આ તે કેવી વિટંબણા !
ને આ તે કેવી બીમારી ?
ના મળવાનું કે ના ભળવાનું,
બસ, ઘરમાં જ પુરાઈ રહેવાનું.
ન કામે જવાનું, ન ભણવા જવાનું,
બસ, ઘરમાં જ પુરાઈ રહેવાનું.
કોઇની ફૅક્ટરી બંધ,
તો કોઇનું કારખાનું બંધ.
રોડ પર કામ કરતાં માણસો પણ
ઝૂંપડામાં બંધ.
ઝૂંપડામાં ઊના ઊના શ્વાસો ભરતું
બાળક પૂછે :
મા, રોટલો ક્યારે બનશે ?
માની આંખમાંથી ટપકતાં
ખારાં ખારાં આંસુઓમાં
રોટલો ઢૂંઢે બાળક

સૌજન્ય : “નિરીક્ષક” − ડિજિટલ આવૃત્તિ; 28 મે 2020

ભલભલાનાં ભેજાં ફરી જાય એવો તાપ પડે છે. એનાથી વાયરસ મરી જાય એવું કહેવાય છે, તેથી કૈં માણસને ઓછો તડકે મૂકી દેવાય છે! ધારો કે મૂકીએ ને વાયરસ રહી જાય ને માણસ ઉકલી જાય એવું બને, તો? એ ચાલવા દેવાય? એ વાત જુદી છે કે વાયરસે દુનિયાની વસ્તી ઘટાડવા માણસને બાનમાં લીધો છે, પણ તે રાજકીય 'હસ્તી' ઘટાડી શકે એમ નથી. એ સાચું કે માણસ કોયડો છે ને તેને ઉકેલવાનો હોય, પણ એવી રીતે નહીં કે માણસ ઉકલી જાય ને કોયડો જ રહે.

હમણાં માણસો ઉકલી જાય એવો એક કિસ્સો બન્યો, પણ ઉપરવાળાની મહેરબાની તે આફત ટળી.

માણસ કૈં પણ ભૂલી જાય એવું બનતું આવ્યું છે. ઘણીવાર તો શું ભૂલી જવાનું છે તે પણ માણસ યાદ રાખતો હોય છે. આમ છતાં માણસ ભૂલકણો ગણાયો છે. ભૂલી જવું ને ભૂલ કરવી એ બે ઘણાં એક માને છે. એટલે જ 'માણસ માત્ર ભૂલને પાત્ર'ના બંને અર્થ માણસ સગવડ પ્રમાણે ખપમાં લે છે. 'ભૂલને પાત્ર'નો અર્થ ભૂલી જવાને પાત્ર ને 'ભૂલને પાત્ર' એટલે ભૂલ કરવાને પાત્ર. ટૂંકમાં માણસ ભૂલ પણ કરે ને ભૂલી પણ જાય.

ગની દહીંવાળાનો એક શે'ર છે :

શ્રદ્ધા જ મારી લઈ ગઈ મંઝિલ ઉપર મને,
રસ્તો ભૂલી ગયો તો દિશાઓ ફરી ગઈ.

ગનીભાઈની શ્રદ્ધા તો એમને મંઝિલ ઉપર લઈ જાય. રસ્તો ભૂલી ગયા તો દિશાઓ પણ ફરી ગઈ ને તેણે મંઝિલ પર પહોંચાડ્યા, પણ હવે શ્રદ્ધા રહી નથી એટલે મ્યુનિસિપાલિટીનો કામદાર રસ્તા વચ્ચે ઊભો રહીને ગટરનું ઢાંકણું ખોલી ચાકો ફેરવે તો રસ્તો બદલાઈ જાય ને ભાગળ જવાવાળો ચોક પહોંચે એવું બને.

એવું પણ બને કે મારે ભાગળ જવું હોય ને હું મોરાભાગળ પહોંચી જાઉં. આ હું જાણી જોઈને ન જ કરું. એવી અક્કલ હું વાપરી શકું કે બુક લેવા નીકળું ને બુકે લઈને પાછો થાઉં, સોરી, પાછો ફરું. એવું બને કે સરખા બંગલા હોવાને કારણે હું મારા બંગલાને બદલે બાજુવાળી તાજી વિધવાના બંગલામાં ઘૂસી જાઉં ને એ મને હોસ્પિટલ જવા જેટલો પાછો મોકલી આપે. એવું પણ બનતું હોય છે કે બીજાની પત્ની ઘણાને પોતાની લાગી હોય ને ઈચ્છા કરી હોય કે પોતાની પત્ની વિશે બીજાને પણ એવું લાગે. જો કે આ ભૂલ નથી હોતી, એ વિશફુલ થિંકિંગ હોય છે.

મતલબ કે માણસ ભૂલી જવાની ભૂલ કરતો આવ્યો છે ને કરતો રહેવાનો છે, પણ કોઈ ટ્રેન પોતાનો ટ્રેક ભૂલી જાય એવું બને? બને. બન્યું છે. 25 મેની ઘટના છે. મુંબઈથી ગોરખપુર જવા નીકળેલી શ્રમિકોની ટ્રેન ઓરિસા પહોંચી ગઈ. તે પણ એક બે નહીં, પૂરી 40 ટ્રેન ઓરિસા જઈને ઊભી રહી. છેને કમાલ.

હું ટ્રેનમાં મુંબઈથી સુરત આવવા નીકળું ને ઊંઘમાં અંકલેશ્વર પહોંચી જાઉં એમ બને, પણ ટ્રેન ગોરખપુર જવાને બદલે ઓરિસા પહોંચી જાય તે તો ગળે ને ભેજે ઉતરતું નથી. ક્યાં ગોરખપુર ને ક્યાં ઓરિસા? એ તે ગોરખપુર છે કે ગોરખધંધો ને એ તે ઓરિસા છે કે અરીસા કે આવો બફાટ થાય? હદ કહેવાયને! શ્રમિકો તો થાક્યા હોય તે સૂઈ ગયા હોય, પણ ડ્રાઇવર? તે આટલા ડ્રાઈ કે વર, કેમ?એ આટલું કાચું કાપે? એ ડ્રાઇવર છે, રસોઇયો તો નથી કે આખું કોળું દાળમાં જાય? એ શ્રમિકો ગોરખપુર પહોંચ્યા કે નહીં તે પણ ખબર નથી. ચાલો, ક્યાંક તો પહોંચ્યા! બાકી, રેલવેનું ભલું પૂછવું, ગમે ત્યાં પહોંચાડે.

કાલે કોઈ ટ્રેન મુંબઈ સેન્ટ્રલ પહોંચવાને બદલે એરપોર્ટ પર પહોંચી જાય એવું પણ બને! કોઈ  'દોઢ' ટ્રેનને પૂછે, 'કેમ અહીં?' તો ટ્રેન કહી શકે, 'અમેરિકા જવું છે. કેમ અમને ઊડવાનું મન ના થાય?'

ત્યારે શો જવાબ આપવો તે રેલવેએ વિચારી લેવાનું રહે. જો કે રેલવે બહુ સંવેદનશીલ છે. ઓરિસા સુધીનો વધારાનો ચાર્જ માંગે તો નવાઈ નહીં. રેલવે ટ્રેક પર ફાટકો એટલે રાખવામાં આવે છે કે ટ્રેન ગામમાં ન ઘૂસી જાય, પણ કોઈ ટ્રેનને એમ થાય કે અત્યારે રિક્શા બંધ છે, તો ચાલો બધા મુસાફરોને ઘરે મૂકતી જાઉં, તો તેને ના પાડી શકાશે? ટ્રેનોનું ભલું પૂછવું. એ તો ગમે ત્યાં જાય. ‘ગમે' ત્યાં તો જાય જ. એને ગોરખપુર ન ગમે તો ન જાય. ને ઓરિસા ગમે તો જાય જ!

એમાં કોઈ કશું ન કરી શકે.

હવે તમે પાછા કહેતા નહીં કે હું સાઈડ ટ્રેક કરું છું. ટ્રેન ટ્રેક બદલીને બીજે પહોંચી જાય તો હું તો માણસ છું. વિષય બદલાય પણ ખરો. માણસ માત્ર, ભૂલને પાત્ર, એમને એમ તો નહીં કહેવાયું હોયને!

000

e.mail : ravindra21111946@gmail.com

છેલ્લા કેટલાક મહિનાઓથી ટી.વી., રેડિયો, અને છાપાંઓમાં દિવસ ને રાત કોરોના વાયરસ સિવાય બીજું કાંઈ દેખાતું કે સંભળાતું જ નથી. પણ ઇતિહાસમાં આવી વિનાશક ઘટનાઓ બનતી જ રહી છે. છેલ્લાં સોએક વર્ષોમાં જ કૈંક ભૂખમરાઓ, ધરતીકંપ, જંગલોની આગ, પ્રલય સમા પૂર, અને ભયંકર વાવાઝોડાઓ થયાં છે. જો કે આ બઘી હોનારતોમાં કોરોના વાયરસ કૈંક જુદો તરી આવે છે એનું એક કારણ એ છે કે એ વિશ્વવ્યાપી છે. તેમાંથી છટકવું મુશ્કેલ છે. એનાથી બચવા માટે ક્યાં જાવું?

આવી કટોકટીને સમયે સંત પુરુષો અને ધર્મગુરુઓ આવી હોનારતોમાં ઈશ્વરનો હાથ જુએ છે.  1932માં બિહારમાં થયેલ ભયકંર ધરતીકંપને ગાંધીજીએ ત્યાંની અસ્પૃશ્યતાના પાપની દૈવી સજા તરીકે જોયો હતો!

રાજકર્તાઓ અને અમલદારો કે જેની જવાબદારી પ્રજાની સંભાળ લેવાની હોય છે તે એમ પણ કહે કે આવા વાયરસમાં કોઈ મહામારી થવાની નથી, આવી હોનારતો થયા કરે, એની ચિંતા કરવાની જરૂર નથી. જે કાંઈ થયું છે તેનો ઉકેલ તરત થઈ જશે. આમ કહીને આખીયે વાત હસી કાઢવાનો પ્રયત્ન કરે છે. અમેરિકામાં જ્યારે વધુ ને વધુ લોકો કોરોના વાયરસથી મરવા લાગ્યા છે ત્યારથી પ્રમુખ ડોનાલ્ડ ટ્રમ્પએ આવી ચાલબાજી ચલાવી રહ્યા છે. પણ આવા ભયંકર અને ખતરનાક વાયરસ સામે આવી ચાલાકી નથી ચાલતી.

નોંધપાત્ર વાત તો એ છે કે આવા વિનાશક સમયે પણ આપણી આજુબાજુની કુદરતી દુનિયા તો એના નિત્ય ક્રમ પ્રમાણે જ ચાલ્યા કરે છે, ઋતુઓ બદલાતી રહે છે, જાણે કે પ્રકૃતિને વાયરસ અડતો જ નથી! 

આવા વિચારોને મુક્ત ઝૂલણા છંદમાં સાંકળી લેવાનો અહીં પ્રયાસ કર્યો છે.

(મુક્ત ઝૂલણા)

દૂર કો પૂર્વનાં દેશથી આવતો વાયરો, કારમો
લાવતો વાયરસ જબર એક ક્રૂર ને જીવલેણ,
કોઈ કહે આ તો છે ઓગણીસ આંકડા માંડતો કોવીડો વાયડો,
કોઈ કહે આ તો છે કોરોના નામનો રોગ મોટો,
ક્યાં ય એનો નથી કોઈ જોટો.

એ તો માણસ માણસ જોતો જાય, માણસ, માણસ ખાતો જાય, હડફેટે જે ચડ્યું, સામે જે કોઈ મળ્યું,
છોટુ મોટું, સાચું ખોટું, ડાહ્યું ડમરું, સારું નરસું,
રંક તવંગર, શઠ, સંત ને શેઠ શામળશા, રાંક ગરીબડા, બડા સાહ્યબા,
ફરક પડે નહીં એને, એ તો કોઈ ભેદ વગર ને ભાવ વગર ને ભાન વગર
હરખ હરખ સહુ ભરખી જાય.

નર્સ ને ડોકટરો માત્ર એટલું કહે :  ના, ના, ના, મના, મના, મના,
ના આના, ના જાના, ના મિલના મિલાના,
ને હાથ તો કભી ના મિલાના, બસ બરાબર ધોના,
માસ્ક લગાના, હાથ છૂપાના, કછું નહીં છુના,
થાશો નહીં તો ફના, ફના ને ફના, સર્વથા ફના,
લોકડાઉન, લોકઇન, બારણાં બધા જ બંધ,
નહીં મિલન, નહીં સમ્મેલન, આલિંગન તો નહીં, નહીં,
ઘર ઘર પિંજર કેદ થઈને રહો ને કરવું હોય તે કરો,
પણ છાના માના, છાના છપના,
ખાના, પીના, સોના, પણ જોજો હોં ઘરમાં ને ઘરમાં.
થાશો નહીં તો ફના, ફના ને ફના, સર્વથા ફના.
આ બધું સાંભળી ધરપતે સુઈ ગયા લોક સૌ
જાગીને જોવે તો
કૂદકે  ભૂસકે કોવીડો વધ્યા કરે
લોક સૌ ફડફડે, તડફડે, પછી પડે,
મોતનો આંકડો રોજ ઊંચો ચડે,
કોયડો બડો થયો. 

જે બધા પ્રમુખ ને પ્રધાન છે, એ બધા મૂછ કૈં મરડયા કરે,
બાદશાહ, વાહ વાહ હજૂરિયા,
પિષ્ટમ પેષણ ભાષણ કરતા બહુ કહે:
જી હજુર, કોવીડો? કોવીડો છે જ ક્યાં?
નથી, નથી અહીં નથી, ને હોય તો ય શું થયું?
એવું તો થયા કરે, લોક તો મર્યા કરે, વાત કંઈ નવી નથી.
અમે બધા હાજર અહીં,
હારવી હિમ્મ્ત નહીં, હારશે વાયરસ કોવીડો.

થોડી તો ધીરજ ધરો,
કોવીડો કાઢવા, નોતર્યા છે ભુવા,
મંતરે જન્તરે, ગોતશે, કોઈ અક્સીર દવા ને ઈલાજો નવા,
જાદૂથી ભસ્મ ભેગી થશે લેબમાં, જાણશો વેબમાં,
ગૂગલે જાણવું, ક્યાં જવું, ના જવું,
વિષય ચિન્તા તણો છે જ ના, છે જ ના, નાસશે વાયરસ કોવીડો.

થોડી તો ધીરજ ધરો,
જેમ આવ્યો જ તેમ
જરૂર પાછો જશે વાયરસ કોવીડો.
થોડી તો ધીરજ ધરો,
આવતા ગ્રીષ્મના ધખધખ્યા વાયરા કોરડા વીંઝશે,
આભની આગમાં રાખ થઈ ઉડશે, વાયરસ કોવીડો.

આ બધું સાંભળી ધરપતે સુઈ ગયા લોક સૌ
જાગીને જોવે તો
કૂદકે  ભૂસકે કોવીડો વધ્યા કરે
લોક સૌ ફડફડે, તડફડે, પછી પડે,
મોતનો આંકડો રોજ ઊંચો ચડે,
કોયડો બડો થયો. 

ધર્મની જે ધજા ભવ્ય ઊંચી ધરે,
વૈષ્ણવો તે કહે: પ્રશ્ન છે માત્ર આ માનવી જાતનો,
પાપ એણે કર્યા, બહુ કરી છે મજા, ના કરી કૈં પૂજા,
ને રજા દૈ દીધી દેવને,
કાળું ધોળું કર્યું, રાંકને ત્રાસ આપ્યો ઘણો,
એ બધા પાપ ધોવા કરી ધામધૂમે કથા રામની,
અગરબત્તી કરી, પૂજન ભક્તિ કરી, 
કાશીએ ઠેઠ જઈ સ્નાનથી સ્વચ્છ થૈ, ધ્યાન ઊંડું ધર્યું, દાન મોટું કર્યું,
તે છતાં પાપ ધોવાય નહીં, મેલ એનો જ એ ઉખડે નહીં જરી,
તેની છે આકરી આ સજા તે હવે ભોગવો,
ભાગ્યમાં જે લખ્યું, તે થકી છૂટકો છે નહીં.

સંત થઈ ઠાવકા, બોધ કૈં આપતા:
આપણા પાપનો મેલ ધોવા બધો,
ઈશ્વરે મોકલ્યો કોવીડો કારમો,
જ્યાં સુધી માનવી જાત પાપી હશે, દંભી ઢોંગી હશે,
ત્યાં સુધી ક્રૂર આ દાનવી કોવીડો આવશે,
મોતની ભઠ્ઠીમાં માનવી જાતને હોમશે.

પ્રશ્ન છે માત્ર આ માનવી જાતનો,
કુદરતે અસર ના, કસર ના,
ઝાડ, પાન, ધાન, પાક, પુષ્પ કૈં હજાર જાત, પારિજાત
કેસુડો, કેવડો, ગુલાબ લાલ, મંજરી
ફુલતાં, ફાલતા, ઝૂલતા, હર્યા ભર્યા,
કોવીડો એમને અડે નહીં, નડે નહીં!

પ્રશ્ન એક માનવી જાતને,
વર્ષ ચાર પાંચ બાદ યાદ કોણ રાખશે?
કે હતો એકદા કોવીડો નામનો વાયરસ?
ટાળવા કારમા ક્રૂર એ રોગને વાત જે કરી હતી, વચન આપ્યું હતું?
વાત જો ટાળી ને વચન ભંગ જો કર્યું,
કોવીડો આવશે ફરી ફરી, નકી, નકી.
જાણવું માનવી જાતને.