કટોકટી(ઇમર્જન્સી)નું સામ્ય લાગે તેવા આ સમયમાં કટોકટીની કેટલીક યાદો મમળાવવાની ઇચ્છા થાય છે.  ખાસ તો ચંદ્રકાન્ત દરુની શતાબ્દીનું આ વર્ષ છે. અનેક લોકોને એમનો પરિચય હશે, તે અધિકારપૂર્વક એમના વિશે લખી શકશે. આજે કોઈ પણ અંગત પરિચય ન હોવા છતાં એમને યાદ કરવાની થોડી ધૃષ્ટતા કરું છું. આ ખાસ એટલા માટે કે ત્યારના અને અત્યારના વડાપ્રધાનની કાર્યશૈલીમાં પણ ઘણું સામ્ય છે. અને આ સંજોગોમાં કટોકટી સામે કોર્ટમાં લડેલા દરુસાહેબ અત્યારના સંજોગામાં શું વલણ લેત, એ વિચારણીય છે.

કટોકટીની જાહેરાત થઈ, ત્યારે હું વિદ્યાર્થી હતો અને પ્રિ આર્ટ્સમાં અભ્યાસ કરતો હતો. મતદાનનો હક્ક હજી કદાચ મળ્યો નહોતો. રાજકીય ઘટનાઓ અંગે એવી કોઈ ખેવાનાઓ નહોતી. અનેક નેતાઓને પકડીને જેલમાં ધકેલી દેવામાં આવ્યા હતા, તેમાં મોરારજી દેસાઈ પણ હતા, એ વાતથી ચિંતિત નહીં તો ય ક્ષુબ્ધ હતો. મોરારજીભાઈને એક અણીશુદ્ધ પ્રામાણિક માણસ માનતા હતા. મોરારજીભાઈને અનેક સભાઓમાં સાંભળેલા તેમ અત્યંત નજીકથી એમને જોવા-સાંભળવાનું બનેલું એટલે પણ કદાચ એમના વિશે વિચાર આવેલા. આપણે ત્યાં ગુજરાતમાં તો નવનિર્માણ-આંદોલન ચાલેલું તેમાંના નેતાઓના રોલથી પરિચિત હતો, પણ તે સમયે હું સ્કૂલમાં હતો. આંદોલનને કારણે પરીક્ષાઓ નહોતી લેવાઈ અને માસ પ્રમોશન મળેલું એ ગમેલું છતાં તેનો વિરોધી હતો. ગુજરાતના શિક્ષણની ત્યારથી જ કદાચ અધોગતિ શરૂ થઈ. તે મેં તો વ્યાખ્યા કરી કે ક્ષણે-ક્ષણે જે ક્ષીણ થાય તે શિક્ષણ. એ આજે સાચું લાગે છે.

વર્તમાનપત્રો-અખબારો ઉપર સેન્સરશિપ હતી. એ વખતે મુંબઈથી પ્રગટ થતું ’જનશક્તિ’ વાંચતાં. હરીન્દ્ર દવે તેના તંત્રી હતા. ’જનસત્તા’ ય ખાસ વાંચતાં. આ અખબારો તે સમયે અન્ય અખબારો કરતાં જુદી તરેહનાં હતાં. ’જનસત્તા’માં સુરેશ જોશીની કૉલમ ’માનવીનાં મન’ આવતી. તેમાં કયાંક ગર્ભિત રીતે કટોકટીની વિરુદ્ધ વાત આવતી. સામયિકો અનેક વંચાતાં. પણ એ સમયે ’વિશ્વમાનવ’ ખાસ વાંચતાં. તેમાં પહેલા પાને ગાંધીજીનો ફોટો હોય અને તેની નીચે લખ્યું હોય ’સબકો સન્મતિ દે ભગવાન’. અને એ વાતને કટોકટીના સંદર્ભમાં જોવાની રહેતી. એ વખતે કોઈ એક અંકમાં આઇકમેન વિશે ઘણું બધું આવેલું. અને જર્મનીના નાઝી ત્રાસવાદ ઉપરનો ’વિશ્વમાનવ’નો એ અંક કેટલોક સમય સાચવી રાખેલો, તેમ જ અનેકને વાંચવા આપેલો.

કટોકટીની ઘોષણા થઈ પછી જે રીતે સરકારી તંત્રમાં નિયમિતતા આવી ગઈ હતી, તેની ખાસ નોંધ લીધી હતી. ટ્રેનો સમયસર ચાલતી. કર્મચારીઓ પણ વિવેકી, શિસ્તબદ્ધ અને આજ્ઞાકારી થઈ ગયા હતા. આ બધું આવકાર્ય હતું, તેમ ગમતું પણ હતું. પણ પછી ધીરે-ધીરે કટોકટીની વાસ્તવિકતા જાણવા મળવા લાગી. મોરારજીભાઈ વડાપ્રધાન બન્યા, ત્યારે તેમના પ્રેસસચિવ થયેલા કમલકાન્ત ભટ્ટ કટોકટી વખતે દિલ્હી છોડીને ભુજ રહેવા આવી ગયા હતા. એ ભાગીને આવ્યા છે અને ધરપકડને ટાળવા ભુજ રહે છે, તેવું જાણવા મળેલું. કેટલાક ઓળખીતા મિત્રો અને અમારા એક કુટુંબી પણ મિસામાં પકડાયેલા. અને કટોકટી દરમિયાન જેલમાં રહેલા. ત્યારે એવો પ્રશ્ન થતો કે આ બધાને શા માટે પકડ્યા છે. પણ પછી ધીમે ધીમે કટોકટીનાં કાળાં કામોની જાણકારી મળવા લાગી. ઉમાશંકર જોશીનું ’સંસ્કૃિત’ એમણે બંધ કર્યું. આપણે ત્યાં જનતા પાર્ટીની સરકાર હતી તેથી થોડો ફેર પડેલો. પણ સરકારના પતન પછી જાહેર થયેલા રાષ્ટ્રપતિશાસન દરમિયાન કટોકટી બધાને અસર કરી ગયેલી.

કટોકટી ઊઠી ગયા પછી તેના વિશે ખૂબ વાંચવા-સાંભળવા બન્યું. ફિલ્મ ’કિસ્સા કુર્સીકા’ની ચર્ચા ચાલેલી. અભિવ્યક્તિ સ્વાતંત્ર પ્રત્યે પહેલેથી જ વિચારો સ્પષ્ટ હતા. અને એ મળવી જ જોઈએ, તેમ માનતો હતો. જે એક વાતથી અત્યંત ખિન્ન થવાયું તે કન્નડ અભિનેત્રી સ્નેહલતા રેડ્ડીને જેલમાં આપવામાં આવેલા ત્રાસની જાણકારીથી. એ કદાચ મૃત્યુ પણ એ જ કારણે પામેલી. આ બધું અસહિષ્ણુતા નહીં ? આ લોકોએ ફક્ત સરકારના કાર્યનો વિરોધ કરેલો. ત્યારની અને આજની વિરોધ કરવાની રીતો જુદી છે. આજે ઍવૉર્ડ વાપસીથી વિરોધ થઈ રહ્યો છે.

કટોકટીમાં જે અનેક લોકોની ધરપકડો થઈ, તેમાં ગુજરાતના પણ અનેક લોકો હતા, અને તેમાંના એક ચંદ્રકાન્ત દરુ પણ હતા. મને યાદ છે, ત્યાં સુધી એમની ધરપકડ જનતા પાર્ટીની બાબુભાઈ પટેલની સરકારના પતન બાદ જે રાષ્ટ્રપતિ શાસન લાગ્યું, ત્યારે થઈ હતી. એમને મિસા હેઠળ પકડીને જામનગરની જેલમાં રાખવામાં આવેલા. મિસા હેઠળ પકડાયેલા અને જેલમાં રહેલા રાજકીય કેદીઓને જો અનુકૂળ હોય તો બહારથી કોઈને ત્યાંથી જમવાનું ટિફિન મંગાવવાની છૂટ હતી. દરુ સાહેબને જેલનો ખોરાક અનુકૂળ નહોતો અને જામનગરમાં એમના કોઈ ઓળખીતા નહોતા, એટલે એમની જેલમાં તબિયત બગડી હતી. પણ અમદાવાદના કોઈ નેતાએ એમની સાથેના સંબંધને કારણે જામનગરના એક કૉંગ્રેસી નેતા અને ધારાસભ્યને શક્ય હોય તો દરુસાહેબના ટિફિનની કંઈક વ્યવસ્થા કરવાનું સોંપેલું. એ કૉંગ્રેસી નેતા ઇંદિરા ગાંધીની નજીક હતા, તેથી કટોકટીના કાળમાં આવું કામ કરવામાં હિચકિચાટ અનુભવતા હતા. એમણે પોતે જાતે કોઈ વ્યવસ્થા કરવાને બદલે કોઈને આ કામ સોંપેલું. પણ સમય જ એવો હતો કે જેલમાં ટિફિન પહોંચાડવાને માટે કોઈ તૈયાર ન હતું.

એ સમયે પદુભાઈ તરીકે ઓળખાતા પદમસી વિશ્રામ તન્નાએ વ્યવસ્થા કરવાનું સ્વીકારેલું. આ પદુભાઈ એટલે હાઈકોર્ટમાં વકીલાત કરતા જાણીતા ધારાશાસ્ત્રી ભાસ્કર તન્નાના પિતાશ્રી. પણ પદુભાઈ એમની નાદુરસ્ત તબિયતને કારણે પથારીવશ હતા. તેઓ મારા પિતાશ્રીના અત્યંત નિકટના મિત્ર હતા. તેથી હું અવારનવાર એમના ઘેર જતો. એમણે મને કહ્યું કે જેલમાં એક ટિફિન પંહોચાડવાનું છે, તું જઈશ? મને આમાં કંઈ બહુ ડર ન જણાતા મેં હા પાડેલી. તે જમવાનું એમને ત્યાં બનતું અને તેમનાં પત્ની શાંતાબહેન બાર વાગે ટિફિન ભરી આપે, તે હું સાઇકલ પર જઈ જેલમાં પહોંેચાડતો હતો. આવું કંઈક પાંચેક દિવસ ચાલેલું પછી પદુભાઈએ કોઈક અન્ય વ્યવસ્થા કરેલી.

પણ હું જ્યારે જેલમાં ટિફિન પહોંચાડતો જતો હતો, ત્યારે પહેલી જ વાર ચંદ્રકાન્ત દરુનું નામ સાંભળતો હતો. એથી વિશેષ એટલું જાણવા મળેલું કે સરકાર સામેના કોઈ કેસના કારણે તેમને જેલમાં મોકલવામાં આવેલા છે, તે વાતથી વિશેષ એમનો પરિચય નહોતો. (એ પણ કદાચ પદુભાઈએ જ જણાવી હતી.) કટોકટી ઊઠી ગયા પછી એમના વિશે થોડી જાણકારી મળેલી. પણ એ બહુ અલ્પમાત્રામાં હતી. જોગાજોગ જે દિવસે દરુસાહેબનું અવસાન થયું તે દિવસે હું અમદાવાદ હતો. અને એમના અવસાનને કારણે કોર્ટમાં રજા હતી. તે સમયે પણ એમની વકીલ તરીકેની પ્રતિભા અને પ્રતિષ્ઠા વિશે જાણવા મળેલંુ.

પણ પછી એમના વિશે કેટલાક લેખો વાંચ્યા. ’સાધના’ના કેસમાં હાઈકોર્ટમાં એમણે કરેલી રજૂઆત, વગેરે અનેક બાબતો વાંચવા મળી. વિષ્ણુ પંડ્યાએ એમના ઉપર ખાસ્સું લખ્યું છે, તે પણ વાંચવા મળ્યું. અને એ બધામાંથી દરુસાહેબની એક વિશિષ્ટ છબી મનમાં ઊભરી. ખૂબ-ખૂબ માન થયું. પણ મનમાં એક ડંખ રહી ગયો. એમનું નામ ક્યાં ય વાંચું એટલે એમને મળવાનું નહીં જોયાનું સ્મરણ થાય છે.

જ્યારે એમને મળવા(જોવાનું)નું થયેલું, ત્યારે એમને જાણતો નહોતો, અને જાણતો થયો, ત્યારે એઓ આ જગત છોડીને ચાલ્યા ગયા હતા. દરુ સાહેબ આજ હોત તો? હાલની પરિસ્થિતિને કઈ રીતે મૂલવત? મોરલ પોલીસ તરીકે કાર્ય કરતા સરકારના કેટલાક ઘટકો, કેટલાંક પુસ્તકો અને ફિલ્મો ઉપર લગાવાયેલો વિધિસર અને અવિધિસરનો પ્રતિબંધ વગેરે બાબતોને માટે કેવો અભિગમ અપનાવત? અલબત્ત, આ બધા જો તોના પ્રશ્નો છે અને સગવડતા અને અનુકૂળતા મુજબ બધા એનો અલગ-અલગ અર્થ કરતા હોય છે. પણ દરુસાહેબની કાર્યવાહીઓને જોયા-જાણ્યા પછી એ જવાબ મનમાં જ સમજાઈ જાય છે.

e.mail : abhijitsvyas@gmail.com

સૌજન્ય : “નિરીક્ષક”, 01 જુલાઈ 2016; પૃ. 16 અને 15

જાહેરાત સમાજમાં ભાગલા પાડનારી છે કે જે ભાગલા છે એ પ્રગટ કરનારી છે, એ કેમ વિચારી શકતા નથી?

ના સાહેબો, ના. વાત પતી ગઈ છે. અગર પતવામાં છે એમ કૃપા કરી માનશો મા. મારો ઈશારો અલબત્ત સેન્ટ ઝેવિયર્સ કૉલેજ પરિસર(અમદાવાદ)થી સંચાલિત ‘હ્યુમન ડેવલપમેન્ટ ઍન્ડ રીસર્ચ સેન્ટર’ – એચ.ડી.આર.સી.એ થોડાક વખત પર પોતાના નોટિસ બોર્ડ પર મૂકેલી જાહેરાત તરફ છે. કમનસીબે, આ જાહેરાત અને એકંદર પ્રકરણને જેવું, રિપીટ જેવું અને જેટલું, રિપીટ, જેટલું ધ્યાન અપાવું જોઈએ એવું અને એટલું અપાયું જણાતું નથી. ચર્ચવાનો મુદ્દો ચકચાર અને વિચારવાનો મુદ્દો તનાવ તેમ જ તોડફોડમાં દબાઈ કે ઢંકાઈ ગયો છે. 

રહો, પહેલાં એચ.ડી.આર.સી. વિશે અને એની જાહેરાત બાબત થોડી વાત કરી લઈએ. સેન્ટ ઝેવિયર્સ સર્વિસ સોસાયટીની પરંપરામાં ‘હ્યુમન ડેવલપમેન્ટ ઍન્ડ રીસર્ચ સેન્ટર’ની સ્વયંસેવી સમાજસેવી કારકિર્દી અને કામગીરી રહી છે. 2001ની આસમાની (ધરતીકંપ) હોય કે 2002ની સુલતાની, અસરગ્રસ્તોને સહાયરૂપ થવામાં ને બેઠા કરવામાં ગુજરાતે એમની તત્પરતા જોઈ જ છે. જંગલના અધિકારો, બાળમજૂરી જેવા સવાલોમાં પણ એ સક્રિય છે. સ્થાપિત પક્ષો અને સ્થાપિત હિતોને એને અંગે અકળામણ છે કે ફરિયાદ હોઈ શકે એવું બને, કેમ કે એસ્ટાબ્લિશમેન્ટ માત્રને પોતાની જવાબદારી બાબતે પૂછનારાઓ બધો વખત સોરવાતા નથી.

હશે. તાજેતરમાં આ સેન્ટરે એક જાહેરાત પોતાની નોટિસ બોર્ડ પર એવી મૂકી હતી જે કોઈને કદાચ ‘નિર્દોષ’ અને ‘નિર્દેશ’ ન પણ લાગે. કંઈ નહીં તો પણ એ જાહેરાત જાણે ‘જોણું’ છે એવું તો ઘણાબધાને લાગે – અને કેટલાક એમાં પોતાને અંગે ‘નીચાજોણું’ પણ વાંચવા ઈચ્છે. જાહેરાત હતી ટોઇલેટસફાઈ માટે માણસોની. પણ એમાં એક જોગવાઈ એવી દર્શાવી હતી કે કથિત ઉચ્ચ વરણને – બ્રાહ્મણ, પટેલ, જૈનને – તેમ જ સૈયદ અને પઠાણ તથા સિરિયન ક્રિશ્ચન અને પારસી ઉમેદવારોને અગ્રતા અપાશે.

આ જાહેરાતને મહિનોમાસ કે થોડો વધુ વખત થયો હશે અને સંસ્થા પર રાજપૂત શૌર્ય ફાઉન્ડેશન, યુવા શક્તિ સંગઠન, સુન્ની અવામી ફોરમ વગેરે તરફથી એકદમ જ ધોંસ આવી. યુવા શક્તિ સંગઠન જરી વધુ જ તાનમાં હશે. એણે કહ્યું કે અમારું આંદોલન શાંતિપૂર્ણ કે ગાંધીવાદી નહીં હોય. (થૅંક ગૉડ, વીર વણઝારાના અમરેલી ઓવારણાના એક આયોજકની જેમ એમણે એમ ન કહ્યું કે અમે ગોડસેવાદી છીએ.)

બ્રહ્મસમાજ અલબત્ત પાછળ ન જ હોય. એના વકીલ નેતાના શબ્દોમાં આ પ્રકારની જાહેરાત નાતજાતધરમકોમ આદિના ધોરણે શત્રુવટ પ્રેરનારી અને સમાજને વહેંચનારી છે. ગુજરાત યુનિવર્સિટી પોલીસ સમક્ષ એકંદર સેન્ટરના સંચાલક પ્રસાદ ચાકો સામે આ સંદર્ભમાં આઇ.પી.સી. 153એ અન્વયે ફરિયાદ નોંધાયાના પણ હેવાલો છે. નાનાવિધ વિરોધી સંસ્થાઓમાં એન.એસ.યુ.આઇ.એ દાખવેલ રણરંગ ઉર્ફે તોડફોડની જિકર પણ અહીં લાજિમ છે. યથા પ્રસંગ જે સૂત્રો આ ગાળામાં પોકારાતાં રહ્યાં એમાંના એક પ્રમાણે ‘આ જાહેરાત અમને નીચા પાડવા કે હલકા ચીતરવા માટે છે’, એવો સૂર નીકળતો હતો.

એક મહિનાથી વધુ સમય વીતી ગયા પછી, આ બધા જે સહસા પડમાં પધાર્યા એમાં એક વિલક્ષણ પત્રબાણ, દેશના બહુમતી મુસ્લિમો(બરેલવી સુન્નીઓ)ના પ્રતિનિધિત્વનો દાવો કરતી રઝા એકેડમીનું હતું. એકેડમીએ દેશમાં રાહત અને સેવાનાં કામોમાાં ઠીક ઠીક હાથ બટાવ્યો ગણાય છે. પણ એના મંત્રીએ સેન્ટર પર આ જાહેરાત જોગ પત્રમાં લખ્યું કે તમે ‘સચ એન ઇન્સલ્ટિંગ જૉબ’ વાસ્તે સૈયદોનું નામ લીધું એ બરદાસ્ત કરી શકાય નહીં, કેમ કે સૈયદો તો પયગંબરસાહેબના સીધા વંશ જ છે અને આવા ગંદા કામમાં એમને જોતરાવા કહ્યું તે તૌહીન છે.

વાચક જોશે કે આ જાહેરાતથી અમને નીચા પાડ્યા કે અમારું અપમાન કર્યું એવી લાગણી રાજપૂત શૌર્ય ફાઉન્ડેશન, યુવા શક્તિ સંગઠન, બ્રહ્મસમાજ, સુન્ની અવામી ફોરમ, રઝા એકેડમી એ સૌની ઓછી વત્તી એક સરખી છે. બ્રહ્મસમાજે જો કે એટલું જરૂર કહ્યું છે કે અમે એસ.સી.-એસ.ટી. અને બીજાઓના વિરોધી નથી, પણ આ જાહેરાતનો હેતુ સમાજમાં ભાગલા પાડવાનો છે.

ભાઈ, હ્યુમન ડેવલપમેન્ટ ઍન્ડ રીસર્ચ સેન્ટરે આપેલી જાહેરાતથી કોઈને અકળામણથી માંડી ઉશ્કેરણી જેવું અનુભવાતું હોય તો પણ અને આવી જાહેરાત આપવી તે સલાહભર્યું છે કે નહીં એવો સવાલ ઊઠતો હોય તો પણ એને અંગે બે રીતે વિચારવાપણું અને જાત જોડે જવાબ માગવાપણું તો રહે જ છે. આ જાહેરાત સમાજમાં ભાગલા પાડનારી છે કે જે ભાગલા છે એને પ્રગટ કરનારી છે, એ આપણે કેમ વિચારી શકતા નથી. જો જનરલ કેટેગરી માટે મળમૂત્રસફાઈ સેવા અરજી માટે ખુલ્લી મૂકાતી હોય તો ભેદભાવ તો નૉન-જનરલ કેટેગરી એટલે કે પરંપરાગત રીતે આ કામ કરનારાને થાય છે.

તો, અવાજ તો એમણે ઉઠાવવો જોઈતો હતો. બલકે, ભલે પછીથી એ પુસ્તકની પાંચ હજાર નકલો ચલણમાંથી ચૂપચાપ પાછી ખેંચી લેવાઈ હો, પણ ગુજરાતમાં શીર્ષ સત્તાસ્થાનેથી સફાઈ સેવામાં રત પરંપરાગત વાલ્મીકિ સમુદાયને અધ્યાત્મનું પ્રમાણપત્ર અપાયું હતું, એ હકીકત છે. તો, એચ.ડી.આર.સી.ની જાહેરાતમાં જનરલ કેટેગરીને અગ્રતા અપાયાથી તોડફોડ સહિતની વિરોધલાગણી તો નાતજાતગત પરંપરાગત સફાઈ કામદારો તરફથી પ્રગટ થ‌વી જોઈતી હતી.

ગમે તેમ પણ, આ જાહેરાત બાબત માફી માગો કે ન માગો, પોલીસ સમતા અને બંધુતાને ધોરણે કારવાઈ કરો કે ન કરો, દેખીતી શાંતિ સ્થપાયા પછી પણ ઘીના ઠામમાં ઘી પડ્યાનો રાહત ઓડકાર ન તો શક્ય છે, ન તો ઈષ્ટ છે. જેઓ અકળાયા ને ઉશ્કેરાયા, શાંતિમય નહીં એવા વિરોધરસ્તે વળ્યા, એ સૌ કથિત ઉપલી વરણના છે અને એક સમાજ તરીકે આપણો ભેદભાવભર્યો વાંસો દેખાઈ ગયો, એથી બહાર આવ્યા છે. એન.એસ.યુ.આઇ.ને પણ આ જાહેરાત સામે મેદાનમાં ઊતરવાની ચળ ઊપડી તે દર્શાવે છે કે તેઓ જે રાજકીય પક્ષ જોડે સંકળાયેલા છે એમાં બંધુત્વ અને નાગરિકતાનો સંસ્કાર કેટલો ઓછો છે.

વસ્તુત: ગુજરાતે વીસમી સદીની છેલ્લી વીસી બેસતે જે અનામતવિરોધી ઉત્પાત જોયો એમાં બંને મુખ્ય પક્ષોના બીજીત્રીજી હરોળના કાર્યકરો સક્રિય હતા એ વરવું વાસ્તવ છે. રાજ્યનાં ટ્રેડ યુનિયનો પણ સહકામદાર તરીકેની ભાવના ચૂકીને નાતજાતગત વહેંચાઈ ગયાં હતાં. ખરો મુદ્દો તો આ અને આ જ છે. પટેલ અનામત આંદોલનને આ ઘટનાક્રમ સંદર્ભે શી રીતે જોશું, વારુ. કાં તો અમને પણ અનામત આપો કે પછી અનામત નાબૂદ કરો, એવું એક તબક્કે જોરશોરથી કહેવાયું હતું. ભાઈ, બંધારણના ઘડવૈયાઓએ જે કારણે અનામતી જોગવાઈ વિચારી હતી એનું લૉજિક અને આપણું સામાજિક વાસ્તવ તો તપાસો.

એચ.ડી.આર.સી.ની ઉક્ત જાહેરાત સામે જેઓ બહાર આવ્યા એમણે સામાજિક અસલિયતને ફરી એક વાર ઉજાગર કરી આપી છે. એનો જવાબ પટેલ અગર જાટ કે એવી તેવી અનામતોની માંગણીમાં નથી. સમાજસુધારણામાં અને ‘જૉબલેસ ગ્રોથ’ ન થાય એવી આર્થિક વ્યવસ્થામાં એનો જવાબ હોય તો હોય. તમારાં શૌર્યશક્તિ ફોરમોએ ફતેહ કરવાનો કિલ્લો તો સમાજસુધારાનો અને અર્થનીતિસુધારણાનો છે. જરી ધોરણસર લડી તો જાણો, મારા ભૈ.

અરે, માથે મેલું ઉપાડવાની નાબૂદી ગાંધી શતાબ્દીએ ન થઈ અને આંબેડકર એકસો પચીસીમી ય આ ઊઘલી! રાજકીય-શાસકીય સંકલ્પશક્તિને થોડોક પ્રજાસૂય આંચકો આપી જાણો તો તમને શૂરા બકું.

e.mail : prakash.nireekshak@gmail.com

સૌજન્ય : ‘વિચારવાની વાત’, “દિવ્ય ભાસ્કર”, 02 જુલાઈ 2016

વિભાજક રેખા વ્યક્તિગત વર્તુળની નહીં પણ તમે સ્વાયત્તતા સાથે છો કે સામે છો તે છે.

જ્યાં સુધી ગુજરાતમાં લોકશાહી રાજવટનો અને શૈક્ષણિક સ્વાયત્તતાનો સવાલ છે, એ જરૂરી એક સારા સમાચાર કહેવાશે કે ઉચ્ચ શિક્ષણ પરિષદ વિષયક વિવાદાસ્પદ વિધેયક બાબતે રાજ્યપાલે સહી ન કરતાં સરકાર પાસે ખુલાસા માગવાપણું જોયું છે. બને કે રાજ્યપાલ કોહલીનું પૂર્વાશ્રમમાં અધ્યાપક હોવું આ તપાસચેષ્ટા પાછળ કામ કરી ગયું હોય. ખરું જોતાં આ પૂર્વે રાજ્યપાલ પાસે આવી જ એક બીજી કર્તવ્યરસિત તક આવી હતી – રાજ્યમાં સાહિત્ય અકાદમી પર એકાએક જ પેરેશુટ પ્રમુખને ઉતારવામાં આવ્યા અને વગર માળખાનું એક અચ્છોરું બની આવ્યું ત્યારે સાહિત્યરસિક(અને કટોકટી સામે લડી ઉભરી આવેલ પક્ષપરિવારના એક આગળ પડતા સભ્ય)ને નાતે સવાલ ઊઠવો જોઈતો હતો. તેમ છતાં, રાજ્યપાલને પૂર્વરંગનો અહેસાસ હોત તો તેઓ વિવેકાધીન ધોરણે પડપૂછ કરી શક્યા હોત અને એમને ખયાલ આવ્યો હોત કે સોસાયટી ઍક્ટ મુજબ રજિસ્ટર્ડ સ્વાયત્ત સંસ્થા સાથે સરકાર હસ્તક બિનલોકશાહી વહેવાર થયો છે.

વિવાદાસ્પદ ઉચ્ચ શિક્ષણ પરિષદ વિધેયક બાબતે રાજ્યપાલે કરેલ શાલીન હસ્તક્ષેપના આશાધક્કાથી પ્રેરાઈને અકાદમીની ચર્ચામાં જવાનું એક બીજું નિમિત્ત પણ છે. આ નિમિત્ત સાહિત્યરત્ન સમારોહમાં ગુણવંત શાહે વ્યક્ત કરેલા વિચારોથી તેમ જ કોમળ-કોમળ-ખ્યાત માધવ રામાનુજના ગૌરવ પુરસ્કાર તેમ જ ગીધુકાકા ખ્યાત વિનોદ ભટ્ટના નીલકંઠ સન્માનના પ્રસંગોએ પૂરું પાડ્યું છે. ગુણવંતભાઈએ સાહિત્યરત્ન સમારોહમાં પોતાના પ્રતિભાવ વક્તવ્યને ‘દિવ્યભાસ્કર’ની રવિવારી વાટે સર્વજનસુલભ કર્યું તે રૂડું એ વાસ્તે થયું કે જે સન્માન સુહૃદો હાલની અકાદમી ઘટનાના પુરસ્કર્તાવત્ ઉભર્યા છે – અને છતાં અકાદમીના માળખામાં નથી – તેમના પૈકીનો અવાજ છે. આ પ્રતિભાવ વક્તવ્યમાં, હાલ આપ જેને વાંચી રહ્યા છો એ કોલમકાર સહિતનાઓ પ્રસંગોપાત ઉત્સાહી નિશાળિયા પેઠે પોઇન્ટ સ્કોર કરતા હોય છે. એવું ય કેટલુંક હશે. મર્ત્ય હોવાની એ સ્તો માયામહેરબાની છે ! પણ એમાં વ્યક્ત થયેલ એ અભિગમ કે સાહિત્ય અકાદમી અને સાહિત્ય પરિષદ વચ્ચેનો સબંધ સિનર્જીનો  હોવો જોઈએ, તે નિઃશંક ચેષ્ટા-લેહ્ય-પેય-સેવ્ય’ છે.

જો કે, આરંભે જ એક વાનું એકદમ અધોરેખિતપણે સાફ કરી દેવું જોઈએ કે આખી ચર્ચાને અકાદમી અને પરિષદ વચ્ચેના પ્રકરણરૂપે ખતવવામાં એક બુનિયાદી ગોથું રહેલું છે. પ્રશ્ન પાયામાંથી અને મૂળભૂતપણે એમની વચ્ચેનો છે જેઓ સ્વાયત્તતા તરફી છે, અને જેઓ આ કિસ્સા પૂરતા સરકાર તરફી છે, કહેવું હોય તો કહી શકાય કે એક બાજુએ એસ્ટાબ્લિશમેન્ટ કહેલાં સત્તા-પ્રતિષ્ઠાનનાં રાજસૂય બળો છે અને બીજુ બાજુએ સ્વાયત્તતા તરફે પ્રજાસૂય પરિબળો છે. સ્વાયત્તતા તરફે જેઓ છે એમાં સાહિત્ય પરિષદ ગુજરાતની પ્રજાકીય ધોરણે કામ કરતી સંસ્થા તરીકે વડેરી છે એથી એનું નામ આગળ પડતું લેવાતું હશે, પણ વડોદરાની અક્ષરા પણ આ મોરચે સક્રિય છે. બીજાં પણ વ્યક્તિસંસ્થાનામો ગણાવી શકાય. એટલે જે અર્થમાં એક બાજુ સરકારી હોવાની કારણે અકાદમી છે, એટલે કે સરકાર અને અકાદમી સમીકૃત છે તે અર્થમાં બીજી બાજુએ એક ‘સંસ્થા કે પરિબળ’ તરીકે પરિષદ એકલી અને એક માત્ર નથી. એક ટીકાકાર તરીકે આ લખનાર સ્વાયત્તતાવાદી છે એણે પરિષદવાદી હોવું જરૂરી નથી. ચંદ્રકાન્ત ટોપીવાળા કે ધીરુ પરીખ, નેવું નાબાદ નિરંજન ભગત કે રઘુવીર ચૌધરી, પરિષદ સાથે સંકળાયેલા જરૂર છે. પણ પરિષદ નિરપેક્ષપણેય એક અક્ષરકર્મી અને સાહિત્યસેવી તરીકે તેઓ સ્વાયત્તતાની ભૂમિકામાં ઓછાવત્તા, વહેલામોડા પણ ઠરેલા છે.

અકાદમી વિવાદ તો 2003માં વિધિવત બંધારણીય રચના બાબત સરકારે હાથ ઊંચા કરી નાખ્યા ત્યારથી ઓછોવત્તો જારી રહ્યો છે. નારાયણ દેસાઈએ પરિષદની પ્રમુખીય ગાદીએથી સાફ વાત કરી (જે અધિવેશનના ઉદ્દઘાટન સમારોહમાં મોરારિબાપુ અને ગુણવંત શાહની વિશેષ ઉપસ્થિતિ હતી) એટલું જ નહીં. પણ કેવળ કારોબારી ને મધ્યસ્થ સમિતિએ નહીં, સમગ્ર ગૃહે-રિપીટ, સમગ્ર ગૃહે – અકાદમીની સ્વાયત્તતાની માગણી કરી એ તો 2007ની વાત છે. પણ 2003થી 2007ના વચગાળામાં રાજગુરુવત કે. કા. શાસ્ત્રી સુધ્ધાંની સહી સાથે મુખ્યમંત્રીની સેવામાં લેખકોનો પત્ર આ માટે ગયો હતો. આનંદીબહેન પટેલ મુખ્યમંત્રી થયાં તે પછી પણ વિનયઅનુનયપૂર્વક પત્ર ગયાનું સ્મરણ છે. એપ્રિલ 2015માં છત્રી પ્રમુખ ઘટના સાથે આઘાતકારક આશાભંગની ક્ષણોમાં પણ નિરંજન ભગતની સહી સાથે રાજ્યભરના સેંકડો લેખકોનો પત્ર મુખ્યમંત્રી સ્વાયત્તતા આંદોલને પહોંચાડ્યો હતો જે હજુ અનુત્તર છે. આ તપસીલ આપવાનો આશય એ છે કે વિનયઅનુનયવિષ્ટિ(અને તે માટે સિનર્જી ભણી જવા)ની એક લાંબી કોશિશ રહી છે.

2003માં લેખકીય મતદારમંડળની ચૂંટણી થઈ ગયા પછી પણ જ્યારે સરકારે પૂરી અકાદમીની રચના અને તેણે ચૂંટેલ (રિપીટ, ચૂંટેલ) પ્રમુખની પ્રક્રિયા ઠંડા બક્સામાં મૂકી ત્યાર પછી પણ ગૌરવ પુરસ્કારો અપાયા અને લેવાયા છે. આને તમે બે રીતે જોઈ શકો. સમુદારપણે જોતાં કહી શકો કે ગૌરવપુરસ્કૃતોએ સરકાર સાથે વહેવારબારી ખુલ્લી રાખી સિનર્જીના દ્વાર ખુલ્લાં રાખ્યાં હતાં. કેટલાંક પુરસ્કૃતોએ ત્યારે યથાપ્રસંગ સ્વાયત્તતાનો મુદ્દો ભલે વિનત અગર ક્ષીણદુર્બળ સ્વરે પણ કીધો તો હતો. અનુદારપણે જોતાં આ લખનાર જેવાને એમ પણ લાગે કે પુરસ્કૃત પ્રતિભાઓએ આદરપૂર્વક અસ્વીકાર કરીને સ્વાયત્તતા વાસ્તે આરત અને આલબેલ પોકારવાનો મોકો ઝડપવા જેવો હતો. ગમે તેમ પણ, 2003થી એપ્રિલ 2015ના ગાળામાં આવી હર સ્વીકૃતિ અકાદમી (અને સરકાર) સાથે માયા મેળમિલાપ(એથી સિનર્જી)ની સંભાવનાને જીવતી રાખનારી હતી.

રણજિતરામસરજી બંને સંસ્થાઓ ગુજરાત સાહિત્ય સભા અને ગુજરાતી સાહિત્ય પરિષદ તેમ જ અન્ય સંસ્થાઓએ અને વ્યક્તિઓએ આ સંજોગોમાં સ્વાયત્તતાને મુદ્દે કાંક સવિશેષ કરવાની જરૂર સાફ હતી. એપ્રિલ 2015ના બિનલોકશાહી ધક્કા સાથે સ્વાયત્તતા આંદોલનનો સૂત્રપાત થયો અને પરિષદના ઠરાવનીયે ભૂમિકા રચાઈ. સાહિત્યસભાના પ્રમુખ કુમારપાળ દેસાઈ અને સાહિત્યપરિષદના ઉપપ્રમુખ રાજેન્દ્ર પટેલ, સાહિત્યપ્રીત્યર્થ સરકારી અકાદમીમાં સંકળાયા અને પ્રત્યક્ષ અનુભવે ખસી ગયા. ધીરુબહેન અને કુમારપાળને ખસવાપણું લાગ્યું ત્યારે વિનોદભાઈને જરી વધુ જોડાઈ રહેવાપણું લાગે તે યુગબલિહારી છે. હમણાં નીલકંઠ સન્માન વખતે એમણે સાહિત્યક્ષેત્રે વાડાબંધીનો મુદ્દો ખોટો ફંગોળ્યો, કેમ કે વિભાજક રેખા વ્યક્તિગત વર્તુળની નહીં પણ તમે સ્વાયત્તતાની સાથે છો કે સામે છો તે છે.

એપ્રિલ 1915 સાથે સિનર્જીની સંભાવનાનાં દ્વાર ધડામ કરતાં બંધ થયા તે છતાં પરિષદના કોષાધ્યક્ષ માધવ રામાનુજ ગૌરવ પુરસ્કાર સારુ સમ્મત થયા એને કેવી રીતે જોશું? એ ‘તમે’ કાવ્યસંગ્રહ લઈને આવ્યા એમાં બીજાઓ સાથે સ્વીકાર, સમાદર, સાર્થક સબંધની અને એ રીતે સામાજિકતાની ભલે કોમળ કોમળ પણ સ્વીકૃતિ હતી. લોકશાહી રાજવટમાં આ સમાજવ્યવહાર જે સંસ્થારૂપ માગે છે એમાં સ્વાયત્ત માળખું એ એક સર્જનાત્મક પ્રયોગ છે. કવિ કે લેખકની સર્જકતા એ જ મુખ્ય વાત છે, બાકી બધો બકવાસ છે એવું ચિંતનચબરાકિયું કોલમકાર કરી તો શકે, પણ આપણે સ્વાયત્તસંસ્થા સર્જનની ભૂમિકાએ ચર્ચા કરી રહ્યા છીએ એ સિનર્જીશોધનો એમાં જવાબ નથી તે નથી.

કેમ કે, ચર્ચામાં પરિષદ છે, અહીં એનો વિશેષોલ્લેખ કર્યો છે. પણ દોહરાવું કે આ તકરાર પરિષદ અને અકાદમી વચ્ચે નથી, રાજસૂય અને પ્રજાસૂય પરિબળો વચ્ચે છે. એક વાર આ વાનું સુપેરે સ્ફુટ થઈ જાય તો આપણે બધી અસ્ફુટરમણીય દેદાફૂટથી ઉફરાટે સિનર્જી સાધી શકીએ.

સૌજન્ય : ‘આરત અને આલબેલ’, “દિવ્ય ભાસ્કર”, 11 જૂન 2016