કેન્દ્ર સરકારે કન્યાની લગ્નની ઉંમર 18 વર્ષથી વધારીને 21 વર્ષની કરવાનો નિર્ણય કર્યો છે. એમ કરીને પુરુષની લગ્નની કાયદેસરની ઉંમરની બરાબરી કરવાનો હેતુ છે ને સાથે જ લગ્ન મોડાં થતાં, સંતાનો પણ મોડાં થશે ને એ રીતે વસ્તી નિયંત્રણ કરવાનો ઉદ્દેશ પણ સરકારનો હોય એમ બને. જો કે, ટાસ્ક ફોર્સનું નેતૃત્વ કરી રહેલ સમતા પાર્ટીનાં પૂર્વ અધ્યક્ષા જયા જેટલીનું કહેવું છે કે જન્મ દર ઘટી જ રહ્યો છે એટલે વસ્તી નિયંત્રણમાં જ છે, તેથી કન્યાની લગ્નની ઉંમર 21ની કરવા પાછળ વસ્તી નિયંત્રણનો હેતુ નથી. મતલબ કે લક્ષ્ય વસ્તી નિયંત્રણ નથી. લક્ષ્ય મહિલા સશક્તિકરણનું છે. 18 વર્ષે કન્યાને લગ્ન ન કરવા દેવાથી મહિલા સશક્તિકરણ થાય છે એ શોધ જયા જેટલીની છે. જો કે, કઈ રીતે આમ કરવાથી મહિલા સશક્તિકરણ થાય છે એ એમણે જણાવ્યું નથી એટલે એમની વાત પર ભરોસો જ મૂકવાનો રહે. હા, બંનેની લગ્નની ઉંમર એક થઈ જતાં સ્ત્રી-પુરુષ સમાનતા સાચવાઈ ગઈ છે તે ખરું. વડા પ્રધાને પણ મહિલાઓની લગ્નની ઉંમર 18 વર્ષથી વધારવાનો સંકેત વરસેક પર આપ્યો જ હતો ને તે પ્રમાણે લગ્નની કન્યાની ઉંમર 21ની  કરવામાં આવી છે. મહિલા અને બાળવિકાસ મંત્રી સ્મૃતિ ઈરાનીએ પણ જણાવ્યું છે કે તમામ ધર્મ-જ્ઞાતિ-સંપ્રદાયની કન્યાઓની લગ્નની લઘુત્તમ વયમર્યાદા 21ની એક સમાન રીતે લાગુ કરાઈ છે. લોકસભામાં આ અંગેનો ખરડો રજૂ કરવામાં આવ્યો ને વિવાદ વધતાં તેને સંસદની સ્થાયી સમિતિને મોકલવામાં આવ્યો છે. બાળવિવાહ ખરડો 2021 લોકસભામાં રજૂ થતાં વિપક્ષે રાજકીય શંકા દર્શાવી ભારે હોબાળો મચાવ્યો એટલે આ ખરડો પણ સંસદની સ્થાયી સમિતિને મોકલવાનું ઠરાવાયું હતું.

જયા જેટલીએ ઉંમર વધારવા બાબતે કારણો આપતાં જણાવ્યું છે કે 18ની ઉંમરે લગ્ન કરી દેવાતાં છોકરીઓ સ્કૂલ કે કોલેજનું ભણતર પૂરું કરી શકતી નથી. મહિલાઓની લગ્નની ઉંમરમાં વધારો થતાં હવે પુરુષ અને સ્ત્રીની લગ્નની ઉંમર સમાન થઈ ગઈ છે. આમ તો જૈવિક કારણોસર લગ્ન માટે સ્ત્રી અને પુરુષની ઉંમર અપવાદરૂપે જ સરખી હોય છે, બાકી બંને વચ્ચે ત્રણથી પાંચ વર્ષનો તફાવત આદર્શ ગણાય છે એટલે કે પુરુષ 21નો હોય તો સ્ત્રી 18ની આસપાસની પસંદ કરાતી. હવે કન્યા જ 21 ની હોય તો વરની ઉંમર 24 આસપાસની નક્કી થાય એમ બને. આ તફાવતનું કારણ એ છે કે કન્યા કુમારો કરતાં વહેલી પુખ્ત થાય છે ને આજના પ્રસાર માધ્યમોએ તેને એથી પણ વહેલી એટલે કે 15-16 ની આસપાસ જ પુખ્ત કરવા માંડી છે. તે બોયફ્રેન્ડ રાખે છે, તેની સાથે સંબંધ બાંધે છે ને કેટલાક કિસ્સાઓમાં બાળકને જન્મ પણ આપે છે.

આ પરિસ્થિતિમાં કન્યાની લગ્નની ઉંમર 21 થાય તો તે 21 પહેલાં સગીર ગણાશે, બાળક કહેવાશે. એક તરફ છોકરીઓ આજના બદલાયેલા સમયમાં 18થી વહેલી પુખ્ત થઈ જતી હોય તો તેને 21ની ઉંમરે પુખ્ત ગણવાનો ખરડો પસાર કરવાથી તે પુખ્ત હોવા છતાં બાલિકા જ ગણાશે ને એ દરમિયાન લગ્ન કરશે તો તે ગુનો ગણાશે. જે 18ની ઉંમરે છોકરી કાયદેસર રીતે પરણી શકતી હતી તે હવે પરણશે તો ગેરકાયદે ગણાશે. આજે પણ 45થી વધુ ટકા કન્યાઓને 18થી ઓછી ઉંમરે પરણાવી દેવાનું સામાન્ય છે, તે 18ની ઉંમરે પરણે તો પણ તે હવે ગેરકાનૂની ગણાતા ઓછી ઉંમરે પરણાવી દેવાની ટકાવારીમાં વધારો જ કરશે. એવાં  લગ્નો, જે અન્ય સંજોગોમાં કાયદેસર ગણાય તે ઉંમર 21ની થવાથી લગ્નને લગતા ગુનાઓનું પ્રમાણ વધારશે. એવાં લગ્નનો સંબંધ સંમતિથી થયો હોવાથી તે બળાત્કાર તો નહીં ગણાય, પણ તેનાથી થયેલું બાળક, લગ્નથી થયેલાં સંતાનનો કાનૂની દરજ્જો નહીં પામે તેમ બનવાનું. તે અનૌરસ ગણાશે. 18થી ઓછી ઉંમરે ગુનાઓનું પ્રમાણ ઓછું હતું તે 18ની ઉંમર 21 કરીને વધારવું છે?

હવે કન્યાની લગ્નની ઉંમર 18થી વધીને 21ની થતાં પુરુષ 24 પચીસનો યોગ્ય ઠરે એમ બને, કારણ બંનેની ઉંમરમાં જૈવિક કારણોસર તફાવત રાખવાનો હોવાથી 21ની પુખ્ત ઉંમર હોવા છતાં પુરુષને મોડું પરણવાનું મળે એમ બને. એટલું ખરું કે 21ની ઉંમર થતાં સ્ત્રી શિક્ષણ પૂરું કરી શકશે, પણ 18ની ઉંમરે પરણીને પછી પણ અભ્યાસ ચાલુ રાખનારી પરિણીતાઓ છે જ ! ને જેણે અભ્યાસ છોડવો જ છે તેને તો કોઈ પણ ઉંમર ક્યાં કોઈ રોકે છે? એમ બને કે સાસરું પરિણીતાને ભણવા પર રોક લગાવે ને એ ભણતી અટકે તો એટલું નુકસાન સો ટકા થાય. એટલા પૂરતું 21ની ઉંમર વધારવાનું સકારણ લાગે, પણ એનો કાયદો થતાં લાભ કરતાં નુકસાન વધારે થાય એમ બને.

એક વાત છે કે 18નો કાયદો હતો ત્યારે પણ કન્યાઓએ પરણવાનું ફરજિયાત ન હતું. એ જ રીતે લગ્નની ઉંમર 21ની થતાં પણ, પરણવાનું ફરજિયાત નથી, પણ 18ની ઉંમર 21ની થતાં લગ્ન સંબંધિત ગુનાઓનું પ્રમાણ વધશે, કારણ કોઈ 20ની ઉંમરે પરણશે તો પણ તે ગુનો ગણાશે. એ પણ છે કે જેમ જેમ સભાનતા વધી છે તેમ તેમ છોકરીઓ 18ની ઉંમરે પરણવા બહુ ઉત્સુક નથી હોતી. તે હવે કેરિયર તરફ ધ્યાન આપતી થઈ હોવાથી ઘણી સ્ત્રીઓ 21ની થાય તો પણ લગ્ન કરવા જ બહુ રાજી નથી. આમ તો લગ્ન વગર જ રહેવા- જીવવાની સ્ત્રીઓની ટકાવારી વધતી જતી હોવાથી 21ની કાયદેસર ઉંમર પાર કરવા છતાં સ્ત્રીઓ ન પરણે એવી શક્યતાઓ વધુ છે. એટલે એવી સ્ત્રીઓને લગ્નની ઉંમર 18 કે 21 થાય તેનાથી ખાસ ફેર પડતો નથી. હા, પુખ્તતા નક્કી કરવાની સરકારની ગણતરી સમજાતી નથી. 18 વર્ષે જો સ્ત્રી કે પુરુષ મતાધિકારનો ઉપયોગ કરી શકે, લાઇસન્સ મેળવી વાહનો ચલાવી શકે કે મહિલા બાળકને જન્મ આપી શકે તો લગ્ન કરવામાં જ તે પોતે સગીર-બાળક કેવી રીતે ગણાય? કે 18ની ઉંમરે મતાધિકારનો સમજદારીપૂર્વક ઉપયોગ ન થતાં સરકાર નબળી બને છે એવું સરકારને લાગે છે? એટલે 21ની ઉંમર કરી છે? તો મતાધિકાર કેમ 21 વર્ષે નક્કી નથી થતો? એ નહીં થાય, કારણ એમ કરવા જતાં સારી સરકાર આવી જવાનું જોખમ છે. એ નથી સમજાતું કે કન્યાની લગ્નની ઉંમર વધારવાની માંગ કોઈએ કરી નથી કે એવી કોઈ કટોકટી પણ ઊભી થઈ નથી કે કન્યાની લગ્નની ઉંમર વધારવાનો ખરડો પસાર કરવો પડે. તો, એકાએક આવા ફેરફારો કરવાનો ઉછાળ સરકારને કેમ આવ્યો હશે તે નથી સમજાતું. વિપક્ષોના હુમલાઓ વેઠવાનો સરકારને શોખ છે તેથી સરકાર આવા તુક્કાઓ લડાવે છે કે કેમ તે નથી ખબર, પણ સામી ચૂંટણીએ સરકારે પેટ ચોળીને શૂળ ઊભું કરવા જેવું નથી તે સમજી લેવાનું રહે.

21ની ઉંમર કરવાનું એક કારણ એ પણ ખરું કે 18 કે તેથી ઓછી ઉંમરની કન્યાઓનાં લગ્ન થાય છે ત્યારે ઘણી કન્યાઓ પોતે જ કુપોષિત અને અવિકસિત હોય છે. દેખીતું છે કે તેવી કન્યા પરણે તો તેનું સંતાન તંદુરસ્ત ન હોય, આવાં બાળકોને ધરતી પર લાવીને કુપોષિત ભારત સર્જવાનું કોઈ સરકાર ન ઈચ્છે, પણ કુપોષણનો શિકાર તો 21ની કન્યા પણ હોઈ શકે છે. એટલે અહીં 18ની ઉંમર 21ની કરવાનો ઉપાય થાય એના કરતાં, કન્યાને પૂરતું પોષણ મળે એ જોવાય તે હોવો જોઈએ, પણ એવું કશું સરકારનાં મનમાં હોય એમ લાગતું નથી. સરકારનો હેતુ, કન્યાની લગ્નની ઉંમર 21 કરવા પાછળનો એ છે કે એ કુપોષણને કારણે થતાં બાળમૃત્યુનો કે માતૃમૃત્યુનો દર ઘટે ને એ ચિંતા કરવા જેવી છે જ, પણ એ પણ ન ભૂલવું જોઈએ કે બાળલગ્ન વિરોધી કાયદો હોવા છતાં કેટલીક જ્ઞાતિ-કોમોમાં બાળલગ્ન આજે પણ રોકી શકાતાં નથી. કેટલીક રૂઢિઓ અને રિવાજોને કાયદાથી નથી રોકી શકાતાં તેનું સબળ ઉદાહરણ બાળલગ્નો છે. કેટલીક કોમોમાં આજે પણ સમાજનો ચાલ હોવાને નામે 18થી ઓછી ઉંમરે કન્યાને પરણાવી દેવાતી હોય છે. હવે જે 18ની ઉંમરે લગ્ન કાયદેસર ગણાતાં હતાં તે 21ની ઉંમર નક્કી થતાં ગેરકાયદે ગણાશે, એટલું જ નહીં તે બાળલગ્નો ગણાશે. એટલે 21ની ઉંમરે જ લગ્ન કાનૂની ગણાતાં, તેથી ઓછી ઉંમરનાં લગ્નો બાળલગ્નોનું પ્રમાણ વધારશે ને તે સરકારને જમા પક્ષે નહીં નોંધાય તે નક્કી છે. એટલે ઘાટ ‘બકરું કાઢતાં ઊંટ પેઠું’ જેવો થાય તો નવાઈ નહીં ! સરકારે આ મુદ્દે ફેરવિચારણા કરવી જોઈએ એવું નથી લાગતું?

000

e.mail : ravindra21111946@gmail.com

પ્રગટ : ‘આજકાલ’ નામક લેખકની કટાર, “ધબકાર”, 24 ડિસેમ્બર 202

2020ની સાલ અસહકારની ચળવળની શતાબ્દી ઉજવવાનું પર્વ છે, જે 5 સપ્ટેમ્બર 1920થી શરૂ થયું છે. તે પહેલાં દેશ સાંસ્થાનિક સરકાર દ્વારા લાદવામાં આવેલ રોલેટ એક્ટ જેવા કઠોર કાયદા સામેના વિરોધથી ભભૂકી ઉઠેલો. રોલેટ એક્ટ એ એક કઠોર માર્શલ લૉ ભારતની પ્રજાને દમનથી પોતાના તાબામાં લાવવા માટે લદાયેલો કાયદો હતો. એ કાયદો 21 માર્ચ 1919ને દિવસે લાદવામાં આવ્યો. 13મી એપ્રિલ 1919માં ભારતની પ્રજા શાંતિપૂર્ણ દેખાવ માટે અમૃતસરના જલિયાંવાલા બાગમાં એકઠી મળી, જેને બ્રિટિશ લશ્કરના જનરલ ડાયર જેવા સામૂહિક હત્યા કરનારના હુકમથી તેના સૈનિકોએ નિર્દોષ જનતાને નિર્દય થઈને ગોળીથી વીંધી નાખ્યા.

ચંપારણમાં નિર્ધન અને ગુલામ બનેલા ગળી ઊગાડનારા ખેડૂતોને ન્યાય અપાવવા કરેલા સત્યાગ્રહમાં મળેલી સફળતાને કારણે, મહાત્મા ગાંધી રાષ્ટ્રીય તખ્તા ઉપર 1917ના ગાળામાં પ્રવેશ્યા. ચંપારણ સત્યાગ્રહ એ પ્રથમ એવી ઘટના હતી જેમાં કોઈ ભારતીય પ્રજાજને બ્રિટિશ સલ્તનતને પીછેહઠ કરવા વિવશ કરી.

1857ના બળવા બાદ ભારતની પ્રજાએ સ્વીકારી લીધેલું કે બ્રિટિશ સત્તા અજેય છે અને તેઓ આપણા ઉપર રાજ કરવા જ સર્જાયેલા છે. ચંપારણ સત્યાગ્રહની સફળતાએ દેશને અચંબામાં નાખી દીધા. ત્યાર બાદ જ્યાં વલ્લભભાઈ પટેલ ‘સરદાર’ તરીકે ઉભરી આવ્યા એ ખેડા જિલ્લાનો સત્યાગ્રહ પણ સફળ થયો. અસહકારની ચળવળ સાથે કાઁગ્રેસે ખિલાફતની ચળવળને પણ ટેકો આપ્યો, જેથી ત્યાં સુધી અલગ રહેલા મુસ્લિમ લોકો પણ બ્રિટિશ શાસનની વિરુદ્ધમાં સાથે જોડાઈ ગયા. ક્રાંતિકારી પગલાં ભરવા માટે વાતાવરણ અનુકૂળ હતું.

ઉતેજના અને હૃદયભંગ :

અસહકારની ચળવળની સફળતા એવી હતી કે એ બ્રિટિશ સરકારની જેમ જ કાઁગ્રેસને પણ નવાઈ ઉપજાવી ગઈ. સમગ્ર દેશ એકજુટ થઈને ઊભો રહ્યો અને એક તબક્કે એવું લાગ્યું કે બ્રિટિશ સરકાર શરણાગતિ સ્વીકારી લેશે. તેવામાં 4 ફેબ્રુઆરીને દિવસે સંયુક્ત પ્રાંત(હાલના ઉત્તર પ્રદેશના)ના ગોરખપુર જિલ્લાના ગામડા ચૌરી ચૌરાની ઘટના બની.

અસહકાર કરનારાઓ સાથે ગામવાસીઓ એક બનીને કૂચ કરવા એકઠા થયા. નજીકની પોલીસ ચોકીના પોલીસ અમલદારોએ સત્યાગ્રહીઓના એક જૂથને માર માર્યો, જેનાથી દેખાવકારો રોષે ભરાયા, પોલીસ અમલદારોનો પીછો કર્યો, એ લોકોને ચોકીમાં ધકેલી દીધા અને તેનો કબજો લઇ લીધો. પોલીસની ટુકડીએ અંદરથી બારણું બંધ કરી દીધું, એટલે તેમને બહાર કાઢવા ટોળાંએ તેને આગ ચાંપી. જ્યારે એ પોલીસ અમલદારો બહાર આવ્યા, ત્યારે તેમની હત્યા કરીને પાછા આગમાં હોમી દેવામાં આવ્યા. 

અત્યાર સુધી અસહકારની ચળવળ અહિંસક ગણાયેલી તેને બદનામ કરવા આ બનાવના સમાચાર વ્યાપકપણે ફેલાવવામાં આવ્યા. જ્યારે બાપુને આ ઘટનાના સમાચાર મળ્યા ત્યારે પોતાની અગેવાનીથી શરૂ થયેલી ચળવળ આમ કાબૂ બહાર થઇ જાય તે તેમને સ્વીકાર્ય નહોતું. જો કે અસહકારની ચળવળની સફળતા ગણનાપાત્ર હતી અને બીજા કાઁગ્રેસી નેતાઓએ લડત ચાલુ રાખવા અનુરોધ કર્યો, પરંતુ બાપુએ એ ચળવળ મોકૂફ રાખી.

ઘણા નેતાઓએ દલીલ કરી કે બ્રિટિશ સરકાર હાર માનવાની તૈયારીમાં હતી, પણ બાપુએ તેમનું કહેવું ન સ્વીકાર્યું. તેમના માટે સાધનો સાધ્ય જેટલાં જ મહત્ત્વનાં છે. તેમણે ચળવળ પાછી ખેંચી લીધી. એ ચળવળની મહત્તાને ધ્યાનમાં લેતાં તેને એકલે હાથે સદંતર બંધ કરવાની તેમની શક્તિ અને બળનું એ અભૂતપૂર્વ પ્રેરણાદાયી પ્રદર્શન હતું.

કાઁગ્રેસ શા માટે આ વિસરી ગઈ?

આ કોઈ સ્વાતંત્ર્યની લડતના ભાગ રૂપ મળેલો પાઠ નથી, જો કે, સાંપ્રત સમયના ઇતિહાસના સંદર્ભમાં તેની યાદ અપાવવી જરૂરી છે. એક રાષ્ટ્ર તરીકે આપણે પુરાતન કાળના ઇતિહાસ અને દંતકથાઓ તરફ પીછેહઠ કરી હોય તેમ લાગે છે. અસહકારની ચળવળ એ રાષ્ટ્રના જીવનમાં એક મહત્ત્વનો તબક્કો હતો, પરંતુ આજે તેની શતાબ્દી ટાણે પણ જાણે તે વિસરાઈ ગઈ છે. સરકાર અને નવાઈ ઉપજાવે તેવી વાત તો એ છે કે ખુદ કાઁગ્રેસ પણ તેની ઉજવણી નથી કરી રહી. 

મને રાજીપો એ વાતનો છે કે સરકાર આ ચળવળની શતાબ્દી નથી ઉજવી રહી. જો જે સંગઠને બ્રિટિશ રાજ સાથે મળીને આપણી સ્વાતંત્ર્યની ચળવળને ડામી દેવાના પ્રયાસ કરેલા તેના વંશજો એ યાદગાર ચળવળ, કે જે આપણી મુક્તિ તરફ દોરી ગઈ તેની ઉજવણી કરે તો એ વિધિની વક્રતા કહેવાત.

મને ખેદ એ વાતનો છે કે કાઁગ્રેસ આ ઘટનાને તદ્દન ભૂલી ગઈ. ડિસેંબર 1920માં તેની નાગપુર ખાતે મળેલી 35મી બેઠકમાં અસહકારનો ઠરાવ પસાર થયેલો. વર્તમાન સમયની કાઁગ્રેસ જો કે સ્વતંત્રતા પહેલાંની કાઁગ્રેસ કરતાં ઘણી અલગ બની ગઈ છે, છતાં જે પક્ષે સ્વતંત્રતા ચળવળમાં આગેવાની કરેલી તેના કાયદેસરની ઉત્તરાધિકારી છે. કે પછી એ પણ પેલા ભવ્ય ભૂતકાળની દેણગીને ભૂલી જશે?

ફરીથી જાગૃત થવાનો સમય પાકી ગયો છે.

ચંપારણ અને ખેડા જિલ્લાના સત્યાગ્રહો, રોલેટ એક્ટનો બહિષ્કાર અને જલિયાંવાલા બાગનો હત્યાકાંડ જેવી – અસહકારની ચળવળ પહેલાં બનેલી ઘટનાઓની માફક આજનું ભારત વિકટ પરિસ્થિતિમાંથી ગુજરી રહ્યું છે. ફરી વખત સમગ્ર રાષ્ટ્ર ત્રાસજનક હાલતમાંથી પસાર થઇ રહ્યું છે, કિસાનો મુશ્કેલીમાં આવી ગયા છે તથા બેરોજગારી અને સારી કક્ષાના શિક્ષણના અભાવે યુવા પેઢીને ચિંતિત કરી મૂકી છે. ગયે વર્ષે 370ની કલમના ઉચ્છેદ અને નાગરિક સુધારા કાયદની કલમ લાગુ કરવાને પરિણામે લઘુમતી કોમમાં પોતાની સલામતી અને સ્થાન માટે ચિંતા પ્રગટી છે, જે વ્યાજબી જ છે. રામ મંદિરના બાંધકામ માટે સરકારનો વિધિસરનો ટેકો મળવાને કારણે ખિલાફતની ચળવળ સમયે પડેલી તેવી જ તિરાડ બે મુખ્ય કોમ વચ્ચે પડી છે. 

સરકારનો લોકશાહી પદ્ધતિ અને પાર્લામેન્ટના કપટી અને ચાલાકી ભર્યો ઉપયોગ આપણી લોકશાહી માટે ખતરનાક છે. જે રીતે ઠરાવો કાયદાનું રૂપ લે છે અને પ્રજા ઉપર ઠોકી બેસાડવામાં આવે છે તે ચિંતાજનક છે. તત્કાલીન કિસાન અંગેનો ઠરાવ ખેતી વિષયક સમસ્યાની આગમાં ઘી હોમવા બરાબર પુરવાર થયો છે. કાયદાના મજૂર વિરોધી સુધારાઓ સાથે રોજગારીની તકો ઓછી થવી એ કામદાર વર્ગમાં ચિંતા અને અસંતોષનું કારણ બન્યા છે. કોવીડ 19ની પરિસ્થિતિને યોગ્ય રીતે કાબૂમાં ન લીધી હોવાને પરિણામે મોટાં શહેરોમાંથી ડરના માર્યા પોતાને વતન સ્થળાંતરિત થયેલા લાખો હંગામી મઝદૂરોને તેમનો કોઈને ખપ ન હોય તેવી લાગણીનો ભોગ બનવું પડ્યું અને આપણા ઔદ્યોગિક ક્ષેત્રનું તકલાદી પણું સિદ્ધ થયું.

નાગરિક અધિકાર બિલ (CAA) અને નાગરિકોના નેશનલ રજીસ્ટર(NRC)નો શાહીન બાગ, જામિયા મિલિયા ઇસ્લામિયા અને જવાહરલાલ નહેરુ યુનિવર્સિટી ખાતે રાષ્ટ્રવ્યાપી વિરોધ થયો તેનાથી એક રીતે ઉપર્યુક્ત રીતે જ અસહકારની ચળવળનું શતાબ્દી વર્ષ શરૂ થયું. એ ધારણાનું દેશ આખામાં – લખનૌમાં ઘંટાઘર, કલકત્તા, મુંબઈ, ચેન્નાઇ અને અન્ય શહેરો તેમ જ કેમ્પસમાં અનુસરણ થયું. ત્યારે એવો ભાસ થયો કે તેના ઉદ્દગમ સ્થાને બરાબર શતાબ્દી ટાંકણે અસહકારનું તત્ત્વ હજુ જીવિત છે. જાણે પ્રજાની ચળવળ એક ઐતિહાસિક પ્રજાકીય ચળવળની સ્મૃતિમાં ઉજવણી કરી રહી હતી.

સરકારે એ વિરોધને ડામવા માટે મેલી રમતનો ઉપયોગ કર્યો. દિલ્હીના રમખાણો તેમની એકતાને તોડી પાડવા માટે ચાલાકીપૂર્વક યોજવામાં આવેલા, અને ત્યારથી જ બ્રિટિશ રાજના સહભાગીઓના વંશજોની બનેલી આ સરકાર રોલેટ એક્ટના વિરોધ સમયે ઉપયોગમાં લીધેલી એવી જ સત્તાધારી રીત નાગરિક અધિકાર બિલ અને નાગરિકોના નેશનલ રજીસ્ટરના વિરોધમાં ભાગ લેનારાને ચોકઠામાં પુરવા અને તેમના પર કાયદેસર કામ લેવા અપનાવી રહી છે. કાયદેસરના વિરોધને કચડી નાખવા રાજદ્રોહ અને આતંક વિરોધી કાયદાનો સરેઆમ દુરુપયોગ થયો. લોકશાહી શાસનમાં જો કોઈ ધારો કે તેનો અમલ ખોટો છે એમ લાગે તો પ્રજાને સરકારને સવાલ પૂછવાનો કાયદેસર અધિકાર છે. 

સો વર્ષ પહેલાં ભારતની પ્રજાએ વિદેશી અને બિન લોકશાહી શાસકો સામે માથું ઊંચકેલું. હાલની સરકારની ઉદ્ધતાઈ અને આપખુદશાહી તરફનું વલણ દર્શાવે છે કે ભારત માટે બીજી અસહકારની ચળવળનો સમય પાકી ગયો છે. આપણે તૈયાર છીએ?

e.mail : 71abuch@gmail.com

(મૂળ સ્રોત : All Indians Matter – November 7, 2020)

https://www.allindiansmatter.in/100-years-on-time-for-another-non-cooperation-movement/   

ઘણાંને ઘરનો જબરો મોહ હોય છે. બધું ઘરનું જ જોઈએ. ખાવાનું ઘરનું, સૂવાનું ઘરનું, ઘરવાળી ઘરની … જો કે, ઘરવાળી તો ઘરની જ હોય ! બહારની હોય તો ય ઘરમાં ન ચાલે.

એ ખરું કે પરણે નહીં ત્યાં સુધી, છોકરો બહારનું ખાઈને જ મોટો થતો હોય છે. ભણવાનું ગામની બહાર હોય તો છોકરો મેસમાં ખાઈને બધું 'મેસ' કરતો હોય છે ને સિલકમાં મેશ જેવો જ રહી જતો હોય છે. એ બિચારો તો છેક પરણે ત્યારે ઘરનું ખાતો થાય છે.

મારું પણ એવું જ હતું. નાનો હતો ત્યારે બાએ કોળિયા ભરાવેલા, તે પછી તો રજાઓમાં ઘરે જવાનું થતું તો ઘરનું ખાવાનું મળતું. એ પછી નોકરી શહેરમાં લાગી. શહેરમાં જ પ્રેમ થયો ને ઘર પણ શહેરમાં જ માંડવાનું થયું. શરૂઆતના દિવસોમાં તો મારી એકની એક પત્ની ને હું ગામમાં રહ્યાં ને બાના હાથનું સરસ મજાનું ખાવાનું થયું. મારી પત્ની પણ બાના હાથનું ખાઈને તંદુરસ્તીની રક્ષા કરતી રહી, પણ એ કાયમનું ન હતું. ગમે ત્યારે શહેર તો આવવાનું જ હતું ને કાયમનું તો પત્નીના હાથનું જ ખાવાનું હતું. મને પણ થયું કે પત્નીના હાથની રસોઈનો લહાવો મળશે, પણ એણે જાહેર કરી દીધું કે તેને રાંધવાનો કંટાળો છે. એટલે રાંધતી નથી, એવું નહીં, પણ એનું રાંધેલું કોઈ બહુ ખાવા કરતું નથી એવું એણે જ્યારે કહ્યું તો મને દાળની જેમ કોઈએ તપેલામાં ઓરી દીધો હોય એવી લાગણી થઈ. તેણે જ કહ્યું કે તેના પિયરમાં એનો રાંધવાનો વારો રહેતો તો ઘરનાં સભ્યો ઘરનું ખાવાથી દૂર રહેતા ને નકોરડો ખેંચી કાઢતા. પત્નીએ જ કહ્યું કે તે રાંધતી તો બરકત ઘણી રહેતી. કોઈ ખાય તો ખૂટેને ! ખાવાનું વધતું તો ગાયકૂતરાંને નાખવું પડતું ને એ પણ ઉપવાસી રહેવામાં જ સલામતી જોતાં.

મને થોડું, પણ સ્વાદિષ્ટ ખાવાનું જોઈએ ને પત્નીને વધારે જોઈએ ને સ્વાદનો એને પહેલેથી જ આગ્રહ ન હતો. સ્વાદિષ્ટ એને પણ ભાવતું ખરું, પણ એ બીજાના હાથનું હોય તો ! પોતાને હાથે સ્વાદ એને બહુ માફક આવતો ન હતો.

એની વિશેષતા એ હતી કે તેને એકાદ આઈટમથી જ ચાલી જતું, કારણ આઈટમ બીજી હોય તો તે બનાવવી પડતી ને એ તેના ગજા બહારનું હતું. એને બનાવતાં સારી એવી વાર લાગતી ને જે એનું ખાવા ઈચ્છે તેને વાર ન લાગે એવું ભાગ્યે જ બનતું, સિવાય કે ખાવાનું માંડી વાળ્યું હોય !

ખીચડી તેની રાષ્ટ્રીય વાનગી હતી. કૈં પણ બનાવવાની વાત આવતી તો તેનો પહેલો પ્રસ્તાવ ખીચડીનો રહેતો. એટલી વખત ખીચડી મુકાતી કે હું મને માંદો લાગતો. મારી માંદગી બહુ ટકતી નહીં, કારણ બીજી આઈટમ ચણાની રહેતી. ચણા મને ભાવતા હતા, પણ ઘરમાં એટલી વખત બનવા લાગ્યા કે હું મને તબેલામાં હોઉં એવું લાગવા માંડ્યું. ચણાએ મને આસ્વાદને બદલીને અસ્વાદ વ્રત તરફ ધકેલ્યો હતો.

મારી પત્નીને હું ભૂખમરો વેઠતો તે ગમતું તો નહીં, પણ તેની પાસે તેનો ઉપાય ન હતો.

એવું ન હતું કે તે મને રાજી રાખવા કૈં કરતી ન હતી. બજારમાંથી તે રેસિપી બુક પણ લઈ આવી હતી. ધીમે ધીમે તેણે વાનગી બનાવવાનું પણ શરૂ કર્યું હતું, પણ તેની મુશ્કેલી એ હતી કે ગળ્યું તેને બિલકુલ માફક આવતું ન હતું ને મને દાળ, શાકમાં ગળપણ જોઈએ જ ! ગળપણ ઘડપણને રોકે છે એવું હું માનતો ને માનવતો. પત્નીને જરા પણ ગળ્યું ફાવતું નહીં. એનું ચાલે તો ગોળમાંથી પણ ગળપણ કાઢી લે. સારું છે કે સફરજન ને બીજાં ફળો કુદરતે મીઠાં બનાવ્યાં છે. મારી પત્નીનું ચાલે તો સફરજન તીખાં જ ઉગાડે.

એક દિવસ મારી નાજુક તબિયતને જોતાં પત્નીએ પુરણપોળી બનાવવાનું નક્કી કર્યું. મેં જાણ્યું તો મારા આનંદનો પાર ન રહ્યો. એણે ખૂબ મહેનતને અંતે પૂરણ તૈયાર કર્યું. પૂરણ મને ચખાડયું. ખાંડ નાખી ન હતી. મેં ખાંડ ઉમેરવાનું કહ્યું. તેણે ઉમેરી ને સાંજે નોકરીએથી આવ્યો ત્યારે પુરણપોળી ખાવા મળશે એવી આશા હતી. ન ફળી. પુરણપોળી બની તો હતી, પણ માઇક્રોસ્કોપમાં જોવા છતાં ક્યાં ય પૂરણ જોવા ન મળ્યું. મેં કહ્યું કે પોળી, પોલી છે, અંદર કૈં નથી. એણે પૂરણનો વાટકો સામે મૂકતાં કહ્યું કે પોળીને પૂરણ સાથે ખાવ. મેં કહ્યું કે એમ ખવાય? એ બોલી કે રોટલી સાથે શાક ખાવ છો તો રોટલીમાં શાક ભરો છો? એમ જ પૂરણને રોટલી સાથે લગાવીને ખાવ.

મેં ખાવાનું કેન્સલ કરીને હોટેલમાં જમવા જવાનું ઠરાવ્યું. પત્ની પણ રાજી થઈ. અમે હોટેલ પહોંચ્યાં. મેનેજરને પૂછ્યું કે કેવુંક છે ખાવાનું? એ બોલ્યો કે સાહેબ, તમે નિરાંતે બેસો. અમારે ત્યાં એકદમ ઘર જેવું ખાવાનું મળે છે. 

મેં કહ્યું કે હોટેલમાં ઘર જેવું ખાવાનું?

મેનેજર બોલ્યો કે સાહેબ, હું સમજ્યો નહીં.

મેં કહ્યું કે ઘરથી કંટાળીને તો અહીં …

પત્નીએ મને એવી રીતે જોયો કે હું નીચું જોઈ ગયો.

('કુમાર'માં હાસ્યલેખ)

000

e.mail : ravindra21111946@gmail.com