પ્રિય સાહિત્યકાર સાથીઓ,
યહ પૂરા કા પૂરા હરા ભરા જંગલ યુઁ હી ન કટ જાતા,
અગર હમ મેં સે હી એક કુલ્હાડી કા હાથા ન બન જાતા.
અત્યારે આપણે અકાદમીની સ્વાયત્તતાને લઈને કટોકટીભર્યા સંઘર્ષમાં મુકાયા છીએ. ઇતિહાસ સાક્ષી છે કે સંઘર્ષના સમયમાં કલા વધુ પાંગરતી હોય છે. કેટલાંક પુષ્પ રણના ઝંઝાવાતો વચ્ચે ય ખીલતાં હોય છે, તો કેટલાંક માઇનસ તાપમાનમાં પણ પોતીકું સૌંદર્ય પ્રકટાવતાં હોય છે. આપણા માટે બે હજાર પંદરના માર્ચ માસથી ગુજરાત સાહિત્ય અકાદમીની હણાયેલી સ્વાયત્તતા અને એના ઘવાયેલા લોકતંત્રને લઈને સરકાર સાથે સંઘર્ષમાં આવવાનું અનિવાર્ય બન્યું છે. લાંબી વિગતમાં ગયા વિના કહું તો આ અકાદમીને સ્વાયત્ત અને લોકતાંત્રિક બનાવી એક વારસા તરીકે આપણા હાથમાં મૂકવાનું કામ કવિ ઉમાશંકર જોશીએ ઓગણીસો ચોર્યાશીની આસપાસ શરૂ કરેલું. ઓગણીસસો ત્યાસીની આસપાસ સરકાર દ્વારા તાજી તાજી સ્થપાયેલી ગુજરાત સાહિત્ય અકાદમીએ એમને સન્માનિત કરવા પત્ર મોકલ્યો, ત્યારે એમણે સાહિત્યકારને છાજે એવી વિનમ્ર ગરિમા સાથે સરકારને જણાવેલું કે દેશની કેન્દ્રીય સાહિત્ય અકાદેમીની જેમ આ ગુજરાત સાહિત્ય અકાદમી સ્વાયત્ત અને લોકતાંત્રિક નથી. માટે હું આ સન્માન નથી લઈ શકતો. આગળ ચાલતાં દર્શકના યોજકત્વમાં એ વખતની સરકારે અકાદમી સ્વાયત્ત અને લોકતાંત્રિક બનાવી અને ત્યારથી એ બે હજાર પંદર સુધી એમ જ ચાલી. બે હજાર પંદરમાં અચાનક સરકારે એની સ્વાયત્તતાને હણી, એના લોકતંત્રને કોરાણે મૂકી ભાગ્યેશ જહા નામના એક નિવૃત્ત સરકારી અધિકારીની અકાદમી પ્રમુખ તરીકે નિમણૂક કરી અને સ્વાયત્ત અકાદમી આંદોલનના નેજા તળે આપણે એકઠા થઈને અકાદમીની સ્વાયત્તતા માટે લડત આદરી.
અહીં થોડા નજીકના ભૂતકાળમાં જવાનું અનિવાર્ય છે એટલે આપણે જવું રહ્યું. વર્ષ બે હજાર બેમાં અકાદમીની ચૂંટણી યોજાયેલી પણ આપણા સાહિત્યકારમિત્રોમાં અકાદમીને અસંતોષ હતો. એમની એવી પ્રતીતિ હતી કે અકાદમીનાં સત્તામંડળને લોકતાંત્રિક રાજનીતિના આટાપાટા જાણનારા કેટલાક સ્થાપિત સાહિત્યકારોએ પોતાના વશમાં કરી લીધું છે. અહીં આપણી વચ્ચે જે તિરાડ પડી એનો રાજસત્તાએ લાભ લીધો અને ચૂંટાયેલા સભ્ય દ્વારા અકાદમીનું સત્તામંડળ રચવાની પ્રક્રિયાને સ્થગિત કરી. આપણે માન્યું કે આ સ્થગિતતાનો ક્યારેક તો અંત આવશે. જો કે નારાયણ દેસાઈ જેવા મૂલ્યનિષ્ઠ દૂરંદેશી ધરાવતા આપણા સાહિત્યકારે સત્તાની મંશા પારખી લીધી અને વર્ષ બે હજાર સાતના ખુલ્લા અધિવેશનમાં, પુનઃ કહું છું, ખુલ્લા અધિવેશનમાં અકાદમીની સ્વાયત્તતા માટે પરિષદે લડત આપવી એવો ઠરાવ મૂક્યો અને એ ઠરાવ સર્વાનુમતે પસાર પણ થયો. એ વખતના મહામંત્રી અને નારાયણ દેસાઈ જેમને પોતાના અંગતસચિવ ગણતા હતા, એવા રાજેન્દ્ર પટેલે એ ઠરાવ રજૂ કરેલો. હું જણાવવા એ માગું છું કે આ સ્વાયત્તતાની લડત કોઈ બિનજરૂરી વિવાદાસ્પદ મુદ્દો છે એવો જે અપપ્રચાર અકાદમીના નવા નિમાયેલા પ્રમુખ વિષ્ણુ પંડ્યા કરે છે, એ વાત આપણને સહુને ગેરમાર્ગે દોરનારી અને તથ્યહીન છે.
આટલી હકીકત જણાવ્યા પછી ફરી વર્તમાન પર આવું. બે હજાર પંદરમાં જ્યારે સરકારે અકાદમી હસ્તગત કરી, ત્યારે થવું તો એ જોઈતું હતું કે સો વર્ષ કરતાં ય વધુ પુખ્ત એવી આ સંસ્થાના હોદ્દેદારોએ સરકારના આ અલોકતાંત્રિક પગલાનો વિરોધ કરવો જોઈએ પણ એમ ન કરીને કેટલાક મહત્ત્વાકાંક્ષી હોદ્દેદારોનો પોતાનું વિવેક ચૂક્યા. ઉમાશંકર જોશીને અનુસરવાનું કે નારાયણ દેસાઈએ કરેલા ઠરાવને વચનબદ્ધ રહેવાનું તેઓ ચૂકી ગયા અને સરકારે હસ્તગત કરેલી અકાદમીને સ્વાયત્ત બનાવવા લડત આપવાને બદલે સરકાર સાથે હાથ મિલાવ્યા. સ્વાયત્ત અકાદમી-આંદોલનના સંયોજક પ્રવીણ પંડ્યાએ જ્યારે અનેક આર.ટી.આઈ. કરી સરકારના સાંસ્કૃિતક વિભાગને આ બિનસ્વાયત્ત અને અલોકતાંત્રિક અકાદમીના પ્રમુખની નિમણૂક અને કારોબારીની રચના અંગે પ્રશ્નો પૂછ્યા, ત્યારે લાંબી રાહ જોવડાવી સરકારે ૨૬-૦૫-૨૦૧૫ના પત્રમાં નીચે મુજબ માહિતી આપી :
‘૦૭-૦૪-૨૦૧૫ના એક ઠરાવથી ગુજરાતી સાહિત્ય પરિષદના ઉપપ્રમુખ રાજેન્દ્ર પટેલની તથા બીજા સાહિત્યકારોની કારોબારી/સલાહકાર સભ્ય તરીકે નિમણૂક કરવામાં આવે છે.’ અહીં મારે તમને સહુને એ તથ્ય પણ જણાવવું જોઈએ કે ૦૭-૦૪-૨૦૧૫ના આવા જ એક અન્ય ઠરાવથી અકાદમીની સ્વાયત્તતા ખતમ કરી બિનલોકતાંત્રિક રીતે ભાગ્યેશ જહાની અકાદમીના પ્રમુખ તરીકે નિમણૂક કરવામાં આવી હતી.
આમ, પ્રમુખની નિમણૂક અને કારોબારીની નિમણૂક ૦૭-૦૪-૨૦૧૫ ના રોજ એકીસાથે થવાનો અર્થ એ થયો કે સરકારે અકાદમીને હસ્તગત કરવાનો જે ઉપક્રમ કર્યો, તેમાં પહેલેથી જ પરિષદના ઉપ પ્રમુખની રૂએ રાજેન્દ્ર પટેલ સામેલ હતા એટલું જ નહીં પણ આ ઉપક્રમના ભાગીદાર પણ હતા. તત્કાલીન ઉપપ્રમુખ અને હાલના પણ ઉપપ્રમુખ એવા રાજેન્દ્ર પટેલનું નૈતિક કર્તવ્ય તો એ બનતું હતું કે તેઓ એમના પર અપાર ભરોસો રાખનારા નારાયણ દેસાઈના ઠરાવ સાથે અને માતૃસંસ્થા ગુજરાતી સાહિત્ય પરિષદ સાથે નિષ્ઠા દાખવે, પણ એમણે એમ ન કર્યું. બીજા પણ કેટલાક પરિષદના હોદ્દેદારો એમની સાથે ખેંચાયા. પણ બહુમતી લેખક-સમુદાય, અને અગ્રણી સાહિત્યકાર નિરંજન ભગત, ધીરુ પરીખ, ચંદ્રકાન્ત ટોપીવાળા, હિમાંશી શેલત, સરુપ ધ્રુવ, ભારતી દવે, સિતાંશુ યશશ્ચંદ્ર, રમણ સોની, મનીષી જાની, બારીન મહેતા, પ્રકાશ ન. શાહ, રમેશ દવે, કિરીટ દુધાત અને બીજા અનેક સ્વાયત્તતા આંદોલનમાં જોડાયાં અને આજે પણ તેઓ અકાદમીની સ્વાયત્તતા માટે કટિબદ્ધ છે. ત્યાર પછી બે હજાર પંદરના મે માસમાં પ્રમુખ ધીરુ પરીખની અધ્યક્ષતામાં નિરંજન ભગતની આગેવાનીમાં ગુજરાતી સાહિત્ય પરિષદની મધ્યસ્થ મળી, એમાં સર્વાનુમતે અકાદમીની સ્વાયત્તતા માટે અકાદમી સામે અસહકાર- આંદોલન કરવાનો ઠરાવ થયો. એ માટે શું પગલાં ભરવાં એની સત્તા મધ્યસ્થે તત્કાલીન પ્રમુખ ધીરુ પરીખ અને નિરંજન ભગતને આપી. એમણે ઠરાવ્યું કે પરિષદના હોદ્દેદારોએ અકાદમીના કાર્યક્રમમાં ભાવક તરીકે જવું હોય તો જવું, પણ અકાદમીના કાર્યક્રમમાં કે અકાદમી સંકળાયેલી હોય એવા કાર્યક્રમમાં મંચસ્થ ન થવું અને તેમ થવું/કરવું હોય તો પરિષદનો હોદ્દો છોડવાનો વિકલ્પ પસંદ કરવો. આ ઠરાવને તત્કાલીન ઉપપ્રમુખ રાજેન્દ્ર પટેલ સહિત સહુએ અનુમોદન આપેલું.
મિત્રો, આપણે નારાયણ દેસાઈએ બે હજાર સાતના ખુલ્લા અધિવેશનમાં પસાર કરેલા ઠરાવ અને બે હજાર પંદરના મધ્યસ્થના ઠરાવ પ્રમાણે અકાદમી સામે અસહકાર કરી રહ્યા છીએ. એમાં ખોટું શું છે? જે ખોટું છે તે એ કે રાજેન્દ્ર પટેલ, ખબર નહીં કયા કારણે પણ અવારનવાર સરકારી અકાદમી માટે ગુજરાતી સાહિત્ય પરિષદના સામાન્ય સભ્યો, પરિષદે કરેલા ઠરાવો અને શતાયુ એવી આ સંસ્થાની પ્રતિષ્ઠાને આઘાત પહોંચાડે છે. આની બીજી પણ આડઅસર એ જન્મી છે કે ગુજરાતી સાહિત્ય પરિષદની નવી ચૂંટાયેલી મધ્યસ્થના કેટલાક સભ્યોને પણ એમ લાગવા માંડ્યું છે કે આ અસહકારના કારણે અમને અકાદમીના કાર્યક્રમોમાં જવા નથી મળતું તે એક પ્રકારનું નુકસાન છે.
આમ, રાજેન્દ્ર પટેલ બે હજાર પંદરથી એક તરફ સંસ્થાના સ્વાયત્તતા અને અસહકારના ઠરાવોને અનુમોદન આપે છે અને બીજી તરફથી સરકારી અકાદમીમાં જઈને એ ઠરાવોનો ભંગ કરે છે. એક રીતે જોઈએ તો આ સંસ્થાદ્રોહ છે. તેઓ મધ્યસ્થના ચૂંટાયેલા નહીં પણ નિમાયેલા સભ્ય છે. જો ચૂંટાયેલા હોત, તો એમને એ પણ જાણ હોત કે ચૂંટણીની ઉમેદવારી માટે જે ફૉર્મ ભરવામાં આવે છે, તેમાં આપણે એવી બાંયધરી આપવાની હોય છે કે સંસ્થાની નીતિઓ અને સંસ્થાએ વખતોવખત કરેલા ઠરાવો મને બંધનકર્તા રહેશે.
આ અકાદમીની સ્વાયત્તતા માટેની આપણી લડત ગેરવાજબી નથી. ચૂંટાયેલા સભ્યો કે હોદ્દેદારો દ્વારા અસહકાર પણ અનુચિત નથી. છતાં કોઈને એમ લાગે કે ગુજરાતી સાહિત્ય પરિષદના હોદ્દેદાર હોવાથી અકાદમીના કાર્યક્રમોમાં નથી જઈ શકાતું અને નુકસાન થાય છે, તો તેઓ ગુજરાતી સાહિત્ય પરિષદ છોડી જવા સ્વતંત્ર છે. આપણે આપણા વ્યક્તિગત મત ખાતર આ શતાયુ સંસ્થાની પ્રતિષ્ઠાને કે સ્વાયત્તતાને સરકારને ચરણે ન ધરી શકીએ.
હું સામાન્ય સભ્યની રૂએ પરિષદપ્રમુખ સિતાંશુ યશશ્ચંદ્રને અપીલ કરું છું કે વારંવાર પરિષદના ઠરાવની અવહેલના કરી સંસ્થાવિરોધી પ્રવૃત્તિ કરનાર ઉપપ્રમુખ રાજેન્દ્ર પટેલને ગુજરાતી સાહિત્ય પરિષદના બંધારણની કલમ-૨૧ અંતર્ગત કાર્યવાહી કરે. કેમ કે આ પૂર્વે પણ પરિષદના ઠરાવને અને આચારસંહિતાને આધારે તત્કાલીન ખજાનચી માધવ રામાનુજ, ગ્રંથાલયમંત્રી કીર્તિદા શાહ તથા બીજાઓએ નૈતિકતાના આધારે રાજીનામાં આપ્યાં હતાં. જો રાજેન્દ્ર પટેલ એવો તર્ક આગળ ધરતા હોય કે હું તો માત્ર મંચ પર ગયો હતો અને અકાદમીપ્રમુખ સાથે મંચ પર ભાગીદારી કરી હતી, તો એ તર્ક એ માટે ગ્રાહ્ય ન રાખી શકાય, કેમ કે ઠરાવનું ઉલ્લંઘન તે ઉલ્લંઘન છે, જેમ ગેરરીતિ પાઈની હોય કે કરોડની. અકાદમીના સહકારમાં કોઈ કાર્યક્રમ ન કરવો અને મંચ પર પણ ન જવું એ આચારનું અનેક મિત્રોએ સહર્ષ પાલન કર્યું છે અને નુકસાન પણ વેઠ્યું છે, જેમાં વડોદરાની અક્ષરા સંસ્થાના પ્રમુખ પ્રોફેસર ભરત મહેતા પણ આવે છે. આશા કરું છું કે જેમ ભૂતકાળમાં પ્રમુખ ધીરુભાઈ પરીખ, ટ્રસ્ટી નિરંજન ભગત તથા ચંદ્રકાન્ત ટોપીવાળાએ ઉપર્યુક્ત સાહિત્યકારોનાં રાજીનામાં સ્વીકાર્યાં હતાં તેમ પ્રમુખ સિતાંશુ યશશ્ચંદ્ર પરિષદમાં રહી સતત અકાદમીને સાથ આપનાર આ ઉપપ્રમુખ ઉપર પણ કાર્યવાહી કરે અને નૈતિકતાના આધારે એમનું રાજીનામું લે, અન્યથા સ્વાયત્તતા જેવાં મૂલ્ય બાબતે ફરી પરિષદમાં એક છીંડું પડશે અને પછી પરિષદ પરિષદ નહીં રહે. વળી પરિષદમાં ચાલતી ‘સમરથ કો નહીં દોષ ગોસાંઈ’વાળી પરંપરા વધુ દૃઢ બનશે.
આ પત્રના અંતે હું તમને સહુને એ કહેવા માગું છું કે ગુજરાતી સાહિત્ય પરિષદ પોતાની આગવી પરંપરા ધરાવતી એક સો વર્ષ જૂની સંસ્થા છે. આપણે સહુ એક અમૂલ્ય વારસાના વાહકો છીએ. આપણે ગોવર્ધનરામ, ક.મા. મુનશી, રમણભાઈ નીલકંઠ, ગાંધીજી, ઉમાશંકર, દર્શક જેવા સાહિત્યકારોના પણ અનુગામી છીએ જેમણે ક્યારે ય નાનીમોટી પ્રાપ્તિ માટે મૂલ્ય સાથે સમાધાન નથી કર્યાં. અકાદમીની સ્વાયત્તતાના મુદ્દે સીધી લડતમાં સરકાર આપણને નથી હરાવી શકતી. અને એટલે પરાજીત એવી આ સરકાર અકાદમી દ્વારા સામ-દામ-દંડ-ભેદ જેવી રાજકીય કૂટનીતિઓ અપનાવી રહી છે. રાજેન્દ્ર પટેલ જેવા મિત્રો પરિષદમાં રહી સ્વાયત્તતા માટે લડત આપવાને બદલે સરકારની કૂટનીતિના એક ભાગ રૂપે આ સો વર્ષ જૂની સંસ્થાને છિન્નભિન્ન કરવા અને ભ્રષ્ટ કરવા કટિબદ્ધ છે. મારી તમને સહુ સાહિત્યકારમિત્રોને વિનંતી છે કે અકાદમીની સ્વાયત્તતાના મુદ્દે પરિષદમાં વિભાજન કરાવવા મથતાં તત્ત્વોથી સાવધ રહીએ. અકાદમીની સ્વાયત્તતા માટે લડત આપવાનો નિર્ધાર ગુજરાતભરના સાહિત્યકારોનો, ગુજરાતી પરિષદના સામાન્ય સભ્યોનો અને ઉમાશંકર જોશી, નિરંજન ભગત આદિ સાહિત્યકારોનો છે. વર્તમાન પ્રમુખ સિતાંશુ યશશ્ચંદ્ર એ નિર્ધારને આગળ ધપાવી રહ્યા છે. પરિષદની મધ્યસ્થના કે સામાન્ય સભ્ય તરીકે આપણું એ કર્તવ્ય છે કે શતાયુ પરિષદને આપણે અણનમ અને અજેય રાખીએ.બાકી તો …
યહ પૂરા કા પૂરા હરા ભરા જંગલ યુ હી ન કટ જાતા,
અગર હમમેં સે હી એક કુલ્હાડી કા હાથા ન બન જાતા.
તારીખ : ૦૯-૦૧-૨૦૧૫
બારીન મહેતાનાં વંદન
સૌજન્ય : “નિરીક્ષક”, 16 જાન્યુઆરી 2018; પૃ. 16-17