ફેબ્રુઆરી ૧, ‘નિરીક્ષક’માં વિપુલ કલ્યાણીનો લેખ ‘આતમનો તારો પ્રગટાવ દીવો’ વાંચતાં કેટલાંક સ્મરણો તાજાં થયાં.

બારડોલીના સત્યાગ્રહ સમયે મારા પિતાશ્રીને થયેલા અને પરિચિતોમાં કાંતિભાઈ પારેખ, ભાઈલાલભાઈ પટેલ (આદર્શ દુગ્ધાલય, મુંબઈવાળા), મહેતાબંધુઓ (કલ્યાણજીભાઈ અને કુંવરજીભાઈ) ઉત્તમચંદ શાહ, વગેરે. કાંતિભાઈ અને ભાઈલાલભાઈએ, બારડોલી સત્યાગ્રહ પછી છાપખાનું શરૂ કરેલું. હુલ્લડમાં એ બાળી નાખવામાં આવેલું અને બંનેને ઢોરમાર પડેલો. ભાઈલાલભાઈ અને પટેલ (મહેતા) બંધુઓએ પાટીદાર આશ્રમ શરૂ કરેલો.

કાંતિભાઈના ભાઈ જયંતીભાઈ સાથે ભોગીભાઈનો પરિચય ૧૯૨૬થી, ત્યારે જયંતીભાઈ ગાંધીઆશ્રમમાં રહેતા. વર્ષ ૧૯૪૨, જેલમાંથી જયપ્રકાશને ભગાડવામાં મદદ કરનાર બી.કે. મજમુદાર ભૂગર્ભમાં ચાલ્યા ગયા, ત્યારે કાંતિભાઈના ભટ્ટવાડી(હવે અવંતિકાબાઈ ગોખલે રોડ)ને ઘેર રહેલા. કાંતિભાઈના પિતાશ્રીએ મારા પિતાશ્રીને આપેલો ખિસ્સાકોશ હજી મારી પાસે છે. કાંતિભાઈ સાથેના જૂના પરિચયને કારણે વારંવાર મળવાનું થયું.

વર્ષ ૧૯૪૬, જૂનનું છેલ્લું અઠવાડિયું. ગીરગામના અમારા રહેઠાણે વસંતરાવ હેગિષ્ટે આવેલા. અમે જમતાં હતાં. મારાં માતુશ્રીએ (શારદાબહેને) જમવાનો આગ્રહ કર્યો. ત્યારે તેમણે અન્ય સ્થળે જમવા જવાનું હતું, તેથી જમ્યા નહીં, પરંતુ એક ટામેટું ખાધેલું. પહેલી જુલાઈ સાંજે અમારો પરિવાર કાંતિભાઈને ઘેર મળવા ગયો, ત્યારે કાંતિભાઈએ વસંતરાવ હેગિષ્ટે અને રજબઅલી લાખાણીની હત્યાના ચમાચાર આપેલા.

આઝાદી આવી ત્યારે દેશભરમાંથી સામ્યવાદીઓની ધરપકડો શરૂ થઈ, ત્યારે જયંતીભાઈને ભટ્ટવાડીમાં ઢોરમાર પડ્યો હતો. પછી અમદાવાદમાં ધરપકડ થઈ ત્યારે તેમને સાબરમતી જેલમાં રાખવામાં આવેલા તેમને જેલમાંથી ભગાડી મૂકવાનું કાવતરું થયું અને જેલમાં ગોળીબાર થયો. તેમાં જયંતીભાઈ અને અન્ય યુવક માર્યા ગયા હતા.

કાંતિભાઈના ઘરની સ્તરે ઊંધા યુ આકારમાં મકાનોનું ઝુમખું હતું. રોડ તરફના ભાગમાં હિંદુસ્તાની શાસ્ત્રીય સંગીતનાં વિખ્યાત ગાયિકા કેસરબાઈ કેલકર રહેતાં હતાં. રજાના દિવસોએ હું તેમનો રિયાઝ સાંભળવા તેમના ઘરની દીવાલ પાસે ઊભો રહેતો. તેમના પડોશમાં મરાઠી સાહિત્યના જાણીતા વિવેચક ન.રા. ફાટક રહેતા હતા. (આચાર્ય પી.કે. અત્રે પોતાના અખબારમાં ‘નરાધમ ફાટક’ લખતા.) એ જ સંકુલમાં ઊંચા ઘરાનાની કેટલીક તવાયફો રહેતી હતી. તેમના કથકના ઘૂંઘરું સાંભળવા જતો એ પણ યાદ કરું છું.

કાંતિભાઈના મકાનથી ડાબે હાથે વળો એટલે સેન્ડહર્સ્ટ રોડ (હવે સરદાર વલ્લભભાઈ પટેલ રોડ) આવે. ડાબે હાથે વળો એટલે થોડેક દૂર અંબિકાનિવાસ લૉજ આવે. એ ખાંચામાં રણછોડભાઈ લોટવાળા રહે અને વિદ્યાર્થીઓને રહેવાની હૉસ્ટેલ આવે. એક સમયે તેમાં ભીખુભાઈ પારેખ, કે.ડી. દેસાઈ, પ્રવીણભાઈ શેઠ, આર.એલ. રાવલ વગેરે રહેલા. અમે ભણતાં તેની પાસે જ મારવાડી વિદ્યાલય આવે. તેમાં ડૉ. કેશવલાલ શાહનું દવાખાનું હતું. રોડની સામે સર્જિકલ સ્ટોર હતો. તેની ઉપર ઉષાબહેન અને ચંદ્રકાન્ત મહેતા (બહેન-ભાઈ) રહેતાં. મારવાડી વિદ્યાલયથી આગળ જાવ, ત્યારે ઑપેરા હાઉસ આવતું. તેમાં પૃથ્વીરાજ કપૂરનાં ‘દિવાર’, પૈસો, ‘કિસાન’ ‘પઠાણ’ નાટકો ભજવાતાં. એનો છેડો ચોપાટીમાં આવે.

કાંતિભાઈના ઘરથી સેન્ડહર્સ્ટ રોડને જમણે હાથે વળો એટલે ગોળપીઠા તરફ જવાનું. ત્યાં ‘ગ્લોબ’ અને ‘પ્લેહાઉસ’ (‘વીલા હાઉસ’) આવે. એને અડીને બે નાનકડા રસ્તા – ફૉકલૅન્ડ રોડ અને ફોરાસ રોડ આવે. ત્યાં કૂટણખાનું ચાલતું. એની પાસે સામ્યવાદીઓનું કમ્યુન આવતું. કુન્દનલાલ સાયગલનું ‘સ્ટ્રીટસિંગર’ સિનેમા મેં ગ્લોબ થિયેટરમાં જોયું હતું.

ત્રણેક દૃશ્યો યાદ છે.

એક અમારા દિલીપ નિવાસ સામેથી જમણી બાજુએ સેન્ડહર્સ્ટ રોડ આવે. ખૂણામાં કબુબાઈ હાઈસ્કૂલ હતી. તેના ચોગાનમાં રવિવારે અને રજાના દિવસોએ રાષ્ટ્રીય સ્વયંસેવક સંઘ સાથે સંકળાયેલા હાથમાં ચામડાની નાની ઢાલ અને નેતરની સોટીથી પટાબાજી કરતા.

બે, ચોપાટી પર કોઈએ સામ્યવાદી પક્ષ વિરુદ્ધ ભાષણ આપ્યું. ઉશ્કેરાયેલું ટોળું કમ્યુન પાસે આવ્યું. ભોંયતળિયે આવેલા છાપખાનાને આગ ચાંપી. સાથી બિરાદરો હાથમાં જે આવ્યું તે રોડ પર ફેંકતા હતા. ત્રણ, કમ્યુનના ઉપલા માળે ‘બૉક્સિંગ કિટ’ છત પરથી લટકતી રહેતી. ત્યાં, ભોગીભાઈ અને તેમના સાથી બિરાદરો એની સાથે મુક્કાબાજી કરતા.

ભોગીભાઈના વડોદરાના રામજીમંદિરના રહેઠાણમાં ભોગીભાઈના લખવાના ટેબલ પરથી ભીંત પર જયંતી પારેખનો ફોટો રહેતો હતો.

કાંતિભાઈને મળ્યાનું છેલ્લું સ્મરણ – ગઈ સદીના સિત્તેરના દાયકામાં (વર્ષ યાદ નથી) તેઓ અમદાવાદના નિવાસસ્થાને આવ્યા હતા. મિરઝાપુર રોડ પર કોઈક મકાનની એક ઓરડીમાં પગે ફ્રૅક્ચરવાળાં વૃદ્ધાને આર્થિક મદદ કરવા આવેલા, એ વૃદ્ધા એટલે ગાંધીજીએ જેને દીકરી ગણેલાં એ લક્ષ્મી.

પાલડી, અમદાવાદ-૦૭

સૌજન્ય : “નિરીક્ષક”, 16 માર્ચ 2017; પૃ. 12 

શિયાળાની મોસમ. ધાબળો, રજાઈ જે ગણો તે લઈને હું ઊંઘી ગયો. શું અદ્‌ભુત અનુભવ કહું, મારું સુખદ સ્વપ્ન ભૂલીશ નહીં.

હું, સરકારે અઠવાડિયાની નિયત કરેલી રકમ ઉપાડવા બૅંકની કતારમાં ઊભો હતો. મારી આગળ કેટલાં ઊભાં હતાં – મહિલા અને પુરુષો – તેની મને ખબર ન હતી. અને એ સંખ્યા ગણવા મારે કતારમાંથી બહાર નીકળવું પડે. પછી મૂળ જગ્યાએ ઘૂસવા જગ્યા તો ક્યાંથી મળે? એટલે સંખ્યા ગણ્યા વગર ત્યાં જ ઊભો રહ્યો.

અને મારી પાછળ રેશમી ધોતિયું, શરીર પર માત્ર ઉપરણું અને માથે સોનાનો મુગટ પહેરી કોઈક સજ્જન આવીને ઊભા. પૃથ્વીલોકમાં જોવા તો શું સૂંઘવા પણ ન મળે તેવો પ્રવાહી પદાર્થ શરીરે ચોળીને આવ્યા હતા. બન્ને નાજુક કાંડાંમાં ઝગમગતાં કંકણ પહેર્યા હતાં. મુખ પર મંદમંદ સ્મિત ફરકી રહ્યું હતું.

ત્યાં એ સજ્જને મારા ખભા પર હાથ મૂકી પૂછ્યું : “ભાઈ સંસ્કારી લાગો છો. આપના હસ્તોમાં વિવિધ પત્રસામગ્રી જોવા મળે છે. કોઈ આમંત્રણ-પત્રિકા છે?”

મેં પાછું વળી જોયું, કહ્યું : “કોઈ ભવાઈમાં કામ કરો છો? આ ભવાઈનું સ્થળ નથી. અને મારા હાથમાં આમંત્રણ-પત્રિકાઓ નથી, નિમંત્રણ-પત્રિકાઓ છે. શુભપ્રસંગે આમંત્રણ હોય. અશુભ પ્રસંગે નિમંત્રણ હોય. હું તો મારી બૅંકની બ્રાંચમાં બચતખાતામાંથી અઠવાડિયે મળતી રકમ ઉપાડવા આવ્યો છું. અને મારા હાથમાં ઇલેક્શન કાર્ડ, પરમેનન્ટ એકાઉન્ટ નંબર, આધારકાર્ડ, બૅંકબુક છે.”

એ મુગટધારી સજ્જન મંદ-મંદ હસ્યા. કહે, “ભાઈ, આ કતારમાં ક્યાં સુધી તમે ઊભા રહેશો?”

મારાથી રહેવાયું નહીં “તમે કોણ છો એ હું જાણતો નથી. પણ અહીં કતારમાં ભવાઈ જોવા ઊભો રહ્યો નથી. અને તમે અહીં આ મલ્ટિપ્લેક્સ ધરાવતા શહેરમાં ક્યાંથી ? ઉત્તર ગુજરાતના લાગો છો. કોઈ ગામડામાં જાવ. ત્યાં તમારો ભવાઈવેશ કરો. આ વાઘા મગનલાલ ડ્રેસવાળામાંથી લાવ્યા છો. પૈસા ઉપાડવા બૅંકબુક જોઈએ. તમારી પાસે કશું જોવા મળતું નથી. ખિસ્સું પણ નથી. ભવૈયાના વેશમાં ખિસ્સું કાતરવા આવ્યા છો?

એ સજ્જન બોલ્યાઃ “ભાઈ, કંઈ ભૂલ થાય છે. હું ઇન્દ્ર દેવ છું.”

કતારમાં ઊભેલાને રમૂજ થઈ પડી. મુગટ ખરેખર સોનાનો હતો કે કાગળના પૂંઠાનો ને ગળામાં લટકતાં આભૂષણો સાચો હશે કે બનાવટી, એના પર ચર્ચા શરૂ થઈ. કતારમાં ઊભા રહી વારો આવે ત્યાં સુધી કંઈક મનોરંજન તો જોઈએને?

મારાથી આગળ ઊભેલાં એક સન્નારીએ કહ્યું : “એ ય મહાશય! … બૅંક છે. દિલ્હી દરવાજા બહાર આવેલી ગાંડાની સંસ્થા નથી. સૌને મજા પડી ગઈ. વળી, કોઈકે કહ્યુંઃ “એકલા કેમ છો, ઇન્દ્રદેવ ? ઇન્દ્રાણી ક્યાં ગયાં છે?” ત્યાં, ‘નારાયણ-નારાયણ’ સંભળાયું. શરીર પર માત્ર ધોતિયું. માથે એરિયલ જેવી શિખા.

“ભગવાન, આ કતાર શાને?” એ વાત સાથે, તર્જની, હાથમાં મળેલા તંબૂરા પર ગઈ.

“નારદજી, તમે તો બ્રહ્માંડયાત્રી, અહીં ક્યાંથી?”

“દેવ, શું કરું. લોકોને કતારમાં ઊભેલા જોયા.”

મારાથી રહેવાયું નહીં. મને થયું, ભવાઈમાં વળી એક વધારાનું પાત્ર ઉમેરાયું, વળી, કોક બોલ્યું : “નારાયણ-નારાયણથી વિશેષ કશું આવડતું નથી? આ તમારા, ભવાયા ભાઈ પેઠે તમે પણ કેવળ ધોતીમાં? કંઈ ચૅકબુક, પાસબુક મળે નહીં? પાઠ ગોખીને આવ્યા લાગો છો!”

માથે કેવળ શિખા અને એક હાથમાં તંબૂરો ઝાલી ઊભેલા સજ્જન બોલ્યા : “મને નારાયણ-નારાયણ સિવાય બીજો પાઠ આવડતો નથી. ક્યાંક થોડીક ખટપટ કરી લઉં છું.”

વાત વળાંક લેતી હતી. મેં કહ્યું : “એ તો સમજ્યા, આ જમાનો જ ખટપટનો છે. કંઈ સ્માર્ટ વૉલેટ, ઇ-મેલ, ઇ-સેલ, મોબાઇલ, ઇન્ટરનેટ જેવું કઈ જાણો છો?”

શિખાધારી સજ્જન બોલ્યા, “અમે તો અલકાપુરી, સ્વર્ગપુરીના રહેવાસી. અમારે એ બધા કશાયની જરૂર નથી. પણ આ બધું શું છે? કંઈક ફોડ પાડો, સજ્જન”.

મને થયું, આ નારદવેશધારી કોઈ સિક્યુરિટીના માણસ લાગે છે. વધારે આગળ વાત વધારાય નહીં, અને હે પ્રિય વાચકો, માનશો નહીં. ચમત્કાર થયો. ત્રણ સુંદરીઓ આવી. કતાર આખી ચોંકી ઊઠી. કલાકોથી કતારમાં પહેલા ઊભેલા એક સિનિયર સિટીઝન બોલી ઊઠ્યાઃ “તમે કહો તો મારી જગ્યા છોડી જાઉં ને તમારા માટે જગ્યા ખાલી કરી આપું.” તો, કતારમાં સૌ કોઈ એ ત્રણે સુંદરીઓ માટે જગ્યા કરી આપવા તૈયાર થઈ ગયા. એક જવાનિયાએ આવેશમાં આવી જઈ કહ્યું : “તમે કહેશો તો, ભૂખ્યો રહીશ, ઝાડ પર માળો બાંધીને રહીશ, નદીનાં કોતરોમાં ભટકતો ફરીશ, સરકારી નોકરી લઈ લઈશ. આવો અપ્સરાઓ, મારું સ્થાન ગ્રહણ કરો.”

ત્યાં, સિક્યુરિટીનો બંદૂકધારી આવી પહોંચ્યો. “આ ધમાલ શાની છે? અને તમે ત્રણે જણીઓ કાયદો અને વ્યવસ્થામાં ખલેલ પહોંચાડો છો?

ત્રણે રૂપવતીઓમાંથી એક બોલી : ‘મારા વીરલાભાઈ, આ મુગટ પહેરેલા ઇન્દ્રદેવ છે ને આ કેશલેશ (…. વિનાના) તંબૂરાધારી નારદમુનિ છે. પૃથ્વીલોક પરના આ પ્રદેશમાં મચી ગયેલી ધમાલ જોવા આવ્યા છે. વર્દીવાળા મારા વીરા ભાઈ, અમે ત્રણે તને રાખડીઓ બાંધીશું. હું ઊર્વશી છું. મારી આ બન્ને સખીઓ મેનકા અને તિલોત્તમા છે.”

કતારમાં ઊભેલા સૌ પુરુષો કૅશલેશ હતા પણ તેમના કેશ ઊભા થઈ ગયા. ભારે કોલાહલ મચી ગયો. સૌ, પોતાનું સ્થાન છોડી એ ત્રણે રૂપગર્વિણીઓને જોવા લાગ્યા. મેનકા અસમંજસમાં પડી. પાછળ, વિશ્વામિત્ર અને કણ્વ, દુષ્યંતને શોધતા આવી ચઢ્યા.

“પેલો જટાધારી નીલકંઠ ક્યાં ગયો?” એકે (વિશ્વામિત્રે) પૂછ્યું. ઇન્દ્રરાજા વદ્યાઃ “એ તો આ ગરમીથી બચવા ક્યારના હિમાલય જતા રહ્યા છે. આ પ્રદૂષણવાળી ધૂળ કરતાં તેમને ભસ્મ વધારે પ્રિય છે.”

ત્રણે ઋષિ રૂપગર્વિતા અપ્સરાઓને જોવામાં ધક્કામુક્કી થતાં હડસેલાઈને હું કતારની બહાર દૂર ફેંકાઈ ગયો. શક્ય છે. દારૂબંધીના ગુજરાતમાં, ભાંગ પીધી હોય તેવો નશો મને ચઢ્યો હશે એ સ્વર્ગીય રૂપ ધરાવતી સુંદરીઓને જોવામાં.

ત્યાં, સર્વવ્યાપી પ્રભુનો અવાજ સંભળાયો :

“ઊઠો, સવારના સાડાચાર વાગી ગયા છે. કપડાં બદલો ને પૈસા ઉપાડવા બૅંકમાં જાવ. પૈસા નથી. આજે ચા નહીં મળે.”          

પાલડી, અમદાવાદ

સૌજન્ય : “નિરીક્ષક”, 01 જાન્યુઆરી 2017; પૃ. 23

યોગેન્દ્રભાઈ માંકડને યાદ કરું છું. તેમને ગયે આજે બે વર્ષ પૂરાં થાય છે!

વર્ષ ૧૯૭૧-૭૨થી, તેમના ગયાનાં અનેક વર્ષોની અનેક વિગતોમાં જવું સરળ નથી એટલું જ તેઓ હવે રહ્યા નથી, એ યાદ કરવું પણ સરળ નથી જ, બલકે સાંજના ૬ઃ૩૦ જેવા થયા હોય અને તેમની આજે પણ મારે ઘેર આવવાની રાહ જોઉં છું.

ગુજરાતમાં દર્શનશાસ્ત્ર વિષય આત્મા-પરમાત્મા, નિત્ય-અનિત્ય, બ્રહ્મ-પરબ્રહ્મથી બહાર ગયો છે કે કેમ એ વિચાર ખેદજનક છે, ત્યારે ‘કૉન્ટિનેન્ટલ ફિલોસૉફી’માં સરી જતા યોગેન્દ્રભાઈને ભૂલી શકતો નથી. મધુસૂદનભાઈ બક્ષીનું પ્રદાન ખરું, ‘એનેલિટિકલ ફિલોસૉફી’માં અને તેમાં મારું ગજું નહીં. રસેન્દ્રભાઈ પંડ્યા, ઑક્સફર્ડમાંથી ભણી આવેલા અને ‘ઍંગ્લોસેક્સન’ ફિલોસૉફી અને એ સંદર્ભમાં આવતા ‘તર્કશાસ્ત્રના માહેર. જ્યાં પણ મળે, રસ્તામાં કે પુસ્તકની દુકાનમાં, તેમની રમઝટને સાંભળનારાને લાગે કે ‘આ સાહેબ બોલે છે કે દબડાવે છે!’ એમના મીઠા અવાજમાં ચાલતી વાતનો દોર કંઈક અલગ જ હોય. બક્ષીસાહેબમાં ક્યાં ય ઉતાવળ ન જણાય. તેમનું બોલવું-સમજવું અઘરું પડે. મોટા ‘સ્વીપ’માં ચાલ્યા જાય.

ના, યોગેન્દ્રભાઈમાં એવું ક્યાં ય જોવા મળે નહીં. હા, તરવરાટ એટલો બધો કે ક્યાં ય તેનો છેડો ઉશ્કેરાટમાં પણ આવે. જે કોઈ વિચાર રજૂ કરતા હોય તેમાં સ્પષ્ટતા હોય જ. ન સમજાયું હોય તો દબડાવી પણ નાંખે પણ અંતે મુદ્દો પૂરતી ધીરજથી સમજાવે. મારા શારદા સોસાયટીના રહેઠાણની નજીક રહેવા આવ્યા પછી, કહો કે લગભગ અમારી દરરોજની બેઠક હોય. સમાજવિદ્યાભવનમાં, તેઓ નિવૃત્ત થયા તેના મહિના વર્ષ પહેલાં હું નિવૃત્ત થયો. તો પણ દર શનિવારે તેમની સાથે બેઠક હોય જ. બપોરે બે વાગ્યે પટાવાળા ભાઈ આવે, ત્યાં સુધી તેમને સાંભળ્યા કરવામાં વીતી ગયેલા સમયને આજે યાદ કરું છું.

યુરોપના દર્શનશાસ્ત્રીઓના વિચારોમાં તેઓ ખોવાઈ જતા. ‘રેનેસાં’થી વીસમી સદીના દાર્શનિકો વિશે તેમની પાસેથી સાંભળવું એ મારા જીવનનો અમૂલ્ય લહાવો છે.

તો, એ જ યોગેન્દ્રભાઈ, લોકગીતોના ઢાળમાં ગીતો પણ રચતાં, ગાય પણ ખરા પણ આખું ગીત ‘ફરી ક્યારેક, કહી અધૂરું મૂકી ચાલ્યા જાય. શાસ્ત્રીય સંગીતની તેમની સાધના લગભગ છ દસકા જેટલી ખરી. એ યોગેન્દ્રભાઈને મારા પ્રણામ!

પાલડી, અમદાવાદ

સૌજન્ય : “નિરીક્ષક”, 01 સપ્ટેમ્બર 2016; પૃ. 21