હાલમાં જ બિપીન રાવતે દેશની પૂર્વોત્તર સીમાની સુરક્ષાનાં મુદ્દે દિલ્હીનાં એક સેમિનારમાં કહ્યું હતું કે આસામમાં એક પાર્ટી AIUDF (All India United Democratic Front) છે. તમે જુઓ કે જે પ્રકારે બીજેપી વર્ષ ૧૯૮૪માં ૨ સીટોથી વધીને આજે અહીં સુધી પહોચી છે તેનાં કરતાં પણ ઝડપથી આ પાર્ટી AIUDF અહીં ગતિ કરી રહી છે. તેઓએ વધુમાં કહ્યું હતું કે અમે ત્યાં સમસ્યાઓ ઊભી કરતાં કેટલાંક લોકોની ઓળખ કરી લીધી છે અને તેઓ ગેરકાયદેસર શરણાર્થીઓ પણ હોઈ શકે છે. આસામમાં બહારથી ખૂબ મોટી સંખ્યામાં મુસ્લિમો આવી રહ્યાં છે. બાંગ્લાદેશમાંથી પણ સતત સ્થળાંતર થઇ રહ્યું છે. જેનાં કારણે સમસ્યાઓ વધારે વિકટ બની રહી છે.

તેમનાં પોતાનાં અને આપણા હિતાર્થે જોતાં આર્મી ચીફ બિપીન રાવત જાહેરમાં જે કાંઇ પણ બોલે છે તે પ્રત્યે તેમણે સભાનતા કેળવવી જોઈએ.

ગત અઠવાડિયે (આ લેખ તારીખ ૯ નવેમ્બર, ૨૦૧૭નાં રોજનો છે) ઇન્ડિયન આર્મીના ઉચ્ચ કક્ષાના ઓફિસર બિપીન રાવત કોડાગુ (કર્ણાટકા) નામક એક સુંદર જિલ્લાની મુલાકાતે ગયા હતા. ત્યાં તેમણે આર્મી સ્ટાફના પ્રથમ ભારતીય વડાની પ્રતિમાનું અનાવરણ કર્યું હતું અને આ કાર્યક્રમમાં હાજરી દરમિયાન જનરલ રાવતે કહ્યું હતું કે હવે એ સમય આવી ગયો છે કે જ્યારે ભારતરત્ન એવોર્ડ માટે ફિલ્ડ માર્શલ કરિઅપ્પા(Kodandera M. Cariappa)નું નામ સૂચવવું જોઈએ. વધુમાં રાવતે અહીં જણાવ્યું હતું કે જ્યારે અન્ય લોકો ભારતરત્ન એવોર્ડ મેળવી રહ્યા છે ત્યારે હું તેમાં કોઈ કારણ જોતો નથી, પણ કરિઅપ્પા આ એવોર્ડને લાયક છે અને હું ટૂંક સમયમાં જ એ મુદ્દે સંબોધન કરીશ કે ભારતરત્ન એવોર્ડ માટે કરિઅપ્પાને પ્રાથમિકતા મળવી જોઈએ. હું આપણી આર્મીનો પ્રશંસક છું અને તેને માન પણ આપું છું. (મારો જન્મ અને ઉછેર દહેરાદૂન ખાતે આવેલી ઇન્ડિયન મિલિટરી અકાદમી પાસે જ થયો છે) અને જ્યારથી હું કર્ણાટકમાં રહું છું, મત આપું છું અને ટેક્સ ભરું છું ત્યારે હું એવું ઈચ્છું છું કે ભારતરત્ન એવોર્ડ કર્ણાટકની કોઈ એક વ્યક્તિને પ્રાપ્ત થાય. આ થકી મારા અને ફિલ્ડ માર્શલ કરિઅપ્પાના જૂના પારિવારિક સંબંધો વધારે મજબૂત બનશે.

જ્યારે મેં જનરલ રાવતની આ ટિપ્પણી અંગેનાં સમાચાર વાંચ્યા, ત્યારે મને ધ્રાસકો લાગ્યો. પોતાના પુરોગામીને ભારતરત્ન એવોર્ડ મળે તેવી ભલામણ જાહેરમાં કરવી એ આર્મી ચીફનું કાર્ય નથી. તેઓ કોઈ પણ સમયે આ પ્રકારની વાત કરે તે યોગ્ય નથી કે જ્યારે થોડા જ મહિનામાં કર્ણાટકમાં ચૂંટણી યોજાવા જઈ રહી છે. જો એવું હોય કે આર્મીની સાથે સઘળી ચર્ચા કર્યા બાદ જનરલ રાવત એ પ્રકારના કોઈ નિર્ણય પર આવ્યા હોય કે ફિલ્ડ માર્શલ કરિઅપ્પા ભારતરત્નને લાયક છે, તો તેમણે એક અંગત પત્રમાં આ પ્રસ્તાવ રાષ્ટ્રપતિ ભવનમાં મોકલવો જોઈતો હતો અને કોડાગુ જિલ્લાની જાહેરસભામાં આ મુદ્દે ઢંઢેરો પીટવો યોગ્ય નથી. પરંતુ, જનરલ રાવતે આ પ્રસ્તાવ અંગે આર્મી વર્તુળમાં ચર્ચા કરવા જેવી હતી. જો તેમણે આવું કર્યું હોત તો અન્ય વ્યક્તિઓનાં નામ અંગેની પણ એવોર્ડ માટે ચર્ચા થઇ શકી હોત.

કરિઅપ્પાની એકમાત્ર વિશિષ્ટતા એ હતી કે તેઓ સૌ પ્રથમ આર્મી ચીફ હતા અને એવું નથી કે તેઓએ તેમના ક્ષેત્રમાં કુશળતા પ્રાપ્ત કરી જ હોય. લશ્કરી ઇતિહાસવિદના તેમના સાથી જેવા કે કોડાવા જનરલ, કે.એસ. થીયપ્પાને તેમનાં કરતાં પણ વધારે હોશિયાર ગણાવે છે. આર્મીનાં ક્ષેત્રમાં પણ કોઈએક વ્યક્તિ સુધી સીમિત રહેવું એ યોગ્ય નથી. અને કદાચ હવાઈ અધિકારી માર્શલ અર્જન સિંઘ ભારતરત્ન એવોર્ડ માટે કરિઅપ્પા અને થીયપ્પા કરતાં પણ વધારે દાવેદાર છે. એક જાહેર સભામાં બોલતા પહેલાં શું રાવતે આ અંગે કશું પણ જાણ્યું હતું? કદાચ એવું બને કે જનરલ રાવતની ટિપ્પણીઓ યોગ્ય સ્થાને નહોતી પણ, એવું પણ નહોતું કે તેઓને આ પાત્રથી પર કશું ખબર હોય જ નહિ.

ભૂતકાળના આર્મી ચીફની માફક જનરલ રાવત પણ તેમના મુદ્દાથી બહારની વાત જાહેરમાં સંબોધી ચૂક્યા છે કે જેનાથી તેમનો અને સાથે સૈન્યનો પણ નકારાત્મક પ્રચાર થયો છે. રાવતે આ પ્રકારની વાત જાહેરમાં કરવી જોઈએ નહિ, દાખલા તરીકે તેઓએ જાહેરમાં કાશ્મીરમાં પથ્થરમારો કરનાર લોકોની આતંકવાદીઓની સાથે સરખામણી કરી હતી. તેઓને જાહેરમાં એવી પણ બડાઈ હાંકવાની જરૂર નહોતી કે આપણી આર્મી વારાફરતી બંને મોરચે લડાઈ લડવા માટે તૈયાર હતી. સત્યના પરિપ્રેક્ષ્યમાં આ બંને વિધાનો પક્ષપાતી વલણ ધરાવે છે અને દુર્ભાગ્યે તેની અસર પણ પડે છે. જનરલ રાવતના શબ્દો પ્રશ્નો કરી શકાય એવા ખુલ્લા છે, સાથે તેમનાં કાર્યો પણ એ પ્રકારના જ છે.

મુંબઈમાં રેલવે ઓવરપાસ બનાવવા માટે આર્મીની મદદ લેવી તે પ્રકારના સરકારી સંઘના નિર્ણયની બહોળા પ્રમાણમાં ટીકા કરવામાં આવી હતી. આ જોતાં એવું લાગી રહ્યું છે કે ટેકનોલોજીનો અમલ કરવા કરતાં પણ આ નુકસાનનું નિયંત્રણ કરવા માટે શાસક પક્ષને ખૂબ કવાયત કરવી પડશે. (આ માટે, સંરક્ષણ સંઘ અને રેલવે મંત્રીઓ સાથે મહારાષ્ટ્રનાં મુખ્યમંત્રી પણ જે – તે સ્થળે ફોટો ખેંચાવવા માટે પહોંચી ગયા હતા.) સરકારના આ નિર્ણયનું આર્મીના ચીફે પાલન કર્યું હતું અને રેલવેના પોતાના ઈજનેરી દળનો જુસ્સો પણ તોડી પાડ્યો હતો. જાણે કે નાના એવા બ્રીજનું નિર્માણ કરવું એ ભાગ્યે જ થતું કાર્ય છે. સુશાંત સિંઘે તેમની કોલમમાં લખ્યું હતું કે સરકારને એ વાતનો ખ્યાલ હોવો જ જોઈએ કે આર્મીનાં સ્ટાફને સંકટમય હોય નહિ તે પ્રકારની નાગરિકની ફરજ માટે રોકવા તે સહજ રીતે સંસ્થાકીય ખતરો છે. નાગરિકોના રોજિંદા કાર્ય માટે વગર વિચાર્યે આર્મીનો માર્ગ પલટો કરવો યોગ્ય નથી અને તે માટે ભવિષ્યમાં દેશને મોંઘી કિંમત ચૂકવવી પડશે.

દાયકાઓ પહેલાં, જાહેર સંસ્થાઓમાં ભારતીય લોકશાહીને અતિશય રાજકીય દખલગીરીમાંથી પસાર થવું પડ્યું હતું. ઇન્દિરા ગાંધીનાં આગમનની સાથે જ અમલદારશાહી, પોલીસ, કર અને જકાત સત્તાવાળા તેમ જ તપાસ એજન્સીને પોતાની સ્વાયત્તતા ગુમાવવી પડી હતી. તેમનાં આગમનની સાથે જ અન્ય રાજકારણીઓ (તમામ પક્ષનાં અને તમામ રાજ્યનાં) વધુને વધુ પ્રાપ્ત કરતાં ગયાં. જ્યારે રહી ગયેલાં વ્યક્તિગત અધિકારીઓ કે જેમણે વ્યક્તિગત મંત્રીઓ હોવા છતાં પોતાનાં સૂચનો બંધારણમાંથી મેળવ્યાં અને તે પણ બંને રાજ્ય અને કેન્દ્રસ્થાનેથી. પક્ષનું સત્તાસ્થાને આવવાના કારણે ઘણા સરકારી ખાતાઓનો વિસ્તાર થયો હતો.

આપણા દેશની જાહેર સંસ્થાઓમાં ઓછું સમાધાન કરતી હોય તેવી જાહેર સંસ્થાઓમાં ચૂંટણી પંચ, રીઝર્વ બેંક, સુપ્રીમ કોર્ટ અને દેશની આર્મીનો સમાવેશ થાય છે. છતાં પણ તેની સ્વતંત્રતા સંબંધિત છે પણ નિરપેક્ષ નથી. જો આ સંસ્થાઓ સિદ્ધાંતમાં માનનારા અને હિંમતવાળા લોકો દ્વારા ચાલતી હોય તો, તેમની સ્વાયત્તતા અકબંધ રહે અને શ્રેષ્ઠ પ્રદાન કરી શકે. અને જો આવું ના હોય તો તેઓ રાજકીય દખલગીરીના શંકાના દાયરામાં રહે છે અને અપેક્ષિત પરિણામ આપી શકતા નથી. એ વાત ચોક્કસપણે વ્યાજબી ગણી શકાય કે ટી.એન. સેશાન અને એસ.વાય. કુરેશી એવા સખત પ્રયત્નો કરશે કે જેથી ચૂંટણી પંચની અખંડિતતા અકબંધ રહે તેમ જ અર્થશાસ્ત્રના ક્ષેત્રમાં આઈ.જી. પટેલ અને રઘુરામ રાજન એ પ્રકારની નાણાકીય નીતિઓની રચના કરશે કે જેથી શ્રેષ્ઠ વ્યાજ મળી શકે. પણ, તે હોદ્દાઓ પરના અન્ય વ્યક્તિઓ અંગે કશું કહી શકાય તેમ નથી. નૈતિક હિંમતનો અભાવ અથવા નિવૃત્તિ બાદની નોકરી બાદની મહત્ત્વકાંક્ષાઓ ઘણીવાર ન્યાયધીશો, મધ્યસ્થ બેંકના રાજ્યપાલ અને ચૂંટણી આયુક્તને એ માર્ગે દોરી જાય છે કે જે તેઓ ક્યારે ય કરી શકે તેમ નથી. ભૂતકાળમાં ઘણા એવા આર્મી ઓફિસર્સ ધ્યાનમાં આવ્યા છે કે જેમનો કોઈ ચોક્કસ રાજકારણી સાથે સંબંધ હોય. વર્ષ ૧૯૫૦ દરમિયાન લેફ્ટનન્ટ જનરલ બી.એમ. કૌલ અને સંરક્ષણ મંત્રી કૃષ્ણ મેનનના કુખ્યાત સંબંધો પ્રકાશમાં આવ્યા હતા. પણ, આર્મી સ્ટાફના વડાઓ કર્તવ્યનિષ્ઠપણે રાજકારણથી દૂર જ રહે છે. ઓફિસમાં શ્રેષ્ઠ રીતે કાર્ય કરનાર આર્મીના વડાઓમાં જનરલ ટી.એન. રૈનાનો સમાવેશ થયો હતો. તેમના વિશેની એ વાત નોંધનીય છે કે કટોકટી દરમિયાન તેમણે શાસકપક્ષને આર્મીના યુનિટની મદદ માટે ના પાડી દીધી હતી, જ્યારે આ મદદ માટેનો હુકમ સંરક્ષણ મંત્રીએ કર્યો હતો. સાથે તે વાત પણ માનવી જોઈએ કે વર્ષ ૧૯૭૭માં કોંગ્રેસ ચૂંટણી હારી ત્યારે તેમણે પરિણામ રદ કરવા માટેની દરમિયાનગીરીની વાત નકારી કાઢી હતી. મોટાભાગના આર્મી સ્ટાફના વડાઓ જાહેર બાબતો વિષયક ટિપ્પણીઓ કરવાનું ટાળે છે. જેમાં માત્ર બે બાબતો અપવાદ રહેલી છે, એક જ્યારે તે વ્યક્તિ વર્તમાન પદધારી હોય અને બીજુ કે જ્યારે તે વ્યક્તિની ભારે પ્રશંસા કરવામાં આવી હોય. એ વાત નોંધનીય છે કે વર્ષ ૧૯૫૨માં જનરલ કરિઅપ્પાએ સમગ્ર દેશમાં ઘણાં ભાષણો આપ્યા હતા અને ઘણી પ્રેસ કોન્ફરન્સનું આયોજન પણ કર્યું હતું. તેમણે તે દરમિયાન રાજકીય અથવા અર્ધ-રાજકીય નેતાની ભૂમિકા ભજવી હતી. ત્યારે વડાપ્રધાન જવાહરલાલ નેહરુએ આર્મી ચીફને તાત્કાલિક લેખિતમાં પ્રેસ કોન્ફરન્સમાં ઘટાડો કરવા માટેની સલાહ આપી હતી. આ જ રીતે આપણા વર્તમાન વડાપ્રધાન આપણા વર્તમાન આર્મી ચીફને આ પ્રકારની કોઈ સલાહ આપી શકે તેમ છે અથવા એવી કદાચ એવી કોઈ સલાહ ના પણ આપે. છતાં પણ જનરલ રાવતે જાહેરમાં ઓછું જ બોલવું જોઈએ. કારણ કે તેમના આ જાહેર ઉચ્ચારણ તેમની ઓફિસની અને ઇન્ડિયન આર્મીની વિશ્વસનીયતાને નુક્સાન પહોંચાડી શકે છે.

અનુવાદ – નિલય ભાવસાર

From The Indian Express, November 9th 2017

અમદાવાદમાં જજીસ બંગલો નામનો વિસ્તાર છે. ત્યાં હાઈકોર્ટના ચીફ જસ્ટીસ સહિત જજસાહેબોના બંગલાઓ છે. ઘણા સમય અગાઉ એ રસ્તા પર એક બંગલાની આગળ એક બમ્પ યાને કે સ્પીડબ્રેકર મુકવામાં આવેલું. મજાની વાત એ હતી કે ટ્રાફિકથી ભરચક જજીસ બંગલો ચાર રસ્તા ફક્ત ૧૦૦-૨૦૦ ફૂટ જ દૂર પણ બમ્પ જજસાહેબના બંગલા આગળ. હું મજાકમાં એને ઘણીવાર જસ્ટીસ બમ્પ કહેતો.

માન સહિત મારે એ કહેવું પડે છે કે અનુસૂચિત જાતિ –જનજાતિ અત્યાચાર નિવારણ અધિનિયમમાં સુપ્રિમના માનનીય જજસાહેબોએ કરેલો સુધારો મને પેલા જસ્ટીસ બમ્પની યાદ અપાવે છે. અલબત્ત એ બમ્પ તો પાકી સડક પર હતો, પણ અહીં તો ન્યાયના સાવ ધીમા ગાડાચીલા પર જાણે ખોટા કેસોની મર્સિડીઝ પૂર ઝડપે રોજે દોડ્યા કરતી હોય, એમ ધારીને સેફગાર્ડને નામે ખોટો બમ્પ ઠોકાઈ રહ્યો છે.

સૌરાષ્ટના લોકોને ગામોમાં રજવાડી ઘરો આગળ “આયાંથી કોઈ સડસડાટ નો જાવું જોયે” એનો ખોંખારો ખાતા બાપુબમ્પોનો પણ અનુભવ હશે જ!

ખેર, એમાં નથી પડતો પણ આ કેસમાં અદાલતનો ડ્રામા પણ રસપ્રદ લાગ્યો મને. રીવ્યુ પીટીશનમાં એટર્ની જનરલે કહ્યું “ દલિતો નારાજ છે, ૧૦ લોકોના મોત થયા છે, સ્ટે આપો”. મારી સા.બુ. મુજબ એટર્ની જનરલ સ્તરની વ્યક્તિ આ દલીલ કરે છે, તે સાબિત કરે છે કે પટકથા મુજબ નાટક ચાલુ છે, કેમ કે જગતની કોઈપણ અદાલત પબ્લિક પ્રેશર છે, એવું કહો તો સ્ટે ન જ આપે. એમની પ્રથમ દલીલ જ બંધારણીય હોવી જોઈએ અને કેવી રીતે કાયદાનો મૂળ હેતુ માર્યો જાય છે તે હોવી જોઈએ.

એમની બીજી દલીલ કાયદામાં માર્ગદર્શિકાની જરૂર જ નથી, એ પણ એટલી જ વાહિયાત છે. માર્ગદર્શિકા અદાલત આપી ચૂકી છે, ત્યારે ફોકસ કાયદાના હાર્દ પર અને તેને લીધે શું શું થઇ શકે છે તેના પર જ હોવું જોઈએ. વળતરની દલીલ પણ બિનજરૂરી હતી એવું મને લાગે છે. નોંધ લેવી કે હું વકીલ નથી. ઠીક છે આપણે કદાચ એમ માનીએ કે બંધના એલાન પછી લાંબી નીંદર લઈને જાગી, એટલે તૈયારી કરવાનો વખત નહિ મળ્યો હોય, સરકારને.

માનનીય અદાલત વ્યક્તિ સ્વાતંત્ર્યને શિરમોર ગણાવે છે અને તે છે જ એનો ઇનકાર થઇ શકે નહિ. પણ અહીં સવાલ એ છે કે સંવિધાન અને ન્યાયના સિદ્ધાંતને લક્ષમાં રાખીને કોના વ્યક્તિ સ્વાતંત્ર્યનું રક્ષણ વધુ મહત્ત્વનું ગણાય ? જાતિ આધારિત હિંસા અને અત્યાચારનો ભોગ બનનારા દલિતો/આદિવાસીઓનું કે જેમના પર હિંસા/અત્યાચારનો આરોપ છે તેમનું ? ધારો કે દલીલ ખાતર માની લઈએ કે કાનૂન આંધળો હોય છે અને જજને મન સૌ સરખા તો જજ સાહેબ સાત દિવસની તપાસને નામે પોલીસ આરોપીઓ સાથે મળીને કેસની કેસની પત્તર ફાડી નાખશે એ અટકાવવા કેમ બમ્પ નથી મુક્યો માર્ગદર્શિકામાં ?

આગોતરા જામીન લઈને છૂટેલો આરોપી મોંઘા વકીલ સાથે મળી સામ-દામ-દંડ-ભેદ કરીને બળાત્કાર/હત્યા જેવા ગંભીર ગુનાઓનો કેસ પણ ફીંડલું વાળી દેશે એના માટે એક નાનકડો બમ્પ કેમ નહિ? કે પછી માનનીય જજસાહેબોને ખાતરી છે કે સાત દિવસના સેફગાર્ડમાં તપાસ કરનારા અને આગોતરા જામીન મેળવનારા તમામ આરોપીઓ સત્યવાદી જ હોય અને દેશની ચોથા ભાગની વસ્તી કાયમ જૂઠી જ હોય ? કાયદા-કાનૂનની આછી સમજ છતાં ૧૫ વર્ષના જાહેરજીવનમાં મેં એવું જોયું છે કે આ કાયદા હેઠળ અત્યાચારના કેસોમાં કર્મશીલોની પોણી જિંદગી પોલીસ ફરિયાદ લેવડાવવામાં વીતે છે, પોણી આરોપીઓની ધરપકડ થાય એમાં વીતે છે. ને જો એ થાય તો પોણી ખાઈબદેલા કાળાકોટ સરકારી વકીલોને સંવેદનશીલ બનાવી કેસ યોગ્ય રીતે ચાલે એમાં જ વીતે છે ને છેક ત્યારે બે-ચાર માંડ ન્યાય પામે છે; બાકીના અન્યાયની હતાશામાં જીવતેજીવત અધુમુઆ જ રહે છે.

જજસાહેબો વિદ્વાન હોય છે એટલે એ સમજતા જ હશે કે ન્યાયની લડાઈમાં સામ-દામ-દંડ-ભેદ થકી પરાજિત થયેલો સગો બાપ પોતાના સગા દીકરાની હત્યા થઇ હોય તો પણ અદાલતમાં ફરી જતો હોય છે! જીવ કોને વહાલો ન હોય ? વ્યક્તિ સ્વાતંત્ર્યની માનનીય અદાલતની વાત સાચી છે પણ મને તો એટલું સમજાય છે કે આ દેશનું સંવિધાન નબળાનાં રક્ષણને પ્રાધાન્ય આપે છે અથવા કહો કે તે એના માટે જ સર્જાયું છે. ધારો કે ખોટા કેસની વાત કબૂલ કરીએ તો એની સામેની હકીકત એ પણ છે કે અદાલત સુધી પહોંચતા અત્યાચારના કેસ એ તો જાતિવાદી હિમશીલાની ફક્ત ટોચ માત્ર છે કેમ કે ન્યાયની સાયબી ભોગવી શકવાની તાકાત અને તે માટે જોઈતી હિંમત હજી દલિતો/આદિવાસીઓના છેવાડાનાં ફળિયા સુધી પૂરી પહોંચી જ નથી, પણ તો ય લોહીનાં છાંટણાં હોય એના કૂંડા ન ભરાય, એમ આ સાવ ધીમા ગાડાચીલા પર ન્યાયની હડફેટે આવતા કોઈ નિર્દોષને બચાવવા એક કાંકરી જ કાફી હોય, ત્યાં આખું ગાડું ઉથલી પડે એવા મસમોટા બમ્પ ન મુકાય, કેમ કે એમ કરવામાં આખો ન્યાય જ ઉથલી પડે.

આશા છે કે ભલે ધીમું તો ધીમું પણ ન્યાયનું ગાડું આગળ ચાલશે અને આ કાયદો એના નામ મુજબ “અનુસુચિત જાતિ-જનજાતિ અત્યાચાર નિવારણ અધિનિયમ” જ રહેશે “ઉમેરણ” અધિનિયમ નહિ બને. 

e.mail : makmehul@gmail.com

મૂળ અમેરિકન એવા ફિલ્મ દિગ્દર્શક, નિર્માતા અને લેખક જેમ્સ આઈવરી(James Francis Ivory)ને આ વર્ષે યોજાયેલાં ૯૦મા અકાદમી એવોર્ડ સમારંભમાં ફિલ્મ ‘Call me by your name’ માટે શ્રેષ્ઠ એડપ્ટેડ સ્ક્રીનપ્લેની શ્રેણીમાં ઓસ્કર એટલે કે અકાદમી એવોર્ડ પ્રાપ્ત થયો છે. અકાદમી એવોર્ડના ઇતિહાસમાં તેઓ અત્યાર સુધીમાં સૌથી વધુ (૮૯ની) વયે એવોર્ડ પ્રાપ્ત કરનાર પ્રથમ વ્યક્તિ છે.

જેમ્સ આઈવરી અગાઉ ભારતીય મૂળના ઇસ્માઈલ મર્ચન્ટની સાથે ભાગીદારીમાં (મર્ચન્ટ આઈવરી પ્રોડક્શન્સ) અભિનેતા શશી કપૂરને લઈને ઘણી ફિલ્મ્સ પ્રોડ્યુસ અને ડિરેક્ટ કરી ચૂક્યા છે. જેમાં શશી કપૂર સ્ટારર ધ હાઉસહોલ્ડર (૧૯૬૩), શેક્સપિયર વાલાહ (૧૯૬૫), બોમ્બે ટોકી (૧૯૭૦), ઇન કસ્ટડી (૧૯૯૩) વગેરે ફિલ્મ્સનો સમાવેશ થાય છે. સાથે આ તમામ ફિલ્મ્સ આંતરરાષ્ટ્રીયસ્તરે પણ ખ્યાતિ પ્રાપ્ત કરેલ છે. ફિલ્મ સમીક્ષક અસીમ છાબરા તેમના એક લેખમાં જેમ્સ આઈવરી વિશે વિસ્તૃતમાં વાત કરતા જણાવે છે કે ૧૯૫૦ના દાયકાના અંતિમ વર્ષોમાં જેમ્સ આઈવરી એક વખત સાન ફ્રાન્સિસ્કો સ્થિત કળા સંલગ્ન ચીજવસ્તુઓ વેચનાર એક દુકાનદારને ત્યાં ગયા હતા, તે સમયે તેઓ યુનિવર્સિટીમાં સિનેમાના વિદ્યાર્થી તરીકે કાર્યરત હતા. તે દુકાનમાં તેમણે કેટલાંક ભારતીય લઘુચિત્રો જોયાં અને તેમણે તરત જ નક્કી કરી લીધું કે તેઓ નજીકનાં જ ભવિષ્યમાં ક્લાસિકલ ઇન્ડિયન આર્ટ આધારિત એક ડોક્યુમેન્ટરી ફિલ્મનું નિર્માણ કરશે, અને બાદમાં વર્ષ ૧૯૫૯માં તેમણે The Sword and The Flute નામની એક ફિલ્મનું નિર્માણ કર્યું કે જેમાં ભારતીય અભિનેતા સઈદ જાફરીએ પોતાનો અવાજ આપ્યો હતો.

ઇસ્માઈલ મરચન્ટ, રૂથ પ્રવર ઝાબવાલા અને જેમ્સ આઈવરી

ત્યારબાદ સઈદ જાફરી થકી જેમ્સ આઈવરીની મુલાકાત ઇસ્માઈલ મર્ચન્ટ (૨૫ ડિસેમ્બર ૧૯૩૬ થી ૨૫ મે ૨૦૦૫)ની સાથે થઈ. તે વખતે ઇસ્માઈલ મર્ચન્ટ આંતરરાષ્ટ્રીય દર્શકો માટે ભારતમાં ફિલ્મ બનાવવા માંગતા હતા. આ બંનેની મુલાકાતથી જાણે અમેરિકન સ્વતંત્ર સિનેમાનો ચહેરો જ બદલાઈ ગયો, અને તે મુલાકાતની સાંજે આઈવરી અને મર્ચન્ટે એક કાફેમાં લાંબી વાતચીત કરી. ત્યારબાદ તે બંને ગાઢ મિત્રો, પ્રેમી અને મર્ચન્ટ-આઈવરી પ્રોડક્શન્સ નામની કંપનીના ભાગીદાર પણ બન્યા. આ કંપનીને અત્યાર સુધીમાં કુલ ૩૦ અકાદમી એવોર્ડ નોમિનેશન મળ્યાં છે અને તે પૈકી તેઓએ કુલ છ એવોર્ડ પ્રાપ્ત કર્યા છે. આ વર્ષે અકાદમી એવોર્ડ સમારંભમાં એવોર્ડ લેતી વેળાએ આપેલાં ભાષણમાં જેમ્સ આઈવરીએ ઇસ્માઈલ મર્ચન્ટને યાદ કર્યા હતા, અને સાથે ભારતીય આર્કિટેક્ટ સાથે લગ્ન કરનાર મૂળ જર્મન લેખિકા રૂથ પ્રવર ઝાબવાલા(7 મે ૧૯૨૭ થી ૩ એપ્રિલ ૨૦૧૩)ને પણ યાદ કર્યાં હતાં. આ લેખિકા મર્ચન્ટ-આઈવરી પ્રોડક્શનની કુલ 23 ફિલ્મ્સ લખી ચૂક્યાં છે, જેમાં શશી કપૂર સ્ટારર દિલ્હી આધારિત ફિલ્મ ધ હાઉસહોલ્ડરનો પણ સમાવેશ થાય છે અને આ ફિલ્મ લેખિકાની પોતાની નવલકથા પર આધારિત હતી, શ્રેષ્ઠ લેખન માટે તેમને કુલ 2 વખત અકાદમી એવોર્ડ મળ્યા છે. મર્ચન્ટ-આઈવરી પ્રોડક્શન્સમાં કુલ બે ભારતીય એક્ટર્સ મહત્ત્વનો ભાગ ભજવી ચૂક્યા છે કે જે પૈકી શશી કપૂર કે જેઓ તેમની કુલ 7 ફિલ્મમાં કામ કરી ચૂક્યા છે અને પ્રખ્યાત પાકશાસ્ત્ર લેખિકા મધુર જાફરી પણ અભિનેત્રી તરીકે આ કંપની સાથે કાર્ય કરી ચૂકેલ છે.

ધ હાઉસહોલ્ડર ફિલ્મનાં નિર્માણ પૂર્વે જેમ્સ આઈવરી કલકત્તાની મુલાકાતે આવ્યા હતા અને ત્યાં તેઓ ભારતીય દિગ્દર્શક સત્યજીત રાયને મળ્યા હતા તેમ જ અન્ય બંગાળી ફિલ્મમેકર્સને પોતાની શોર્ટ ફિલ્મ પણ બતાવી હતી. આ દરમિયાન જેમ્સ આઈવરીએ સત્યજીત રાયની ફિલ્મ જલસાઘર (૧૯૫૮) જોવાની ઈચ્છા વ્યક્ત કરી હતી. અને બાદમાં જેમ્સ આઈવરીએ આ ફિલ્મ જોઈ અને ભરપૂર રીતે માણી પણ હતી. ભારતમાં શૂટ થયેલી મર્ચન્ટ-આઈવરીની ફિલ્મ્સમાં સત્યજીત રાયના રેગ્યુલર કેમેરામેન સુબ્રતા મિત્રાએ કુલ ચારેક જેવી ફિલ્મ્સ શૂટ કરી હતી અને આ સિવાય જેમ્સ આઈવરી તેમની ફિલ્મ ધ હાઉસહોલ્ડરના એડિટીંગ માટે સત્યજીત રાય અને તેમનાં રેગ્યુલર એડિટર દુલાલ દત્તાની સહાય લીધી હતી. સત્યજીત રાય વિશે જેમ્સ આઈવરી કહેતા હતા કે તેઓ ઊંચા કદના અને એક અતુલ્ય ક્રિયાશીલ વ્યક્તિ હતા.

મર્ચન્ટ-આઈવરી પ્રોડક્શન્સની ફિલ્મ ધ હાઉસહોલ્ડરમાં કરેલી સહાય માટે સત્યજીત રાયે કોઈ પ્રકારનું મહેનતાણું નહોતું લીધું અને બાદમાં વર્ષ ૧૯૬૫માં મર્ચન્ટ-આઈવરી પ્રોડક્શન્સની ફિલ્મ શેક્સપિયર વાલાહમાં સંગીત તૈયાર કરવા માટે સત્યજીત રાયને કમિશન આપવામાં આવ્યું હતું. બાદમાં સત્યજીત રાય દ્વારા તાલબદ્ધ કરવામાં આવેલાં આ ફિલ્મના સંગીતનો દિગ્દર્શક વેસ એન્ડરસનની વર્ષ ૨૦૦૭માં આવેલી ફિલ્મ દાર્જિલિંગ લિમિટેડમાં પુનઃપ્રયોગ કરવામાં આવ્યો હતો. જેમ્સ આઈવરીએ મર્ચન્ટ-આઈવરી પ્રોડક્શન્સની ફિલ્મ હેઠળ ભારતમાં કુલ છ ફિલ્મનું દિગ્દર્શન કર્યું હતું, અને બાદમાં ઇસ્માઈલ મર્ચન્ટે કુલ બે ફિલ્મ ઇન કસ્ટડી અને કોટન મેરીનું દિગ્દર્શન કર્યું હતું.

વર્ષ ૨૦૦૫માં જ્યારે ઇસ્માઈલ મર્ચન્ટનું નિધન થયું ત્યારે જેમ્સ આઈવરીએ તેમને યાદ કરીને કહ્યું હતું કે જ્યારે અમે મળ્યા, ત્યારે અમે યુવાન હતા અને ભારતમાં ફિલ્મ બનાવવા માંગતા હતા. જ્યારે-જ્યારે મર્ચન્ટ ખુશ થતો હતો ત્યારે તે મુમ્બૈયા ફિલ્મ્સનાં ગીતો ગાતો હતો અને બાદમાં જેમ-જેમ જીવનમાં ગંભીરતા આવવા માંડી, તેણે આ ગીતો ગાવાની આદત પણ છોડી દીધી હતી, જે જેને હું અત્યારે ખૂબ યાદ કરી રહ્યો છું. ઇસ્માઈલ મર્ચન્ટ વિના હું કશું કરી ના શક્યો હોત કારણ કે તેઓ નિર્માતા હતા અને ભારત તેનો દેશ હતો, જ્યારે મને નથી લાગતું કે હું ભારતને વધારે સારી રીતે જાણું છું.

શશી કપૂરના જીવનચરિત્ર ‘ધ હાઉસહોલ્ડર, ધ સ્ટાર’ના લેખક અસીમ છાબરા તેમના આ પુસ્તકમાં જેમ્સ આઈવરી વિશે લખે છે કે તેઓ વર્ષ ૧૯૬૧ના નવેમ્બર મહિનામાં અમેરિકાથી બોમ્બે આવ્યા હતા અને ત્યાર બાદ ગુજરાતના એક નાનકડાં ગામડાંની મુલાકાત લેવા માટે રવાના થયા હતા, તેઓ માનવશાસ્ત્રી ગીતલ દ્વારા લિખિત ફિલ્મ ‘દેવગર’ને અહીં શૂટ કરવા માંગતા હતા. પરંતુ, નાણાકીય મર્યાદાને કારણે આ ફિલ્મનું નિર્માણ ક્યારે ય પણ સંભવ થઇ શક્યું નહિ.

જેમ્સ આઈવરીની અભિનેતા શશી કપૂરની સાથે પ્રથમ મુલાકાત ક્રિકેટ ક્લબ ઓફ ઇન્ડિયાના એક ફિલ્મ સમારંભમાં થઇ હતી અને તે વખતે શશી કપૂર ૨૨-૨૩ વર્ષના હતા. જેમ્સ આઈવરીના મતે શશી કપૂર તે વખતે અસાધારણ રીતે રૂપાળા લાગી રહ્યા હતા. MGM(મેટ્રો ગોલ્ડન મેયર)ની ભલામણથી જર્મન લેખિકા રૂથ પ્રવર ઝાબવાલાનું પુસ્તક ‘ધ હાઉસહોલ્ડર’ ઇસ્માઈલ મર્ચન્ટે વાંચ્યું અને ત્યાર બાદ જેમ્સ આઈવરીને વાંચવા માટે આપ્યું. બાદમાં જ્યારે આ પુસ્તક પરથી ફિલ્મ બનાવવાનું નક્કી થયું, ત્યારે લેખિકા રૂથને લાગતું હતું કે શશી કપૂર કાંઇક વધારે પડતાં જ રૂપાળા છે, અને ફિલ્મનાં મુખ્ય પાત્ર માટે યોગ્ય નથી. પરંતુ, બાદમાં શશી આ પાત્ર માટેની યોગ્ય પસંદગી સાબિત થયા હતા.

જેમ્સ આઈવરી વિશે શશી કપૂર કહેતા હતા કે મને જિમ(જેમ્સ આઈવરી)ની સાથે કામ કરવાની ખૂબ જ મજા આવે છે કારણ કે તેમણે મને મારી રીતે કાર્ય કરવા દીધું છે અને તેનાથી મારા આત્મવિશ્વાસમાં વધારો થયો છે, તેમણે મારી આવડત, બુદ્ધિ અને પાત્ર પ્રત્યેની મારી સંવેદનશીલતાનો તેમની ફિલ્મ્સમાં યોગ્ય રીતે ઉપયોગ કર્યો હતો. જ્યારે શશી કપૂરની સાથે કામ કરવા અંગે જેમ્સ આઈવરી જણાવે છે કે શશી કપૂરની સાથે કાર્ય કરવું ખૂબ જ સરળ છે, તેઓ પાત્રને યોગ્ય રીતે સમજી શકે છે અને ઘણી વખત ફિલ્મના જે-તે દ્રશ્યનું કેવી જુદી રીતે ફિલ્માંકન કરવું તેની પણ ચોક્કસ સૂઝ પૂરી પાડે છે. સંવાદની પસંદગી અને તેને કેવા પ્રકારે રજૂ કરવા તે વિશે પણ શશી કપૂરની સૂઝ મોખરે છે.

e.mail : nbhavsarsafri@gmail.com