શબ્દ ને સૂર થીજી ગયા છે. જાણે કે ચોમેર સોપો પડી ગયો છે. શનિવાર, 28 જુલાઈ 2018ના  રાતે નવેકને સુમારે ચંદુભાઈ ગોરધનદાસ મટાણીએ લેસ્ટર નગરે વિદાય લીધી તેની જોડાજોડ વિલાયતની ભૂમિ પર વાદળ છવાઈ ગયાં હોય તેવો અનુભવ છે.

ગઈ સાલ, કુમુદબહેન મોટા ગામતરે સિધાવ્યાં હતાં, અને હવે ચંદુભાઈ એમનો સધિયારો મેળવવા જાતરાએ નીકળી ગયા. હવે તો સ્મરણની કેડીએ … …

ખેર ! … જૂન 2009ના “ઓપિનિયન” સામિયકના અંક માટે લખાયો આ લેખ અહીં સાદર કરવા મન કરું છું. ચંદુભાઈને જાણવા, માણવા એથી આંગળી ચિંધ્યાસમ કામ થયું લાગશે, તેની ખાતરી.

•••••••••

જોત જોતામાં હવે તેને ય અાશરે ત્રણેક દાયકાઅો થવામાં છે. ’ગુજરાતી સાહિત્ય અકાદમી’ની બીજી ભાષા-સાહિત્ય પરિષદની, લેસ્ટર ખાતે, વ્યવસ્થાના તે દિવસો હતા. ઝામ્બિયાથી અા મુલકે તેવાકમાં જ સ્થાયી થવા અાવેલા ચંદુભાઈ મટાણીના વડપણમાં, સ્થાનિક સ્તરે, સ્વાગત સમિતિની રચના કરવામાં અાવી હતી. લેસ્ટરના બેલગ્રેવ રોડ અને મેલ્ટન રોડના લગભગ ચોખંભે ત્યારે તેમની દુકાન હતી, તેવું સાંભરણ છે. તેમની દુકાને, તેમના ઘરે પણ, અા અંગેની નિયિમત બેઠકો થતી અને તે દરેકમાં ભાગ લેવા લંડનથી અાવરોજાવરો રહેતો. તેવા તેવા દિવસોથી જ જાણે કે એમનું વ્યક્તિત્વ સતત અાકર્ષતું રહ્યું છે; અને હવે તે સંબંધ વિસ્તરીને અંગત મૈત્રીમાં ય ફેરવાઈ ગયો છે. ‘પૂર્વાલાપ’ના કવિ મણિશંકર રત્નજી ભટ્ટ ‘કાન્ત’, સખા બળવંતરાય કલ્યાણરાય ઠાકોરને ઉદ્દેશીને, ગાય છે તેમ, ચંદુભાઈને ય ઉદ્દેશવાનું, અાથીસ્તો, મન છે :

ફર્યો તારી સાથે, પ્રિયતમ સખે  સૌમ્ય વયનાં
સવારોને  જોતો  વિકસિત  થતાં  શૈલશિખરે;
અને  કુંજે  કુંજે  શ્રવણ  કરતો  ઘાસ  પરના
મયૂરોની કેકા ધ્વનિત ધસતી જ્યાં ગગનમાં !

….. અને અાટઅાટલાં વરસોની અા સહિયારી યાત્રાના દરેક પડાવે જોતો રહ્યો છું : સંગીત પ્રત્યેની એમની લગની; સાહિત્ય માટેની રસિક અભિરુચિ; પારાવાર વાંચન; જાહેર જીવન માટેના કેટલાક અાદર્શો; સંસ્થાસંચાલનની મથામણ; પ્રકૃતિએ વિવેક બૃહસ્પતિ; મધમીઠી પરોણાગત; મૈત્રીમાં સતત કૃષ્ણનો ભાવ; − અને અામ, અાવી અાવી અા યાદી પણ ક્ષિતિજે વિસ્તરી શકે છે.

ચંદુભાઈએ ગુજરાતી સાહિત્ય અકાદમી સાથેનો સંપર્ક જેમ જીવંત રાખ્યો છે, તેમ, અા પાસ, ગીતસંગીતના પ્રસારણ માટે દાયકાઅોથી અગ્રગામી સંસ્થા તરીકે જેની નામના બંધાઈ છે તે તેમની ‘શ્રુિત અાર્ટ્સ’ સાથેની ઘનિષ્ટતા મેં સ્વાભાવિક કેળવી જાણી છે. વળી, અારંભથી એમણે “અોપિનિયન” સંગાથે ફક્ત તંતુ જોડી જ નથી રાખ્યો, અનેકોના તાર પણ સાંધી અાપ્યા છે. અાજ સુધીનો અનુભવ કહે છે કે તે સરેરાશ એક ઉમદા વાચક નીવડ્યા છે.

અામ જોઈએ તો ચંદ્રસિંહ ગોરધનદાસ મટાણી માંડવી(કચ્છ)નું સંતાન. અને માંડવીને ય પોતીકો પોરસાવતો ઇતિહાસ છે. રુકમાવતી નદીને કાંઠે, દરિયા િકનારે, વિસ્તરેલા અા માંડવી નગરને અાશરે ચારસો સાલનો ધબકતો ઇતિહાસ વીંટળાયો પડ્યો છે. વળી, લગભગ ૧૮મી સદીથી અહીંનું બંદર દેશાવરી વહાણવટા ક્ષેત્રે ધબકતું અાવ્યું છે. હિંદી મહાસાગરને અારેઅોવારે પલોંઠ લગાવી જામેલા, દૂરસુદૂરના અનેક દેશો સાથે, તેને અાથી નિજી સંબંધ બંધાયો હતો. અાવા કોઈક તબક્કે, અાપણા ચંદુભાઈ મટાણીએ અાફ્રિકાની વાટ લીધી. કહે છે કે પહેલા તે મોઝામ્બિક ગયા. તે દિવસોમાં ત્યાં તેમના મોટાભાઈ હતા. તેમની પાસે બેરા બંદરી નગરમાં ચંદુભાઈએ બે’ક મહિનાઅો અાનંદમોજમાં વિતાવ્યા હશે. અને પછી, તત્કાલીન ન્યાસલૅન્ડના પાટનગર બ્લાન્ટાયરમાં, નસીબને પલોટવા રહ્યા. મલાવી તરીકે અોળખાતા અા મુલકમાં, ચંદુભાઈએ બે’ક વરસ નોકરી કરી હશે. અને પછી, તેમની યુવાનીનો ઘોડો થનગનવા માંડયો; અને તેમણે, કોઈક ભાતીગળ પળે, ઘોડાને પલાણી, ત્યારના ઉત્તર રહોડેશિયાની (હાલના ઝામ્બિયાની) વાટ પકડી. અા સાહસ હતું અને તેમાં એ કામયાબ રહ્યા.

ત્યાં ચંદુભાઈની ક્ષિતિજ ધીમે ધીમે વિસ્તરતી ચાલી. મુફલીરા ગામે જમાવટ કરી. વેપારવણજનો જેમ પથારો જામ્યો તેમ તેમની ખુદની પાકટતા ય નીખરતી ચાલી. પોતાના અંતરમનમાં પડેલા સંસ્કારને કારણે, ફોટો કસબ પણ ખીલવ્યો. ગળું અને કંઠ પણ સોજ્જા. સંગીતમાં ઊંડો રસ. ખૂબ સાંભળે. સમજે. હિન્દી ફિલ્મજગતના ગાયક મૂકેશના ભારે ચાહક. પરિણામે, ચંદુભાઈ મજલિસ જમાવે અને મૂકેશે ગાયેલાં એકમેકથી ચડિયાતાં ગીતોની હૂબહૂ જમાવટ કરે. બીજી પા, સ્વામી કૃષ્ણાનંદ સરસ્વતીની આવનજાવન અને એમનો ઊંડો પાસ લાગ્યો; તેમ આપણા શિરમોર ગાયક પુરુષોત્તમ ઉપાધ્યાયના સંગીત પ્રવાસનો ય રંગ લાગ્યો. આ બધું સ્વાભાવિકપણે એમના પાયામાં ધરબાયું છે. સુગમ સંગીતને ક્ષેત્રે, જેમનાં એકમેકથી ચડિયાતાં કામોના ચોમેર આજે સિક્કા પડે છે, તેવા આ ચંદુભાઈ મટાણીની ભેરુબંધી, ગોવિંદભાઈ પટેલ સંગાથે સન ૧૯૫૫થી બંધાઈ. એક પેટી વગાડે, બીજા તબલા પર સંગત કરે અને છતાં, પાછા, બંને ગાય – ગીતો, રાસ, ભજનો, અને ઘણુંબધું. સંગીત સંગે, ઝામ્બિયામાં અને વિલાયતમાં, આ બેલડાએ એક વાતાવરણ ઊભું કર્યું, સમાજ ઊભો કર્યો. બીજી પાસ, વિલાયતમાં લેસ્ટરથી, ‘શ્રુતિ આર્ટ્સ’ની રચના વાટે ચંદુભાઈ મટાણીએ તો કમાલ કરી જાણી છે.

િવલાયતમાંના અા ત્રણ દાયકાઅો દરમિયાન, ‘શ્રુિત અાર્ટ્સ’ સંસ્થાનો વિકાસ, ચંદુભાઈની રાહબારીમાં, કૂદકે અને ભૂસકે જામ્યો છે. દર વર્ષ થતી રહેલી તેની વિવિધ પ્રવૃત્તિઅો દ્વારા જ અા વ્યાપ સહજ દેખાઈ અાવે છે. વળી, ‘સોના રૂપા’ વાટે, ગીત-સંગીતની ક્ષિતિજ હવે ખંડખંડે વિસ્તરી છે. ‘સોના રૂપા’ હેઠળ વિધવિધ પ્રકારનાં સંગીતની અૉડિયો કસેટ, ડી.વી.ડી. તેમ જ સી.ડી.નું િનર્માણ થયું છે. અા અાખી યાદી નજરે પડે ત્યારે જ તેની સભરતા સમજાય. જોનારને અા કામમાં સમજણ અને દૂરંદેશી અારોપાયેલી જોવા સાંપડે. અા સમૂળા પ્રકલ્પમાં, હવે, પુત્ર હેમન્ત મટાણીની અાગેવાની ભળી છે. તેમણે પૂરી નિષ્ઠા સાથે સંગીતનું સરસ અને સફળ પ્રસારણ તથા વિસ્તરણ કર્યું છે. અા અાખી ઝુંબેશે, ચંદુભાઈની લાંબા ગાળાની કામગીરીને બડું ગૌરવ બક્ષ્યું છે. મુંબઈના ‘ટાઈમ્સ’ જૂથે, મહાનગરી મુંબઈમાં તથા ભારતમાં ય ‘સોના રૂપા’ વાટે તૈયાર કરેલી અાવી અાવી સંગીત સામગ્રીઅો મેળવી શકાય તેવી વ્યવસ્થા કરી છે. તે ખુદ એક મોટી હરણફાળ છે. સુરેશ દલાલ, અાિસત દેસાઈ, હેમાંગિની દેસાઈ શાં મિત્રોની ય હૂંફ તેમને રહી છે.   

આટઆટલાં વરસોનું એમનું આ તપ, હવે, ડાયસ્પોરિક ગુજરાતી જનજીવનના ઇતિહાસનું એક સોનેરી પૃષ્ઠ બની બેઠું છે. ચંદુભાઈ મટાણીનું અાદિમ સ્વરૂપ ખીલતું રહ્યું હોવાનું અનુભવાતું જોયુંજાણ્યું છે. દીકરો હેમન્ત તબલા પરે સરસ સંગતિ અાપે છે. દીકરી સાધનાનો કંઠ યુગલગીતોમાં સામેલ રહે છે. પુત્ર હેમન્તભાઈની બંને દીકરીઅો – શેફાલી તથા નેહાલીને પલોટવામાં ચંદુભાઈએ કમાલ કરી છે. કેટલી ય મજલિસોમાં, અા બંને પૌત્રીઅોને દાદાજીને ગાયકીમાં સક્રિય સંગતિ અાપતાં ભાળી છે. પોતાનાં ત્રીજા સંતાન, સાધનાબહેનના ચિરંજીવ રોહનને પણ ચંદુભાઈએ ગીતસંગીતની મજલિસમાં ક્યારેક સામેલ કરવાનું રાખ્યું છે. અાવી ઘટનામાં કોઈને પોત્રીઅો – દોહિત્ર માટેનો મમત કદાચ લાગે; પણ ના, એ એમ નથી. હકીકતે, ગુજરાતી સંગીતની જીવાદોરી, એમણે એમના પછીની, પહેલી શું, બીજી પેઢી સુધી, ખેંચી આપી છે. આ સ્પષ્ટપણે વર્તાય છે. આ મટાણી ઘરાણાની બરકત છે.

પત્ની કુમુદબહેને, પુત્ર હેમન્ત અને પુત્રવધૂ પ્રીતિએ, પુત્રીઅો – દીના અને સાધનાએ પણ ચંદુભાઈના ગોવર્ધનને ઊંચકવામાં ડાંગનો સતત અને સજ્જડ હૂંફટેકો દીધા કર્યો છે. માંડવીના અા નબીરાએ બેરા, બ્લાન્ટાયર, મુફલીરા અને લેસ્ટર મુકામે થાણા જમાવ્યા, અને અા દરેક થાણે, એમનો ગઢ મજબૂત બનતો જ ચાલ્યો છે.

ચંદુભાઈના મતે, અા પંચોતેરની મજલમાં, તેમને ત્રેવડો સંતોષ રહ્યો છે. ત્રણ ત્રણ પેઢી વિસ્તરેલો તેમનો પરિવાર સુદૃઢપણે સંયુક્ત રહ્યો છે. છેલ્લાં દશ વર્ષ દરમિયાન, કુમુદબહેનની માંદગી વેળા હેમન્ત, પ્રીતિ તથા પરિવારનાં અપાર હૂંફ અને સાથ મળ્યાં છે. સંયુક્ત કુટુંબની અા દેણગીને તે પરમકૃપાળુની પ્રસાદી લેખે છે. વળી, પોતાને તંદુરસ્ત અાયખું મળી શક્યું છે તેનો ય તેમને પારાવાર અાનંદ છે. હજુ પણ ભરપૂરપણે ગાઈ શકાય છે, તેથી સંતોષ છે તેમ પણ ચંદુભાઈ કહેતા રહે છે. અાટલું કમ હોય તેમ, વિલાયતમાં, અાફ્રિકામાં તેમ જ ભારતમાં બહોળું મિત્રવર્તુળ ઊભું થઈ શક્યું છે, તેને ચંદુભાઈ જીવનની મોટી કમાણી ગણે છે. અાથીસ્તો, કુદરત પ્રત્યે તે અોશિંગણભાવ વ્યક્ત કરી જ લે છે. 

ચંદુભાઈ મટાણીનું અા સાલ અમૃતપર્વ છે. ગઈ ૩૧મી મે ૨૦૦૯ના રોજ એમને ૭૫મું બેઠું છે. ગુજરાતી ગીતસંગીતના જ ફક્ત નહીં, ભારતીય ગીતસંગીતના પણ એ પરચમધારી છે. અા ક્ષેત્રે એ કર્મશીલ પૂરવાર થયા છે અને એમનામાં અાપણા એક અગ્રસૂરિ તરીકેના ય અનેક લક્ષણો ફૂટ્યા છે. અાવા એક ‘પાંજો માળુ’નો, અંગત અંગત, મધમીઠો પરિચય છે. તેનું સદા ય ગૌરવ છે. અાવા ચંદુભાઈને ઘણી ખમ્મા. એમને સદા ય જૂહારપટોળાં હજો.

e.mail : vipoolkalyani.opinion@btinternet.com

સૌજન્ય : “ઓપોિનિયન”, 26 જૂન 2009; પૃ. 03-04

આલિંગન એ બે વ્યક્તિઓ વચ્ચે લાગણીની આપ-લેનું કેટલું પાવરફુલ સાધન છે એનો અનુભવ તો આત્મીય અને અંગત સંબંધો ધરાવનાર સૌ કોઈને હોઈ શકે, પરંતુ અજાણ્યા કે અલ્પપરિચિત લોકો સાથે આ પ્રકારની નિકટતા ઘણા લોકોને ફાવતી નથી

સામાન્ય રીતે આપણી સંસદના સત્રમાં શું ચાલી રહ્યું છે અને શું નહીં એની આમ આદમીને બહુ પડી નથી હોતી, સિવાય કે ગૃહમાં સભ્યો વચ્ચે છુટ્ટા હાથની મારામારી કે જોરદાર અફડાતફડી મચી ગઈ હોય અને ટીવી-ચૅનલો પર લગાતાર એ દૃશ્યો ટેલિકાસ્ટ થતાં હોય. પરંતુ તાજેતરમાં લોકસભામાં વિરોધ પક્ષોએ સરકાર વિરુદ્ધ અવિશ્વાસનો પ્રસ્તાવ રજૂ કર્યો એ સેશન દેશભરમાં મશહૂર બની ગયું છે. એનું કારણ ન તો સંસદમાં વિપક્ષ અને શાસકના સભ્યો દ્વારા ચર્ચાયેલા મુદ્દાઓ છે કે ન તો વિપક્ષી નેતા રાહુલ ગાંધીનું આક્રમક વક્તવ્ય છે. એનું કારણ છે રાહુલ ગાંધીએ અચાનક જઈને વડા પ્રધાન નરેન્દ્ર મોદીજીને આપેલું આલિંગન! સંસદના ઇતિહાસમાં કદાચ પ્રથમ વાર વિપક્ષી નેતાએ શાસક પક્ષના વડાને આવી જપ્પી આપી છે અને એ જે રીતે તદ્દન અચાનક અપાઈ એનાથી મોદીજી ચોંકી ગયા હતા. 

એ દૃશ્ય ટી.વી. પર વારંવાર દર્શાવાયું છે એટલે તમારામાંના ઘણાખરાએ જોયું જ હશે. રાહુલ ગાંધી ઝૂકીને નરેન્દ્ર મોદીને ભેટ્યા ત્યારે મોદીજીની બૉડી-લૅન્ગ્વેજ જોવા જેવી હતી. તેઓ એકદમ અક્કડ અને સીધા ચહેરા સાથે માત્ર બેસી રહ્યા હતા. તેમણે રાહુલના આલિંગનને પ્રતિસાદ આપવાની બિલકુલ તસ્દી નહોતી લીધી. પરાણે આલિંગન સહન કરી રહ્યા હોય એવું તેમના ચહેરા પરથી લાગતું હતું. આ પ્રકારના આલિંગનને ‘ધ લંડન બ્રિજ’ હગ કહેવાય છે, જેમાં વ્યક્તિને અનિચ્છાએ ભેટવું પડે છે.

માન્યું કે આપણા દેશમાં અભિવાદન માટે ગળે મળવાની પ્રથા પશ્ચિમના દેશો જેટલી પ્રચલિત નથી, પરંતુ આપણા દેશમાં ય અનેક સમુદાયો અને કોમમાં તો આ પ્રથા છે જ. વળી દુનિયાની રીતરસમોથી પરિચિત યુવાઓમાં આ પ્રકારે ભેટવાનું કૉમન છે. અરે, મોદીજીને પણ આપણે અનેક વિશ્વનેતાઓ સાથે હૂંફાળા આલિંગનમાં જોયા છે. ઇઝરાયલના પ્રેસિડન્ટ હોય, જપાનના વડા પ્રધાન હોય કે અન્ય કોઈ પણ દેશના વડા; સૌની સાથે હૂંફ અને હોંશભેર ભેટતા મોદીજીની સેંકડો તસવીરો મળી આવશે.

સંસદમાં થયેલું આ આકસ્મિક આલિંગન સોશ્યલ મીડિયા પર વાઇરલ થઈ ગયું અને દેશભરના નેટિઝન્સ તરફથી કમેન્ટ્સનો ધોધ વરસ્યો છે. લોકસભામાં સ્પીકર સહિત અનેક સભ્યોએ રાહુલના આ વર્તનને સદનના શિષ્ટાચાર અને ગરિમાનો ભંગ કરનાર ગણાવ્યું છે.

સ્પીકર સાહેબાની કમેન્ટ સાંભળી એક વિચાર આવી ગયો : સંસદના કે વિધાનસભાના ફ્લોર પર એક સભ્ય બોલતો હોય ત્યારે તેની વાત સાંભળી ન શકાય એ માટે સતત બરાડા પાડતા, વિરોધ દર્શાવવા હાથાપાઈ પર ઊતરી જતા, એકમેકનાં કપડાં ફાડી નાખતા કે પૂરેપૂરાં સત્રો કોઈ પણ કામકાજ કર્યા વગર વેડફી નાખતા સભ્યોને આપણે જોયા છે. એવી ઘટનાઓની સરખામણીએ એક આકસ્મિક આલિંગન તો ખાસ્સું નિર્દોષ ન ગણાય?

અલબત્ત, સ્પીકરની ટીકા આલિંગન કરતાં વધુ ત્યાર બાદની રાહુલ ગાંધીની હરકત વિશે હતી. એ આલિંગન પતાવીને રાહુલ ગાંધી પોતાની બેઠક પર જઈને બેઠા. પછી જે રીતે તેમણે પોતાના સાથીસભ્ય સામે આંખ મારી એ ચોક્કસ શાલીન તો નહોતી જ (જોયું, વડા પ્રધાનને કેવા ઝડપી લીધા! જોરદાર હતોને મારો પફોર્ર્મન્સ? એ પ્રકારના ભાવ એમાં હતા). સાથે જ એ જેસ્ચરે એ પણ દર્શાવી આપ્યું કે રાહુલનું એ ભેટવું ખરેખર દેખાતું હતું એટલું આકસ્મિક નહોતું. અગાઉથી તૈયાર કરેલા તેમના ભાષણની જેમ જ શક્ય છે કે એ પણ તેમની સ્ક્રિપ્ટનો એક પહેલેથી આયોજિત હિસ્સો હતો. તેમની ભેટવાની અને આંખ મારવાની હરકતોને સાથે જોઈએ તો સ્પીકરની કમેન્ટને સમજી શકાય.

આલિંગન એ બે વ્યક્તિઓ વચ્ચે લાગણીની આપ-લેનું કેટલું પાવરફુલ સાધન છે એનો અનુભવ તો આત્મીય અને અંગત સંબંધો ધરાવનાર સૌ કોઈને હોઈ શકે, પરંતુ અજાણ્યા કે અલ્પપરિચિત લોકો સાથે આ પ્રકારની નિકટતા ઘણા લોકોને ફાવતી નથી. જીવનઘડતર સંબંધી એક વર્કશૉપમાં ત્રણ દિવસને અંતે છૂટા પડતાં પહેલાં હગ-સેશન રાખવામાં આવે છે. એમાં બધા જ સભ્યો એકમેકને અને વર્કશૉપ લેનાર ફૅસિલિટેટરને પણ ભેટીને વિદાય લે. ત્રણ દિવસમાં વર્કશૉપ દરમ્યાન સહૃદયી ફૅસિલિટેટર સાથે સૌને એટલી આત્મીયતા કેળવાઈ ગઈ હોય કે હગ-સેશનમાં સૌ દિલથી એકરૂપ થઈ શકે. આવી વર્કશૉપ કાશ્મીરમાં યોજાયેલી. એમાં ભાગ લેનારા સભ્યોમાં મોટા ભાગના સ્કૂલના પ્રિન્સિપાલ્સ, મુખ્ય વહીવટીઓ તથા અન્ય વરિષ્ઠ અધિકારીઓ હતા. તેમનામાંના કેટલાક લોકોને હગ-સેશનમાં ભેટતી વખતે થતી અવઢવ પેલા ફૅસિલિટેટરે અનુભવી હતી. પરંતુ પહેલી વર્કશૉપમાં જે પ્રિન્સિપાલે ભેટવાની ના જ પાડી દીધેલી તેઓ બીજી વર્કશૉપના અંતિમ દિવસે તેમને હેતથી ભેટ્યા હતા. એ વખતે તેમની આંખમાંથી આંસુ વહી રહ્યાં હતાં. એ આલિંગન દિલથી અપાયું હતું. સૌએ નોંધ્યું હતું કે એ દિવસ બાદ તેમના વ્યવહારમાં એક અજબની હળવાશનો અનુભવ થતો હતો. એ હતો પ્રેમાળ જપ્પીનો જાદુ. 

થોડા દિવસ પહેલાં ટ્રેનમાં એક યુવતી મારી પાસે આવીને ઊભી રહી. તે મારાં લખાણો વાંચતી હતી એટલે મને ઓળખતી હતી અને ઘણા સમયથી મને મળવાનું વિચારતી હતી. તેણે વાત શરૂ કરી અને અમે ચર્ચગેટ ઊતર્યાં. સ્ટેશનમાંથી બહાર નીકળતી વખતે તેણે ખૂબ જ ખુશી વ્યક્ત કરી. અમે ભેટ્યાં અને છૂટાં પડ્યાં. પછી તેનો મેસેજ આવ્યો કે યુ મેડ માય ડે. મને ત્યારે એહસાસ થયો કે તેની ખુશી ઝીલવામાં હું મારો આનંદ વ્યક્ત કરવાનું તો ચૂકી ગઈ! મેં તેને એ વાત લખી અને તેનો જવાબ  આવ્યો : કંઈ વાંધો નહીં, તમારા આલિંગનમાં મેં એ અનુભવ્યો હતો! આલિંગન દ્વારા થતો મૂક સંવાદ કેટલો સચોટ હોય છે! આલિંગન વિશેના અભ્યાસમાં એના અનેક પ્રકાર વર્ણવાયા છે. જુદા-જુદા એ તમામ પ્રકારોમાં એક બાબતનું સામ્ય છે કે આલિંગન બે વ્યક્તિઓ વચ્ચેના સંબંધોનો અરીસો છે.

સૌજન્ય : ‘સોશ્યલ સાયન્સ’ નામક લેખિકાની કટાર, “ગુજરાતી મિડ-ડે”, 31 જુલાઈ 2018

The recent debate around ‘no confidence’ in the Loksabha (21st July 2018); brought to fore the policies of the Modi sarkar. Modi Sarkar has failed the country on most of the counts, control over corruption, bringing back black money hoarded in foreign banks, and failed the electoral promises like 15 lakhs in every body’s account, creation of employment for youth, controlling the rising prices, solving the agrarian crisis among others. The points raised by Rahul Gandhi leading the debate did hit the nail on the head. Some other issues, which also need to the highlighted relate to the increasing hate and violence in the society; increasing intimidation and marginalization of religious minorities in particular.

These are well outlined in a report, which has been ignored by major section of media. This refers to the report by civil society groups, brought out on the occasion of completion of four years of Modi Sarkar. Appropriately titled, ‘Dismantling India’, the book is edited by eminent activists, John Dayal, Leena Dabiru and Shabnam Hashmi (Media House, https://www.amazon.in/Dismantling-India-4-year-Report/dp/9387298396/ref=sr_1_2?ie=UTF8&qid=1532308099&sr=8-2&keywords=dismantling+india) The report is remarkable as it has essays by writers and activists engaged in issues related to national integration and communal harmony. Twenty two writers, who will be dubbed as 'Pseudo seculars' by the ruling party have recorded the policies of the Modi Government in a meticulous way.

This report draws a broad canvass of the happenings of last four years of Modi rule. The issue of concern, where foot soldiers-lynch mobs, have become very active and have created havoc has been well documented. These mobs look to be spontaneous but are well organized. They get activated by subtle and overt encouragement from the powers that rule. They take law into their hands as they know that they will get away with it. This report, well compiled by the editors focuses on this aspect of the Modi Sarkar, where the myths, biases stereotypes are being promoted; giving encouragement to people to take the law in their hands and to unleash the violence and intimidation against weaker sections of society.

In this report, in a very sensitive and in-depth manner, the authors collective, well known for their concern for preserving the ‘Idea of India’, take the stock of the status of civic rights, human rights and the increasing fearfulness in the society. The articles relate to all aspects of our social life, culture, promotion of divisive Hindutva politics, the culture which is promoting darkness, and opposing the very values which are the foundation of freedom movement of the country. Just to give few examples from the long list; John Dayal in a hard hitting, piece; ‘Lynching and other Consequences of Hate’ shows the mirror to the society on the issues of rising violence. Violence is not spontaneous, it is an outcome of spread of misconceptions and the consequent Hate imposed on the society. There are articles which tell us that during last four years how the Hate against religious minorities is being promoted and is creating an atmosphere where social space is getting communalized in a deeper manner leading to what Harsh Mander calls, ‘Republic of Hate’.

When our Prime Minister talked of plastic surgeon in ancient India, planting elephants’ head on a boy’s head, one could imagine that the ruling dispensation is out to promote blind faith and glorify the past, this glorification of past tells us about the presence of Pushpak Viman, Wi-Fi, TV and what have you. Writers duo Gauhar Raza and Dr. Surjit Singh list all these hilarious sounding pronouncement from our leaders, and tell us that the matter is not just about the statements, our science policy, our funding in matters of science research is diverted away from areas which will focus on the research on the issues related to people’s issues. Panchgavya (a mixture of cow’s dung, urine, milk, curd and ghee) is getting a major funding for research under a high level committee! The whole tradition of scientific Temper promoted by our first Prime minster Nehru and enshrined in our Constitution is being given a go by for such laughable policy of this government.

The education system is being communalized at a very rapid speed, the curriculum of education to promote an obscurantist view of society, to glorify Hindu kings, and to demonize the others’ is part of the agenda of Modi Sarkar. Keran Gabriel brings forth a lucid elaboration of the same. K. Satchidanandan disturbed by assault on our plural traditions emphasis on upholding the diversity of the country in his ‘The Idea of India: The case of Plurality.’ Goldy George draws out attention to the much neglected section of Adivasis in, ‘Adivaisi in Fascist regime.’, while Kavita Krishnan is highlighting the worsening of attacks on women, in her, ‘’Worst ever attacks on Women’s autonomy and rights.’ At the same time the policy related to media and judiciary and its impact of our national ethos makes a very disturbing read

That’s not all. Editors have done the painstaking job of compiling the data on crucial issues of attacks on civil society and freedom of expression, attack on education, Hate and targeted violence against Muslims, violence against Christians, dalits, lynching’s in the name of Cow and attacks on women. This tabulation of incidents is an invaluable resource to understand the trends taking over our nation. In a way this report while it presents an in-depth picture of the political scenario of the day, brings forth the fact that BJP is a ‘party with a difference’, as it is guided by the politics of Hindu nationalism as enunciated by its parent organization, the RSS. BJP during last four years of its rule has done massive damage to the ‘Idea of India’, which needs all preservation and promotion. Surely this volume is a must read for all those engaged in preserving Human rights, preserving Indian Constitution and committed to the idea of secular democratic India.