાગર કરવાનો, ક્રિયાકાંડ ગંદકી અને પ્રદૂષણ ન વધારે તે જોવાનો, ॐ द्यौ शान्ति अन्तरिक्ष મંત્રનો ખરો અર્થ સમજાવી તેનો રોજબરોજના વ્યક્તિગત અને સામૂહિક જીવનમાં કેવી રીતે અમલ કરવો એનું પધ્ધતિસર શિક્ષણ આપવાનો સમય પાકી ગયો છે. ચાલો આપણે સહુ પથિક અને અનન્યા જેવા યુવક-યુવતીઓને સાથ આપીને કુંભમેળા જેવા અદ્દભુત માનવ મિલનને આધુનિક આયામ આપીએ જેથી એકવીસમી સદીના નાગરિકો ગૌરવથી કહી શકે, ‘ભારતમાં યોજાતા કુંભ મેળામાં જઈ પવિત્ર નદીઓનાં નીરથી અંજલી આપી, સાંસ્કૃિતક કાર્યક્રમોનો લ્હાવો લઈને આધ્યાત્મિક સમૃદ્ધિ વધારવી એ એક ખરું પુણ્યનું કામ છે.’

e.mail :  71abuch@gmail.com