આનંદયાત્રા: ‘ગુર્જરી ડાયજેસ્ટ’નાં પચીસ વર્ષ / સં. કિશોર દેસાઈ. મુખ્ય વિક્રેતા રંગદ્વાર પ્રકાશન, અમદાવાદ. ૧ આવૃત્તિ, ૨૦૧૨. ૩૫ + ૫૯૩ પાનાં, રૂ. ૨૦૦  

નારીવાદી સાહિત્ય અને દલિત સાહિત્ય પછી આપણી ભાષામાં આગળ આવેલી ત્રીજી ધારા તે વિદેશવાસી લેખકોના સાહિત્યની ધારા, જેને માટે સાચી-ખોટી રીતે ‘ડાયસ્પોરા સાહિત્ય’ સંજ્ઞા રૂઢ થતી જાય છે. આ ત્રણે નવી ધારાઓને પહેલાં તો સ્થાપિત સાહિત્યના સર્જકો-વિવેચકોની અવગણનાનો, અને પછી ઉપહાસનો સામનો કરવો પડ્યો. પણ પછી આપબળે – અને થોડી આપકળે – તેમનો સ્વીકાર થયો. અમેરિકાવાસી ગુજરાતીઓનાં લખાણો પ્રગટ કરવા માટે ‘ગુર્જરી ડાયજેસ્ટ’ નામનું ત્રિમાસિક પ્રગટ થાય છે. સહેલું નહીં એવું આ કામ કિશોર દેસાઈ છેલ્લાં પચ્ચીસ વર્ષથી કરતા રહ્યા છે. અહીંનાં સામયિકોના સંપાદકોને પણ સતત એક સરખી ઊંચી ગુણવત્તાવાળાં લખાણો મેળવવામાં મુશ્કેલી પડે છે, અને તેમણે બાંધછોડ કરવી પડે છે. તો અમેરિકામાં રહીને આવું સામયિક પ્રગટ કરવાનું તો વધારે મુશ્કેલ હોય. પણ એવી મુશ્કેલીઓ વટાવીને જ્યારે ગુર્જરી ડાયજેસ્ટે પચ્ચીસ વર્ષ પૂરાં કર્યાં ત્યારે તેના બધા અંકોમાંથી ચૂંટેલાં લખાણો પુસ્તકરૂપે પ્રગટ થયાં છે. ‘આનંદયાત્રા’ નામના આ પુસ્તકનાં ૫૯૩ પાનાંમાં આ સામયિકમાંથી સારવેલું નવનીત મળી રહે છે. સામયિકનું સંપાદન ભલે એક હાથે થતું હોય, પણ પુસ્તક અંગે એક સારી વાત એ થઈ છે કે કિશોરભાઈએ સંપાદનના કાર્યમાં બીજાઓનો સાથ પણ લીધો છે. વાર્તા વિભાગમાં રજની પી. શાહ અને હરનિશ જાનીનો, કવિતા વિભાગમાં નવીન શાહ અને પન્ના નાયકનો, નિબંધ વિભાગમાં અશોક વિદ્વાંસ, નિયતિ પંડ્યા, નીતા દવે, અને જયંત મહેતાનો સાથ-સહકાર લીધો છે. અલબત્ત, છેવટની પસંદગીમાં પોતાનો અવાજ રાખ્યો છે. પહેલા વિભાગમાં ૩૬ વાર્તાઓ છે. કવિતા વિભાગમાં સૌથી વધુ કૃતિઓ છે – બાવન ગીત-ગઝલ, સાત છંદોબદ્ધ કાવ્યો, ૩૨ અછાંદસ કાવ્યો, અને નવ હાઈકુ/મુક્તક. નિબંધ વિભાગમાં ૩૧ લખાણો છે, જેમાંના કેટલાક નિબંધો છે તો કેટલાક લેખો છે. આ ઉપરાંત ‘અભ્યાસીલેખો’ એવા મથાળા નીચે છપાયેલા આઠ લેખોમાં ઉમાશંકર જોશી, ધવલ મહેતા, નિરંજન ભગત, અને રઘુવીર ચૌધરી જેવા વિદેશવાસી નહીં તેવા લેખકોના લેખો પણ સમાવ્યા છે. છેલ્લા ‘પ્રતિભાવ વિભાગ’ માટેની પસંદગી કિશોર દેસાઈ ઉપરાંત મનુ નાયક અને શૈલેશ દેસાઈએ કરી છે. તેમાં પણ વિદેશવાસી નહીં એવા પંદરેક લેખકોનાં લખાણો જોવા મળે છે.

આખું પુસ્તક વાંચતાં પહેલી વાત એ ધ્યાનમાં આવે છે કે વિદેશમાં વસવાટ કરતા હોવા છતાં એકંદરે આ લેખકોનાં લખાણોનાં પોત અને ભાત સ્વદેશવાસી લેખકોનાં લખાણોનાં પોત અને ભાત કરતાં બહુ જૂદાં નથી. ગીત, ગઝલ, અછાંદસ કવિતાની જેમ સ્વદેશમાં અતિરેકી બોલબાલા છે તેમ ત્યાં પણ છે. વાર્તાને નામે કિસ્સાઓને હુલાવીફુલાવીને રજૂ કરવાનું વલણ ત્યાં પણ જોવા મળે છે. અહીંના ઘણા લેખકો જેમ સ્વેચ્છાએ પાછળ છોડેલા ગામડાનાં ગુણગાન ગાવામાંથી ઊંચા આવતા નથી તેમ આ લેખકો સ્વેચ્છાએ પાછળ છોડેલા દેશનાં ગુણગાન ગાવામાંથી ઊંચા આવતા નથી. મોટે ભાગે આ લેખકો અમેરિકન જીવનથી અળગા રહે છે અને પોતાના ન્યાત-જાતના વાડાઓમાં જ સલામતી શોધે છે એટલે અમેરિકન જીવનનો હાડોહાડનો અનુભવ તેમના લખાણોમાં ભાગ્યે જ જોવા મળે છે. તેવું જ ભાષાનું.

આટલાં બધાં વર્ષોના અંકોમાંથી પસંદગી કરતાં નડેલી પાનાંની મર્યાદાનો પુસ્તકમાં એક કરતાં વધારે વાર ઉલ્લેખ થયો છે. આખું પુસ્તક વાંચ્યા પછી લાગે છે કે ધાર્યું હોત તો આ સંપાદનને વધારે ચુસ્ત બનાવી શકાયું હોત. પહેલું તો, અનુવાદિત વાર્તાઓ અને કાવ્યો લેવાનું ટાળી શકાયું હોત. બીજું, એક વિભાગમાં એક લેખકની એક કરતાં વધારે કૃતિ ન જ લેવી એવું ધોરણ અપનાવી શકાયું હોત. ભલભલાં સંપાદનોમાં આમ કરવું પડતું હોય જ છે. ‘અભ્યાસીલેખો’ વિભાગમાં સ્વદેશવાસી ચાર લેખકોના લેખો સમાવવાનો મોહ ટાળી શકાયો હોત – અલબત્ત એમ કરવા જતાં સાહિત્યનાં ચાર મોટાં માથાંનાં નામ પુસ્તકમાંથી બાદ થયાં હોત. છેલ્લા ‘પ્રતિભાવ વિભાગ’ને સમાવવા વિષે તો ફરીથી વિચારણા કરવા જેવું હતું. કંઈ નહીં તો તેમાંથી પણ સ્વદેશવાસી લેખકોનાં અભિનંદન કે શુભેચ્છાના સંદેશા જેવાં લખાણો દૂર રાખી શકાયાં હોત. કોઈ સામયિક પચ્ચીસ વર્ષનો વિશેષાંક કાઢે ત્યારે તેમાં આવી બધી સામગ્રી સમાવવી પડે. પણ જ્યારે કાયમી મૂલ્ય ધરાવતું પુસ્તક તૈયાર કરવાનું હોય ત્યારે આવું કેટલુંક ભારે હૈયે પણ જતું કરવું પડે. સંપાદકીયમાં જણાવ્યું છે કે પચ્ચીસ વર્ષમાં પ્રગટ થયેલાં લખાણોની સૂચિનાં જ ૧૨૫ પાનાં થયાં છે. આ સૂચિ પણ પ્રગટ કરવાનું વિચારી શકાય. પુસ્તકનું મુદ્રણ અને નિર્માણ સ્વચ્છ અને સુઘડ છે. 

(સૌજન્ય : 'અક્ષરની અારાધના', "ગુજરાતમિત્ર", 13 મે 2013)

e.mail : deepakbmehta@gmail.com

I am privileged to be one of the only two recipients of the hard copy of this work that we have become so familiar with now.  It is a magnificent print edition,  though the pages, alas, are not numbered. Kersi wrote about the practical aspects of producing it in his Msg # 52787 of 21 April 2013 and followed it up by another posting, Msg # 52866 of 28 April 2013, in which he provided the link to its online version at Ode to Indian Dukawala March 2013 THE final revision with graphics& Appendix.docx

So first of all congratulations to Kersi for recording and telling this tale, which forms the backbone really of our collective history.  It is a form of poetry in kaleidoscopic motion, as it were. His starting point is the building of the Mombasa-Kisumu railway (though of course there was already a significant Indian settlement in Zanzibar and the coastal parts of East Africa before that).  While most of the workers who had come to work on the construction project left to return to India when it was completed, others saw an opportunity to open up the interior and so ventured out there, “(b)raving malaria black water sleeping sickness” and “many and unknown ills”, fevers and diseases, “(u)ndeterred by lions leopards and snakes … hyenas owls bats and other nightly beasts”.  And so they spread far and wide into the wildest and deepest corners of the region, through hostile territory and facing umpteen dangers, to set up a string of shops (`dukas`, which as we know was a coarsened abbreviation of `dukaan`) here and there: “A small mabati duka a shop in the front, (w)ith a couple of tiny rooms in the back” which became their “wilderness abode”!

And so continues Kersi, with his highly imaginative depiction of the arrival of the shopkeeper as a specie, and how he negotiated all the odds stacked against him to serve a need, to create a trading environment, to survive and to prosper.  The book as well as its online version is full of graphics and catching pictorial images which illustrate the progress and salient features of the duka phenomenon: the rural setting, the minutiae of the various mundane merchandise and other products sold, the natives toiling the soil and performing other routine tasks, their colourful costumes and the sight of many everyday objects – the panga and the birkia, the kerosene lamp, the three star match box, the bottle of the Amrutanjan balm (with whose suppliers in South India my father`s family had a close business connection and who looked after us there on our first visit to India in 1968!), the `lorry` or truck traversing the rough landscape, stretching into the modern era of the ubiquitous `Tusker` beer and its skyscraper home – all so familiar to most of us who come from there. 

The dukawalas did not just sell things to the consuming public, for “from the locals … Many needy things he required …Milk honey skins and hides”, and “he regularly acquired .. Makka the charcoal to cook with, Mswaki the acacia tooth brush stick” and “Many other local produce and products”.  Also “In his duka too the locals he employed Sukuma sukuma push push, Haraka haraka hurry hurry, His employees to work he spurred on”!  His was a two-way trade that benefited the locals as much as himself.  This however did not endear him to everyone as the following extracts from the text testify :

“Not long after the mzungu P C and the D C …. rolled in, Indian contractors built their bomas offices, And bungalows …. Followed by the farmers and settlers white … Their early farmhouses and homes, Farm sheds and barns they all also built”;

“But the wazungu white farmers, Their families and friends, As well as their bibis the wives, And all the bwanas and the officers, Of government the serikali and the white businessmen, For reasons not very sure, but known to them only, Disliked derided and mistreated, The dukawala most unfairly” even though of course they all depended on the generous credit and other largesse of the dukawala!

There is lots more in Kersi`s narrative which lends credibility and weight to any number of academic studies and other literature on the subject of East African Asians who are now belatedly, at times even grudgingly, recognised as having played a pivotal role in the development of the region as a whole.  It captures their transformation from pioneering first generation migrants at the beginning of the 20th century to their 21st century successful descendants superbly in this extraordinary publication.

So our plaudits and grateful thanks to Kersi for his dogged effort and perseverance.

RAMNIK SHAH
(c) 2013
Surrey, England

“Without inspiration, we’re all like a box of matches that will never be lit.” 


                                                                                                ― David Archuleta

દરેક પોતાના વિચારોનો વ્યસની છે. સમયાનુકૂળ અગર તે પોતાની વિચારસરણી ફેરવે તો ઘણું બધું પરિવર્તન લાવી શકે. ઉપેન્દ્રભાઈ ગોર એક એવી વ્યક્તિ, જેમની જીવનયાત્રા ભારતમાં આરંભ થઈ, પૂર્વ આફ્રિકા પહોંચી અને વિલાયતમાં આવી અટકી. પણ, તે અટકે એવો માણસ નથી, કારણ કે વિચાર આડે એણે વયને આવવા દીધી નથી. શેરડીના સાંઠાની જેમ તેમના વિચારો રસવંતા અને કસસભર રહ્યા છે. એમની લેખિની, તે મારો તેમની સાથેનો પ્રથમ ઔપચારિક પરિચય. પત્રવ્યવહાર થકી અમારો વિચારવિનિમય થતો રહ્યો, સાથે એકબીજાનાં પુસ્તકોનું આદાનપ્રદાન પણ થતું રહ્યું.  પ્રત્યક્ષ તો અમે એક જ વખત મળ્યા, પરંતુ પરોક્ષપણે મેં એકદૂજાનો સાથસહકાર સદા મહેસૂસ કર્યો છે.

‘જળભર્યા કિનારે’, ‘લલાટના લેખ’, ‘નૈવેદ્ય’, અને ‘આનંદછોળ’, એમ તેમનાં ચાર પુસ્તકો મેં અગાઉ વાંચેલાં છે. ભાષા પ્રાસાદિકતા, અનુભવ આકલન, વિષય વિવિધા અને ચિત્તાકર્ષક રજૂઆત તો ખરી જ, પરંતુ કલમ કસબ એવો કે જાણે કિશન મુગટનું ફરફરતું મોરપિચ્છ. તાજેતરમાં તેમના તરફથી મને ‘ભાવ વંદના’ પુસ્તિકા, ‘માતૃત્વની જ્યોત’ નવલિકાસંગ્રહ અને ‘વાલમ સમાજ’ સંશોધન ગ્રંથ મળ્યા. જ્યાં પ્રારંભ ત્યાં જઈ ખુદને મળવું, આ તે ઉપેન્દ્રભાઈનાં નવાં ત્રણ પુસ્તકોની ફલકવસ્તુ. વડીલ મિત્ર તરફથી મને પ્રેમનું નજરાણું મળ્યું, મારા માટે તો આ ગમતાનો ગુલાલ. 

‘ભાવ વંદના’ : કૃષ્ણનાથ છોટાલાલ ગોર જમાનાથી આગળ હતા. સંતાનોના ઉત્કર્ષ માટે તેઓ સદા જાગરૂક પણ રહ્યા. પિતા અને દીકરાના સાનિધ્યનો સુસમાસ મને ‘ભાવ વંદના’માં કળાયો. વડ તેવા ટેટા, જેવા પિતા તેવા બેટા. પિતાજીની સ્વરચિત કૃતિઓની ઉપેન્દ્રભાઈએ પુસ્તિકા બનાવી, તેને હું એમનું સ્મરણ અર્ઘ્ય માનું. ઊર્મિભાવ અને મેળમાત્રાની રીતે સઘળી રચનાઓ, કેટલીક તો વળી છંદોબદ્ધ, મને નોંધપાત્ર વર્તાઈ. પુસ્તિકા  બેશક સરસ અને સુરેખ બની છે.

‘વાલમ સમાજ’ : ફળફૂલનું મૂળ ગોતવું હોય તો ધરતીના પડળો તળે ગોતખોજ કરવી પડે. સંશોધન પણ આવું જ એક ગળણીકાર્ય; જે ખંત, શોધ, તપાસ, સમય, અને અભ્યાસ માંગી લે. કોમ, જાતિ કે સમાજનો ક્યાસ કાઢવો હોય તો ભૂગોળ, ઇતિહાસ, સ્થળાંતર, રીતરસમ, જીવનવ્યવહાર અને આવાં બીજાં અનેકાવિધ પરિબળોને ઉથામવા પડે. ડુંગર ખોદી ઉંદર કાઢવા જેવું આ કામ. ખાંખાખોળા કરી, બલકે વાલમ સમાજનું સુપેરે DNA કરી, ઉપેન્દ્રભાઈએ ક્રમિક દસ્તાવેજીકરણ તુલ્ય ‘વીસમી સદી : વાલમ સમાજ’ ગ્રંથ આપણને આપ્યો. અનુસ્નાતક સંશોધકો માટે આ એક ઉત્તમ સંદર્ભ પુસ્તક બની શકે.

‘માતૃત્વની જ્યોત’ : સંગ્રહમાં કુલ પંદર વાર્તાઓ છે. વાર્તાની ફ્લૅશબૅક ટેકનિક ખાસ ધ્યાન ખેંચે. વાર્તાવસ્તુમાં વિદેશમાં દેશ અને દેશમાં પરદેશનું વાગોળણ સાંપડે. જૂના પ્રસંગોની યાદો અને સ્મરણો થકી જો કે વર્તમાન નિખારને પુષ્ટિ અને વેગ મળ્યો છે. વાર્તાઓમાં પ્રાધાન્યે વરિષ્ઠોનાં પાત્રો ને પ્રસંગો છે. પ્રત્યેક વાર્તા માટે મેં જે નોંધ બનાવી તે અત્રે રજ્ કરી છે.

જીવણજી અને આનંદજીના જીવનઅંતરંગના બે તુલનાત્મક પાસાં, ફલશ્રુતિ શી ? પોતાનું ઘર અને ઘરનાં ખાટલામાં ચેન, આ જ તો ‘ધરતીનો છેડો’.

લોહી, લાગણી, વેદના, સંવેદના અને કશ્મકશ; મહાભારતની કુંતીની ભાવિ બાબતે એક ચિંતા, અને તે જ તો આવતી કાલનો સૂરજ’. અંતના ઝળાંઝળાંના આશાવાદને કારણે વાર્તા અધૂરી વર્તાય છે.

કમભાગ્યે પદ્માના સાસુસસરા જાત્રામાં અકસ્માતમાં મરી ગયા, કમભાગ્યે દીકરા રશ્મિએ ઘર તજી દીધું, કમભાગ્યે રશ્મિ ડ્રગના ધંધામાં પડ્યો અને કોઈએ તેનું કાસળ કાઢી નાખ્યું, કમભાગ્યે પતિ હૃદયકંપનો ભોગ બન્યા, કમભાગ્યે પદ્માને ઘરડાઘરમાં રહેવાનો વખત આવ્યો, કમભાગ્યનો ઘટનાક્રમ વાર્તાના શિર્ષક ‘હું જ છું એવી’ને સાર્થક કરવા જ કદાચ ગોઠવાયો હોય !

ચંદન ચર્ચવું, તે એ ઘસ્યા પછી જ શક્ય. મનોમંથન પશ્ચાત્ રાગ-વિરાગ પાર તારાબહેનનાં મનને જે શાંતિશકૂન મળ્યું, તે એમનું ‘ચંદનપાત્ર’.

શાંત સરોવરમાં કાંકરો પડે તો વમળ થાય ને પાણી સપાટી પાછી પછી સ્થિર થઈ જાય. આવું કંઇક ગ્રેહામ-લીન્ડાના સુખી દાંપત્યમાં થયું, ઘાત ગઈ, અને બધું પાછું યથાવત્ થઈ ગયું; યથાવતતા પાછળનું કારણ તે એકબીજા પ્રત્યેનો પ્રેમભાવ, અને આજ તો એમનો ‘હૃદયવૈભવ’.  પ્રેમભાવનાં બે  સ્વરૂપો, સ્વસેવા અને જનસેવા, આ વણાટે વાર્તામાં બુટ્ટા શુ કામ કર્યું.

પારુલ અને વત્સલનાં મધુમાસી પ્રથમ પડાવે સંવનન, અંકૂરરોપણ ને પતિનું અકસ્માતી નિધન; ઘટનાસંયોજનમાં સિંધૂર વગરની માતાની વિટંબણા પછી એક વિમાસણ બને છે. પતિ, એક ‘આધાર’ હતો, તે રહ્યો નહીં. બાળક પૂરવ, તે હવે પછીનો પારુલનો જીવનઆધાર હતો. ‘આધાર’માં ધાર શો વિચ્છેદ છે; તો, અર્ધ, આધા જીવન, જેવો સમાસ છે; ધારણા જેવું પણ ક્યાંક ખરું !

કાગળ અને પેન્સિલની ચોરી કરી, કોઈએ ના જોઈ, પણ ઉપરવાળો તો જોતો જ હોય ને ? ભૂલ અને તેનો પશ્ચાતાપ, વ્યથાને આત્મનિવેદન રૂપે અહીં વાચા અપાઈ છે. ખોટું કર્યાનો અહેસાસ, ભૂલની હૃદયપૂર્વક માફી, ‘પસ્તાવો .. પાવન ઝરણું’ જ ને ?  

બોસ પ્રત્યેની કસમયની અને પપ્પા પ્રત્યેની સમયસરની ફરજ, વાર્તાનુ છેલ્લું વાક્ય વાંચતા એમ કહેવાનું મન થાય કે સમય બડો બળવાન. ‘ફરજ’, ટૂંકીટચ, પણ TOUCH કરે તેવી સ્પર્શક્ષમ વાર્તા.

પોતે સાચા અને બીજા ખોટા, મમત અને ચસક, પરિણામ શું આવે ? ઊંચાં મન, તે ‘અહમ્’નું કારણ, આ ઓગળે પછી હળવાશ. અહીં તડજોડનો વિચાર છે, પણ વાર્તા નથી. ‘ભૂખ’ ક્યાં છોડે છે કોઈને ? સમર્થન માટે અહીં પ્રસંગ છે, વાર્તાવાઘો પરાણે પહેરાવ્યો તેવું સહેજે ય કળાય.

વાર્તાવસ્તુની રીતે ‘ફરજ’ અને ‘પંગુ લંઘયતે’માં ઝાઝો ફેર નથી. યોગાનુયોગ, બે વાહન અડફટ, ‘પંગુ લંઘયતે’, ને પછી અવળું સીધું, ઈશ્વર સદૈવ સારું જ કરે, એવું થોડું બને ?

સીમા અને સાગર, પ્રેમ અને લગ્ન, મમત અને અહમ, વિચ્છેદ અને વિયોગ, બાળ સૌમ્યનું મા પાસેથી ગૂમ થવું, અને તાકડે પિતાનું તેને મળવું, સીધી ગતિની ‘પુનર્મિલન’ એક સાદી વાર્તા છે.

બે દીકરા, વિશાલ ને વૈભવ, અને બન્ને વિલાયતમાં. તેમને અને તેમના પરિવારને મળવા મગન માસ્તર અને સંતોકબા દેશમાંથી છેક વિલાયત લાંબાં થયાં, અને બાય બાય ચારણી જેવો ડોળડામી અનુભવ પામી દેશ પાછાં ફર્યાં. જાતને તારી લેતાં શીખવા મળ્યું, તે પદાર્થપાઠ એમની ‘જાત્રા’. વાર્તામાં વિલાયતના અલિપ્ય જીવનદોરનું એક સુરેખ વાસ્તવિક ચિત્ર ઉપસ્યું છે. ક્વિનાઇન ગોળી જેવી ઉપાલંભી વાર્તા, તે ‘દાક્તરી વ્યવસાય અને વિડંબણા’.

દ્યુતિ એટલે ચમક, આટલો ખૂલાસો આવશ્યક; બાકી માતૃત્વ તો સ્વયંભૂ જ છે. વેદના અને સંવેદનાની મૂર્ત મૂર્તિ તે માતા. ‘માતૃત્વની દ્યુતિ’માં હર પલ આ અહેસાસ થતો રહે છે. કેન્સરના દર્દીને તો કષ્ટ છે જ, સાથે આપ્તજનો પણ એટલું જ દર્દ અનુભવે છે. ના કહેવાય, ના સહેવાય, જાણ્યાં છતાં અજાણ્યાં, આ પરિસ્થિતિ પાર નીકળવા માટે પણ જિગર જોઈએ. તરૂ અને અંજનાબહેન, દીકરી અને માતા, સબંધ નજાકતતાનું અહીં સ-રસ નિરૂપણ થયું છે.

વાર્તા થવી અને વાર્તા બનાવવીમાં થોડો ફેર છે; એક સ્વયંસ્ફૂિર્ત કળાય તો બીજીમાં મારી મચડીને તે બનાવવાનો પ્રયત્ન થાય. ઉપેન્દ્રભાઈની વાર્તાનું સ્વરૂપ અનુભવ આકલનનું છે. જેવું દર્પણમાં જોયું, તેવું એમણે બતાવ્યું. સમાજની અનેકાવિધ છબિઓ મને તેમની વાર્તાઓમાં સાંપડી. ત્રણ પેઢી, ત્રણ દિશા, તડફડ અને મેળઝોલ, સંધાણ અને અનુસંધાણ; આ મધ્યે વર્તમાનનું નિરૂપણ કરવાનો ઉપેન્દ્રભાઈનો પ્રયત્ન હું સ્તુત્ય ગણું. ઝાકમઝાળનું લપસણું નહીં પણ સમજદારીનું દર્શન, તે વાર્તાઓનું જમા પાસું. લેખિનીમાં વિવેક ને શિસ્ત, અને શબ્દોમાં વયની પરિપક્વતા, નોંધપાત્ર બને. વાર્તાનાં અંત ચમત્કારિક નથી, પરંતુ સુખસમાધિ જેવું અચૂક વર્તાય.

‘લવારી’, ‘ટાંટિયા’, ‘લોહીઉકાળા’ અને એવા બીજા લુપ્ત થતા શબ્દો; કે સરકતો સમય, વયનાં વળાંકો, વિકરાળ વાસ્તવિકતા, અંતરની અકળામણ, જેવા શબ્દયુગ્મો ભાષાવૈભવને ચાર ચાંદ લગાવે છે. મને કેટલાંક વાક્યો પણ ઘણાં ગમ્યાં;  આ તે (૧) અંગ અને આંગણું સાચવવું, સ્ત્રીની આસપાસ તો સંસાર રચાતો હોય છે, (૨) એ  માટી જ મારી મા છે, (૩) સમયનાં પોલાણો મધ્યે સંજોગવશાત થયેલી પીડાઓ, (૪) આંખના અણસારે, અંતરની ઓળખ પામ્યાં, (૫) ઘર હોય ત્યાં ઘોંઘાટ જ હોય, (૬) સંસારમાં સરકીને ક્યાં સંતાવાનું ? (૭) મરતો ગયો, અને જીવેતે મારતો ગયો, વગેરે વગેરે.

પુસ્તક પ્રકાશનો માટે ઉપેન્દ્રભાઈને મારા દિલી અભિનંદન. એમની કલમે નવુંનવું મળતું રહે, તેવું જો કે હું અવશ્ય ઇચ્છું.

એપ્રિલ ર૫, ૨૦૧૩.

e.mail : pcpatelxshashi@aol.com