૨૦૧૫માં ભારતના પ્રજાસત્તાક દિવસની ઉજવણી પ્રસંગે ભારતની મુલાકાતે આવેલા અમેરિકાના રાષ્ટ્રપ્રમુખ બરાક ઓબામા અને ભારતના વડાપ્રધાન નરેન્દ્ર મોદીએ ‘મનકી બાત’ નામે એક સંયુક્ત રેડિયો બ્રોડકાસ્ટ કરેલું. તેમાં તેઓએ એક વાત એ કરી કે ભારત અને અમેરિકા બન્ને પ્રજાસત્તાક દેશો છે, અને તેમાં સામાન્ય વ્યક્તિને પણ તેમના જીવનમાં ઘણી ઊંચાઈઓ સર કરવાની તક મળી રહે છે, તેના સમર્થનમાં તેમણે તેમનાં પોતાનાં દૃષ્ટાંતો રજૂ કર્યાં હતાં. આ વાતના અનુસંધાનમાં મને મારા પોતાના ભૂતકાળમાં એક દૃષ્ટિપાત કરવાની ઇચ્છા થઈ અને સાથે-સાથે બીજા કેટલાક સવાલો પણ ઊભા થયા. દેશમાં અનેક તકોની સંભાવના હોય, પણ બદલાતી જતી સામાજિક, રાજકીય અને આર્થિક પરિસ્થિતિમાં એક વ્યક્તિને પોતાને એ તક ક્યારે અને કઈ રીતે મળે? તેમાં તેના પ્રારબ્ધ અને/અથવા તેના પુરુષાર્થની ભૂમિકા શી છે? પ્રારબ્ધ હોય તો પુરુષાર્થ કરવાની તક મળે કે પુરુષાર્થ કરે તો જ તેના પ્રારબ્ધમાં રહેલી અંતઃશક્તિને ઉજાગર કરવાનો તે પુરુષાર્થ કરે? વ્યક્તિનાં પ્રારબ્ધ અને પુરુષાર્થની સાથે-સાથે તેનું સામાજિક વાતાવરણ માત્ર લોકશાહી અને બંધારણની સૈદ્ધાંતિક હાજરીની ભૂમિકા કેટલી ?

આવા વિચારોના પરિપ્રેક્ષ્યમાં મારી વાત રજૂ કરવાનો આ પ્રયત્ન છે. મારી વાત સાથે સંકળાયેલું એક અગત્યનું પરિબળ એ છે કે મને ૮૧ વર્ષ થયાં; મારા જીવનની શરૂઆત સ્વતંત્રતાની ચળવળ વખતે થઈ; તે વખતે સામાજિક વાતાવરણમાં જે મૂલ્યો પ્રવર્તતાં હતાં, તે આજે નથી તે બાબત ધ્યાનમાં રાખીને મારા અનુભવને જોવાનો છે.

મારો જન્મ અમદાવાદમાં. અમદાવાદની એક નાની પોળના કૉમ્યુિનટી જીવનમાં ઉછેર. વિશા શ્રીમાળી ઉચ્ચ જ્ઞાતિના વાતાવરણમાં ધાર્મિક તેમ જ ઔપચારિક શિક્ષણનું ખાસ મહત્ત્વ. કમ સે કમ ગ્રૅજ્યુએટ થવાનું ધ્યેય. ઘરની સામે જ દેરાસર, એટલે સવારમાં ઊઠીને દર્શન કરવાનાં. સવારે તેમ જ સાંજે ધાર્મિક શિક્ષણ માટે પાઠશાળામાં જવાનું. દાદાના નિધનને પરિણામે પિતા ખાસ ભણી શકેલા નહિ; બાર વર્ષની ઉંમરે પોળના જ એક કાપડના વેપારીની દુકાને ગુમાસ્તા તરીકે કામ કરતા. કાકા પણ થોડું વધારે ભણીને શૅરબજારમાં નોકરી કરે. પ્રાથમિક જરૂરિયાતો સંતોષાય, પરંતુ આર્થિક સ્થિતિ નબળી. ઘર પાકું, પરંતુ દીવાલને પ્લાસ્ટર નહિ; ઉનાળામાં માંકડને સળી વાટે એકઠા કરવાની ખાસ કામગીરી કરવી પડે. વીંછી અને અન્ય જીવજંતુનો ઉપદ્રવ પણ એટલો. એક વાર મને વીંછી કરડ્યો, હું કૂદ્યો તો બીજી બે જગાએ કરડ્યો. પોળની સામે બજરંગ હોટેલના પાનવાળા ચુનીકાકાએ કોઈ મંત્રોચ્ચાર કર્યા, એ મને વીંછી કરડવાની દવા.

પ્રાઈમરી શિક્ષણ મ્યુિનસિપલ નિશાળમાં અને માધ્યમિક શિક્ષણની શરૂઆત પોળની બાજુમાં આવેલી ફૅલોશિપ સેકન્ડરી સ્કૂલમાં. એક વાર ખૂબ તાવ હતો, છતાં પરીક્ષા આપવા ગયેલો. હેડમાસ્તર વૈષ્ણવસાહેબ સખત તાવ જોઈ નરસિંહ પટાવાળાને કહે, આ છોકરાને ઘેર મૂકી આવ. આઠમા ધોરણથી ઘીકાંટા, પંચભાઈની વાડીમાં ચાલતી ફૅલોશિપ હાઈસ્કૂલમાં અભ્યાસ કરવાનો. ત્યાં પણ, શિક્ષકોનો અભિગમ માયાળુ. અંગ્રેજી શીખવતા દનાકસાહેબ માદલપુરના એક ગૅરેજમાં રહે. તે મને અનુકૂળ હોય તો રવિવારે તેમના ઘેર બોલાવે અને મુશ્કેલી હોય તે દૂર કરે અને ભણાવે. મર્યાદિત અભ્યાસક્રમ; અભ્યાસ, પરીક્ષાપદ્ધતિ, સમયપત્રક, વગેરે નિશ્ચિત; ખાનગી ટ્યૂશન કે વર્ગોની હાજરી ભાગ્યે જ દેખાય; ભણતરનો કોઈ ભાર લાગે નહિ. અભ્યાસમાં પહેલા ત્રણ ક્રમમાં પરિણામ આવે એટલે સંતોષ. પ્રાથમિક શિક્ષણ માટે કોઈ ફી નહિ. માધ્યમિક શિક્ષણની ફી પરવડે તેટલી. નાગજી ભુદરની પોળમાં એક વિદ્યાર્થીસહાયક મંડળ ચાલે. તેમાં વિદ્યાર્થીઓ પાસ થાય એટલે જૂનાં પાઠ્યપુસ્તકો આપે અને આગળનાં ધોરણના વિદ્યાર્થીઓએ આપેલાં જૂનાં પુસ્તકો લઈ જાય તેવી વ્યવસ્થાનો લાભ લેવાનો. માત્ર નવાં પાઠ્યપુસ્તકો જ ખરીદવાં પડે. પિતાશ્રીની દુકાનનાં કાઢી નાખવામાં આવતાં જૂના ચોપડાનાં કોરાં પાનાં સીવીને માતા નોટો બનાવે, તેમાં પેન્સિલથી હાંસિયા અને જરૂર પ્રમાણે લીટીઓ દોરીએ, એટલે મોટા ભાગની જરૂરિયાત સંતોષાય. ઘરમાં વીજળી હું S.S.C.માં આવ્યો ત્યારે આવી. ત્યાં સુધી ફાનસ અને કોડિયાના ઉપયોગ કે ઘર પાસેના વીજળીના થાંભલાના અજવાળે વાંચવાનું થતું. S.S.C.નાં છેલ્લાં બે વર્ષ તો બાજુની શામળાની પોળના બે મિત્રોના ત્યાં રાત્રે વાંચવાની અને સાથે ભણવાની સગવડ થયેલી. હાઈસ્કૂલમાં એક વર્ષ વિદ્યાર્થીમંડળના મંત્રી તરીકે કામ કર્યું, ત્યારે વિદ્યાર્થીઓની માગણીઓની સાથે કેટલીક જવાબદારી નિભાવવાની પણ આવે. દા.ત., પટાવાળા પાણીની કોઠીઓ નિશાળના સમય પછી ઊંધી વાળે તે પછી નિશાળેથી ઘેર જવાનું અને બીજે દિવસે સવારે કોઠીઓ સાફ કરીને પાણી ભરવાની કામગીરી બરોબર કરે છે, તેની દેખરેખ રાખવાની, જેથી પીવાનું પાણી સ્વચ્છ મળે. આ વાતાવરણમાં આનંદ અને ઉત્સાહથી, કોઈ વધારાના ભાર વિના માધ્યમિક શિક્ષણ પૂરું કર્યું.

ધોરણ ૮-૯-૧૦નાં વૅકેશનમાં રોજ સાંજે વિક્ટોરિયા ગાર્ડન કે મા.જે. લાઇબ્રેરીમાં જવાનું. ગાર્ડનમાં રેડિયો સાંભળવાનો. દરેક વૅકેશનમાં નક્કી કરવાનું, કયા લેખકનાં પુસ્તકો વાંચવાં છે, અને તે પ્રમાણે પુસ્તકાલયમાંથી પુસ્તકો લાવવાનાં. અને ચર્ચા કરવાની—સાહિત્યિક નહિ, સામાન્ય. મને વહેલી તકે અર્થોપાર્જનની આવશ્યકતા સમજાયેલી. S.S.C.ની પરીક્ષા પછી તરત જ તે માટે પ્રયત્નો શરૂ કર્યા. વૅકેશનમાં રતનપોળમાં વીશા ઓશવાલ ક્લબમાં અંગ્રેજી ટાઇપિંગ ફી વિના શીખવવામાં આવે. ત્યાં અંગ્રેજી ટાઇપિંગના વર્ગમાં જોડાયો. બાજુમાં જ અંગ્રેજી સ્ટેનોગ્રાફીનો વર્ગ ચાલે, એટલે તેના શિક્ષકની પ્રેરણાથી અંગ્રેજી ટાઇપિંગની સાથે-સાથે સ્ટેનોગ્રાફીમાં પણ થોડું પ્રાથમિક શિક્ષણ મળ્યું. ત્યાર બાદ સ્ટુડન્ટ ઇન્સ્ટિટ્યૂટ ઑફ કૉમર્સમાં ગુજરાતી ટાઇપિંગ શીખ્યો. ત્યાં સરૈયા અંગ્રેજી સ્ટેનોગ્રાફી શીખવે; એટલે વગર ફીએ મને પણ બીજા વિદ્યાર્થીઓ સાથે બેસવાની છૂટ. પછી સ્ટુડન્ટ ઇન્સ્ટિટ્યૂટમાં જ છૂટક ટાઇપિંગ કામ કરવાની શરૂઆત કરી. પરિણામે, અંગ્રેજી તથા ગુજરાતી ટાઇપિંગનો સારો એવો અનુભવ મળ્યો, અને ટાઇપિંગ કામમાં efficiency first, and speed nextનો મંત્ર આત્મસાત્‌ થયો.

૧૯૫૧માં S.S.C. પરીક્ષામાં પ્રથમ વર્ગમાં સારા માર્ક્સ સાથે પાસ થયો. કોઈ પણ ફૅકલ્ટીમાં પ્રવેશ મળે, પરંતુ ઓછાં વર્ષોમાં ગ્રૅજ્યુએટ થઈ શકાય એ ખ્યાલથી કૉમર્સ કૉલેજમાં દાખલ થયો. બે અઠવાડિયાંના અભ્યાસ બાદ એલ.ડી. આટ્‌ર્સ કૉલેજમાં સવારના વર્ગો શરૂ થયા, એટલે અભ્યાસની સાથે-સાથે નોકરી કે છૂટક ટાઇપિંગ કામ થઈ શકે તે સગવડ મેળવવાના હેતુથી આટ્‌ર્સ કૉલેજમાં દાખલ થયો. ત્યારથી સવારે કૉલેજ અને બપોરના છૂટક ટાઇપિંગ કામ કરવાનું શરૂ કર્યું. મહિને ૫૦-૬૦ રૂપિયા મળે, સાથે-સાથે ઑફિસકામ અને ટાઇપિંગનો સારો એવો અનુભવ મળ્યો. ૧૯૫૨માં ઇન્ટર આટ્‌ર્સનો અભ્યાસ ચાલુ હતો, ત્યારે ઑગસ્ટ માસમાં ૫મી તારીખે ૧૮ વર્ષ પૂરાં કર્યાં, અને ૨૬મી તારીખે કોઈની ઓળખાણ-પિછાણ વિના યુનિવર્સિટીમાં ટાઈપિસ્ટ તરીકે નોકરી મળી. માસિક રૂપિયા ૧૧૫/- ની આવકથી મને તથા ઘરનાં સૌને ખૂબ જ આનંદ થયો.

પ્રિલિમની પરીક્ષા આવતી હોવાથી યુનિવર્સિટીમાં રજા માગી, ત્યારે ખબર પડી કે યુનિવર્સિટીના નિયમ પ્રમાણે યુનિવર્સિટીના કોઈ કર્મચારી યુનિવર્સિટીની કોઈ પરીક્ષા આપી શકે નહિ. હું સવારના સમયે કૉલેજમાં અભ્યાસ કરું છું તેવું મેં ઇન્ટરવ્યૂમાં જણાવેલું, પરંતુ આ બાબત યુનિવર્સિટીની ધ્યાન બહાર રહી જવાથી મારી નિમણૂક થયેલી. મારા આર્થિક સંજોગો ધ્યાનમાં લઈને મેં અભ્યાસ કરવાનું છોડીને યુનિવર્સિટીની નોકરી કરવાનું ચાલુ રાખ્યું. યુનિવર્સિટીના વાતાવરણમાં આગળ અભ્યાસ કરવાની ઇચ્છાને કોઈ રીતે પૂરી કરવાનું પ્રોત્સાહન મળતું રહ્યું. ૧૯૫૫માં અજમેર બોર્ડની ઇન્ટરની પરીક્ષા એક્સ્ટર્નલ વિદ્યાર્થી તરીકે પાસ કરી. દરમિયાનમાં  ગુજરાતી સ્ટેનોગ્રાફી અમારા વિભાગના વડા વૈશ્યની મદદથી સ્વપ્રયત્ને શીખ્યો અને કે.જી. શાહની મદદથી અંગ્રેજી સ્ટેનોગ્રાફી પાકી કરી.

૧૯૫૪માં અમદાવાદમાં ઑલ ઇન્ડિયા ઓરિએન્ટલ કૉન્ફરન્સ મળી, તેમાં ટાઇપિંગ કામ માટે યુનિવર્સિટી તરફથી થોડા દિવસ માટે જવાનું થયું. તેમાં કામ કરવાની ખૂબ જ મજા આવી, એટલે જ્યારે ૧૯૫૫માં યુનિવર્સિટીના આશ્રયે ઑલ ઇન્ડિયા હિસ્ટરી કૉન્ફરન્સ ભરાવવાનું નક્કી થયું, અને તેમાં ટાઇપિંગ અને ઑફિસકામ માટે એક વ્યક્તિની માંગ આવી, ત્યારે ઉત્સાહપૂર્વક મેં તૈયારી બતાવી, તેમાં મેં છ માસ માટે પ્રો. ડી.એન. પાઠક અને પ્રો. યશવંત શુક્લના હાથ નીચે ઑફિસકામ કર્યું. કૉન્ફરન્સના છેલ્લા દિવસોમાં રાતના મોડે સુધી કામને કારણે રોકાવાનું બનતું. તે સમયે યુનિવર્સિટીની નજીકમાં કોઈ કૅન્ટીન હતી નહિ, કૉમર્સ કૉલેજથી આગળ સ્ટ્રીટલાઇટ પણ ન હતી. એટલે સ્વસ્તિક સોસાયટી પાસેના લિબર્ટી રેસ્ટોરન્ટમાં ચાપાણી માટે જતો. ડૉ. તારાબહેન સાથે કોઈ પરિચય નહિ, પરંતુ પાઠકસાહેબના કહેવાથી તેમને મારા કામ અંગે જાણ થઈ. તેઓ સ્ટેિડયમની સામે અનેકાન્ત વિહારમાં ભાડાના મકાનમાં રહે. તેમણે મને સાંજના સમયે રેસ્ટોરાંમાં ચાપાણી કરવાને બદલે તેમને ત્યાં ખાવા માટે જવા કહ્યું, પરંતુ, મારે તેમની સાથે કોઈ પરિચય નહિ, એટલે મેં સાદર ના પાડી. તેમ છતાં તેમણે અને તેમના બાએ એક દિવસ મારી રાહ જોઈ હતી. બીજા દિવસે તેમના આગ્રહથી મેં તેમને ત્યાં જવાનું સ્વીકાર્યું, અને એ રીતે તેમને ત્યાં ત્રણ દિવસ સાંજે જમવાનું બન્યું. કૉન્ફરન્સ તો પૂરી થઈ, પરંતુ તેમના આ આતિથ્યનો કઈ રીતે બદલો વાળું તેવું હંમેશાં વિચારતો. એટલે તેઓ જ્યારે પણ અચાનક ઑફિસમાં મળે ત્યારે “બહેન, મારે લાયક કાંઈ કામ હોય તો કહેજો”, એવું કહેતો.

૧૯૫૬ના વૅકેશનમાં એક દિવસ તારાબહેને મને બોલાવ્યો. યુનિવર્સિટીએ ગુજરાતી માધ્યમ સ્વીકાર્યું હોવાથી તેઓ સમાજશાસ્ત્રના ઇન્ટર આટ્‌ર્સના વિદ્યાર્થીઓ માટે એક પાઠ્યપુસ્તક લખતાં હતાં તેમાં લહિયા તરીકે મદદ કરવા માટે મને જણાવ્યું. મેં સહર્ષ તૈયારી બતાવી, અને રોજ સાંજના ઑફિસ છૂટ્યા પછી તેમ જ રજાના દિવસે તેમને ત્યાં આ કામ માટે જતો.  મેં ઇન્ટર સુધીનો જ અભ્યાસ કર્યો હોવાથી હું તેમના પુસ્તકનો ઉપયોગ કરનાર પહેલો વિદ્યાર્થી છું, તેમ ગણીને મને જે કોઈ બાબત બરોબર સમજાય નહિ કે જે અંગે મારા મનમાં સવાલ હોય તે હું તેમને નિઃસંકોચ જણાવું અને તેઓ મને સમજાવે. આ રીતે કામ કરવામાં મને પણ આનંદ આવતો.  ત્યાર બાદ તેમણે ચાર વર્ષ દરમિયાન બી.એ.ના વિદ્યાર્થીઓ માટે સમાજશાસ્ત્રનાં મૂળતત્ત્વો અને ભારતીય સમાજવ્યવસ્થા એમ બે પુસ્તકો લખ્યાં તેમાં મેં તેમને લહિયા તરીકે તેમ જ પ્રૂફરીડિંગ, વગેરે કામમાં મદદ કરી.

૧૯૫૬માં ઉમાશંકરભાઈએ તેમનું ટાઇપિંગ કામ યુનિવર્સિટીના ટાઇપિસ્ટ વિભાગમાંથી જે કોઈ ફ્રી હોય તેને આપવામાં આવતું હતું, તેને બદલે તેમનું કામ કોઈ એક વ્યક્તિ કરે તેવી માગણી કરી. વૈશ્યસાહેબે અમને બધાને આ માટે કોણ તૈયાર છે, તેમ પૂછ્યું ત્યારે મેં એકલાએ તે માટે તૈયારી બતાવી, અને આ રીતે ઉમાશંકરભાઈ સાથે કામ કરવાની શરૂઆત થઈ અને  સાથે-સાથે ગુજરાતી સ્ટેનોગ્રાફીનો ઉપયોગ કરવાની પ્રૅક્ટિસ પણ મળતી થઈ. યુનિવર્સિટીમાં કામ કરવાનો આનંદ હતો, પરંતુ આગળ ભણવાનું થતું ન હતું, તેનો અજંપો રહેતો. વધુમાં, યુનિવર્સિટીમાં ફુરસદના સમયે ફૉરેન યુનિવર્સિટી ઇન્ફર્મેશન બ્યૂરોમાં પરદેશની યુનિવર્સિટીની જે માહિતી આવતી તે સમય મળે જોવા-ઉથલાવવાની તક બ્યુરોના વડા વિભાકર ઠાકોર, શ્રીકાંત વોરા અને હું  લેતા અને પરદેશમાં ક્યાં ઓછા ખર્ચે આગળ અભ્યાસ માટે જઈ શકાય તે અંગે વાતો કરતા.

અન્ય જગાએ સારી નોકરી માટે તપાસ પણ કરતો હતો, તેને પરિણામે બૅંક ઑફ ઇન્ડિયામાં ટાઇપિસ્ટ તરીકે નોકરી મળી અને મેં યુનિવર્સિટીમાં રાજીનામું આપ્યું. મારી કાયમી નોકરી હોવાથી યુનિવર્સિટીએ ત્રણ માસની નોટિસની આવશ્યકતામાં છૂટ મૂકી, પરંતુ એક માસ માટેનો આગ્રહ જારી રાખ્યો. ઘણી મુસીબતે બૅંકના ઑફિસર તે માટે સંમત થયા. નોટિસ-પિરિયડ દરમિયાન યુનિવર્સિટીમાં અગાઉ સ્ટેનોગ્રાફરની જગા માટે મેં અરજી કરેલી તેના ઇન્ટરવ્યૂનો કોલ આવ્યો. ચાલુ નોકરીએ ઇન્ટરવ્યૂ માટે હાજર ન થઉં તો સારું ન લાગે, અને હાજર રહું તો પસંદગી થવાની શક્યતા હતી, અને તો બૅંકની નોકરી સાથે એક્સ્ટર્નલ વિદ્યાર્થી તરીકે આગળ ભણવાની તક જતી રહે તેની મૂંઝવણ થઈ. સૌ વડીલ મિત્રોની સલાહ મેળવવા માંડી. છેવટે પરીક્ષા- નિયામક જે. એમ. મહેતા સાહેબની સાથે ચર્ચા અને સલાહ પ્રમાણે એવું નક્કી કર્યું કે મારે ટેસ્ટ અને ઇન્ટરવ્યૂ આપવાં; જો પસંદગી થાય તો તે વખતે મારો મૂળ પગાર રૂ. ૬૭/- હતો, સ્ટેનોગ્રાફરનો સ્કેલ રૂ. ૧૦૦/-થી શરૂ થાય, અને છતાં મારે રૂ. ૧૪૯/- નો higher start માગવો, જે મંજૂર થાય નહિ, અને હું બૅંકની નોકરીમાં જોડાઈ જઉં. આમ કરવાથી યુનિવર્સિટીનો કોઈ વિવેકભંગ કર્યો હોવાનું લાગે નહિ. આ યુક્તિ સાથે ટેસ્ટ અને ઇન્ટરવ્યૂ આપ્યાં. પરંતુ, પ્રો. શિનોયના પ્રમુખપદવાળી સમિતિએ મારી માગણી સ્વીકારી, આગળ અભ્યાસની તક જવા દઈને મેં તાત્કાલિક આર્થિક લાભની ગણતરીએ યુનિવર્સિટીમાં સ્ટેનોગ્રાફરની નોકરી સ્વીકારી. બૅંક ઑફ ઇન્ડિયાના એકાઉન્ટન્ટને એમ લાગ્યું કે મેં તેમની ઑફરનો ઉપયોગ યુનિવર્સિટીમાં પ્રમોશન મેળવવા માટે કર્યો છે, એટલે મેં ત્યાં જોડાવાની તૈયારી બતાવી. પરંતુ, તેના મૅનેજર બાલ્સેકરે હું સ્વતંત્રભારતનો એક નાગરિક છું અને મને સારી તક લાગે તો બૅંકમાં, અન્યથા યુનિવર્સિટીમાં કામ કરવા માટે શુભેચ્છા પાઠવી.

૧૯૫૯માં મેં એક્સ્ટર્નલ વિદ્યાર્થી તરીકે ગુજરાત યુનિવર્સિટીની પરીક્ષા આપવા મંજૂરી આપવા અરજી કરી હતી. તે વખતે ઉમાશંકરભાઈ સિન્ડિકેટના સભ્ય હતા. તેમના તથા સિન્ડિકેટના બીજા કેટલાક સભ્યોએ મારી વિનંતી મંજૂર કરવાની તરફેણ કરી, અને પરીક્ષાના છ માસ પહેલાં હું રજા લઉં તે શરતે યુનિવર્સિટીએ મારી અરજી મંજૂર કરી. મેં સમાજશાસ્ત્ર મુખ્ય વિષય અને માનસશાસ્ત્ર ગૌણ વિષય તરીકે પસંદ કર્યા, અને ૧૯૬૦માં બી.એ.ની પરીક્ષા એક્સ્ટર્નલ વિદ્યાર્થી તરીકે  પ્રથમ વર્ગમાં પાસ કરી. તે સમયે એમ.એ.માં એક્સ્ટર્નલ પરીક્ષા લેવાતી ન હતી; એમ.એ.ના વર્ગો બપોરના સમયે ચાલતા હતા, એટલે વધુ અભ્યાસ કરવા શું કરવું તેની મૂંઝવણમાં હતો. તેવામાં સ્વામિનારાયણ કૉલેજમાં સમાજશાસ્ત્રના અધ્યાપક સપ્ટેમ્બર માસમાં એકાએક નોકરી છોડીને જતા રહ્યા, એટલે જગા ખાલી પડી; તેના આચાર્ય પ્રેમશંકર ભટ્ટે તારાબહેનનો કોઈ વિદ્યાર્થીની ભલામણ કરવા સંપર્ક કર્યો. એમ.એ.માં બીજા વર્ગ સાથે પાસ થનાર બધા વિદ્યાર્થીઓ અન્ય જગાએ નોકરીમાં જોડાઈ ગયા હતા, અને હું પ્રથમ વર્ગમાં પાસ થયો હોવાથી તેમણે મારા નામની ભલામણ કરી. મને બપોરના સમયે એમ.એ.ના વર્ગોમાં હું આગળ અભ્યાસ કરી શકું તે રીતે મારું સમયપત્રક ગોઠવાય તો મેં લેક્ચરર તરીકે જોડાવાની તૈયારી બતાવી. મારી વિનંતી મંજૂર થઈ. આમ, મને આગળ અભ્યાસ કરવાની અણધારી તક મળી.

સ્વામિનારાયણ કૉલેજમાં સવારના બી.એ. સુધીના વર્ગોમાં અધ્યાપન, ત્યાંથી મારે ઘેર જમીને ત્યાંથી સીધા સમાજવિદ્યાભવનમાં એમ.એ.ના વર્ગોમાં અધ્યયન, પછી લાઇબ્રેરી, અને સાંજે તારાબહેનને ત્યાં રહીને બીજા દિવસના અધ્યાપન માટે તૈયારીની પ્રક્રિયામાં અધ્યાપન અને અધ્યયન એકબીજાને પૂરક બન્યાં. તારાબહેનનું માર્ગદર્શન ખાસ કરીને મદદરૂપ બન્યું. એમ.એ.ની પરીક્ષા બીજા વર્ગ સાથે પાસ કરી. આગળ વધુ અભ્યાસ માટે લંડન કરતાં અમેરિકા જવા માટે તારાબહેનની સલાહને અનુસરીને વૅકેશન દરમિયાન એડમિશન તથા નાણાકીય સહાય માટેના પ્રયત્નો શરૂ કર્યા. જવાબમાં ઍડ્‌મિશન મળે, પરંતુ નાણાકીય સહાય અંગે કોઈ હકારાત્મક પ્રતિભાવ નહિ. દેવું કરીને અમેરિકા જવાની ઇચ્છા અને તૈયારી નહિ; ફુલબ્રાઇટ સ્કૉલરશિપ માટે અરજી કરી હતી તેના જવાબની પ્રતીક્ષા કરતો હતો.

પીએચ.ડી. માટે મારે અમેરિકા કે ભારતની બીજી કોઈ યુનિવર્સિટીમાં અભ્યાસ કરવો જોઈએ, તેવો તારાબહેનનો અભિપ્રાય, એટલે રાહ જોતો હતો. એક દિવસ તારાબહેન ત્યાંથી સાંજે મારા ઘેર જતી વખતે ઉમાશંકરભાઈને ત્યાં ગયો, ત્યારે જ્યોત્સ્નાબહેને એકાએક કહ્યું, “વી.પી., નાકનું ટેરવું નીચું કરો”. હું કાંઈ સમજ્યો નહિ. તેમણે ફોડ પાડતાં જણાવ્યું કે હવે સાયન્સ અને ટેક્નોલૉજી સિવાયની ફૅકલ્ટીમાં વધુ અભ્યાસ માટે ફૉરેન એક્સ્ચેન્જ આપવામાં આવશે નહિ, માટે તમારી ફાઇલમાં અમેરિકાની કોઈ યુનિવર્સિટીનો ઍડ્‌મિશન લેટર ૧લી એપ્રિલ પહેલાંનો હોય, તો તેના આધારે આ વર્ષે એક્સ્ચન્જ મળશે તેનો ઉપયોગ કરીને દેવું કરીને પણ અમેરિકા જવાની તક છે; નહિતર ક્યારે પરદેશ ભણવા જઈ શકશો તે સવાલ છે. ઘેર જઈને ફાઇલ જોતાં મિનેસોટા યુનિવર્સિટી તરફથી ઍડ્‌મિશન લેટર અને આઈ-૨૦ ફૉર્મ આવેલાં તે નજરે પડ્યાં અને અમેરિકા જવા માટે જરૂરી લોન મેળવવાની દોડધામ શરૂ કરી.

વગર વ્યાજની લોન, પાસપોર્ટ તથા વિઝા મેળવવાના પ્રયત્નોમાં કેટલાક અણધાર્યા સારા અનુભવો થયા. પોળના એક વડીલે ખાસ પ્રયત્નો કરીને જ્ઞાતિની ઍક્ઝિક્યુટિવ સમિતિની બેઠક બોલાવી અને જ્ઞાતિએ પહેલી વાર મને લોન આપવાનું નક્કી કર્યું; એક મિત્રે તેમના અન્ય મિત્ર પાસેથી લોન અપાવી, તો વળી બીજા એકે તેમના ઓળખીતા પાસેથી મદદ મેળવી આપી. પોલીસ-ક્લિયરન્સ માટે ગાયકવાડની હવેલીએ ગયો, ત્યારે કમિશ્નરે પોતાનું કામ બાજુ પર મૂકીને તરત બોલાવ્યો, કાગળમાં સહીસિક્કા કરીને મને કહે, “તમારી પાસે સમય છે?” મને ખૂબ આશ્ચર્ય થયું. મેં કહ્યું “આપ કહો તેટલો.” મને કહે “તમે જે પરિસ્થિતિમાં અભ્યાસ માટે અમેરિકા જાઓ છો, તે માટે ખૂબ જ આનંદ થાય છે. ભાઈ, અભ્યાસ કરીને પાછા આવજો.” વિઝા માટે ચાલુ ખાતામાં અમુક રકમ જમા હોય તેવી બૅંક ગૅરન્ટી મને આપવા માટે એક મિત્રે તાત્કાલિક કેટલાક શૅર વેચીને બૅંક સર્ટિફિકેટ મેળવ્યું. શનિવારનો દિવસ હતો, કોર્ટનું કામકાજ બંધ થયું હતું, પરંતુ એક વકીલની સહાયથી ન્યાયાધીશની ચેમ્બરમાં ઍફિડેવિટ માટે ગયો, ત્યારે તેમણે પણ કહ્યું, “ભણીને પાછા આવજો.” મુંબઈ પાસપોર્ટ ઑફિસમાં ગયો; તારાબહેને તેમના મકાનના આધારે જામીનગીરી આપેલી તે ચાલે નહિ, પરંતુ મેં યુનિવર્સિટીની પ્રવેશ માટે હું મોડો છું, અને મારા માટે આ છેલ્લી તક છે તેમ જણાવ્યું. પાસપોર્ટ ઑફિસરે સહી કરીને ચાર કલાક પછી પાસપોર્ટ લઈ જવા જણાવ્યું. આવો પ્રતિભાવ આજે કેટલા વિદ્યાર્થીઓને મળતો હશે?

અમેરિકા જવા માટેની બધી તૈયારી થઈ ગઈ. માતપિતાએ ઘરની કોઈ ચિંતા કર્યા વિના સારી રીતે ભણીને પાછા આવવાના આશીર્વાદ આપ્યા. અન્ય વડીલ, સ્નેહીઓ અને મિત્રોએ શુભેચ્છા પાઠવી. આના અનુસંધાનમાં જયંતિ દલાલ સાથેની મુલાકાતનો ઉલ્લેખ કરવો જોઈએ. તેમણે પૂછ્યું, “કેટલા રૂપિયા, કોની પાસેથી, કઈ શરતે લીધા છે?” મેં બધી વાત કરી તો કહે, “જો કોઈ સંજોગોમાં તું નિષ્ફળ થઈને પાછો આવે તો આ દેવું, કઈ રીતે અને કેટલા વખતમાં પાછું આપી શકે તેની ગણતરી કરી છે ?” મેં ના કહી, એટલે તેમણે કહ્યું “આ ગણતરી કરીને આવ, પછી તને જવા માટે શુભેચ્છા આપું.” મેં ઘેર જઈ ગણતરી કરી. પછી દલાલસાહેબને મળીને જણાવ્યું કે તેવા સંજોગોમાં મને અધ્યાપક તરીકે નોકરી સહેલાઈથી અમદાવાદમાં ન મળે, પરંતુ ટાઇપિસ્ટ કે સ્ટેનોગ્રાફર તરીકે નોકરી તો મળી રહે, અને ઘરખર્ચ બાદ કરતાં બચત કરીને દેવું ભરપાઈ કરતાં આશરે સાડા સાત વર્ષ થાય. તેઓ ખુશ થયા અને મને કહ્યું “હવે, તું જવાને લાયક થયો; મારી ખૂબ-ખૂબ શુભેચ્છા.” એસ. આર. ભટ્ટસાહેબ કહે, “સ્ટેિટસ્ટિક્સ શીખીને આવજે.” તારાબહેનનાં સતત માર્ગદર્શન અને પ્રોત્સાહન સાથે ૧૯૬૨ના સપ્ટેમ્બરની ૫મી તારીખે લોનના દેવાના ભાર અને ઉજ્જવળ કારકિર્દીની આશા સાથે અમેરિકા જવા પ્રસ્થાન કર્યું.

રસ્તામાં થોડા દિવસ રોકાઈને લંડન અને ન્યુયૉર્ક જોયું. પછી ક્લિવલૅન્ડમાં ડૉ. હસમુખ મહેતાને મળવા એક દિવસ રોકાયો. તેઓ મારી પરિસ્થિતિથી વાકેફ હતા. તેમણે ત્યાંની વેસ્ટર્ન રિઝર્વ યુનિવર્સિટીના સમાજશાસ્ત્ર વિભાગના ચૅરમેન પ્રોફેસર માર્વિન સસમેન સાથે મારી ઍપોઇન્ટમૅન્ટ લઈ રાખી હતી. પ્રોફેસર સસમેને મને ત્યાં ઍડ્‌મિશન આપવા તથા તે પ્રાઇવેટ યુનિવર્સિટીની ફી મિનેસોટા યુનિવર્સિટીની ફી કરતાં જેટલી વધારે હતી તેટલી શિષ્યવૃત્તિ આપવાની તૈયારી બતાવી. ત્યાં હસમુખભાઈ સાથે રહેવાનું મળે, ખર્ચ ઓછો થાય, તેમના ઘરથી થોડા અંતરમાં યુનિવર્સિટી જવાય તેવું હતું એટલે હું ખૂબ રાજી થયો. પરંતુ, ફી ભરતાં પહેલાં યુનિવર્સિટી બદલવા માટે રિઝર્વ બૅંકની પરવાનગી મેળવવાની અરજી તૈયાર કરી તારાબહેનને મોકલી, અને દરમિયાનમાં ત્યાં વર્ગો ભરવાની પણ શરૂઆત કરી. બે અઠવાડિયાં બાદ રિઝ્રર્વ બૅંકે પરવાનગી આપવા ના પાડી તેવો તારાબહેનનો તાર આવ્યો. એટલે દુઃખ સાથે મિનેસોટા જવા રવાના થયો. રસ્તામાં વિસ્કોન્સિન યુનિવર્સિટીમાં તપાસ કરવાના હેતુથી મેડિસિનમાં થોડા કલાક રોકાયો. સમાજશાસ્ત્ર વિભાગના પ્રોફેસર ડેવિડ મિકેનિક, જેઓ ઍવોર્ડ સમિતિના ચૅરમેન હતા અને જેમની સાથે મારો પત્રવ્યવહાર ચાલતો હતો, તેમને મળવા ગયો. મારી ત્યાં અભ્યાસ કરવાની ઇચ્છા હતી, પરંતુ રિઝર્વ બૅંકના નિયમ અન્વયે પહેલા સત્રમાં દાખલ થઈ શકું તેમ નથી અને બીજા સત્રમાં મિનેસોટાથી ત્યાં દાખલ થવાની ઇચ્છા છે તેમ મેં જણાવ્યું. તેમને લાગ્યું કે મને જ્યાં નાણાકીય સહાય મળશે, ત્યાં હું અભ્યાસ કરીશ. તેમણે ખાસ પ્રયત્નો કરીને પ્રોફેસર એડગર બોરગટ્ટા કે જેઓ વિભાગના ચૅરમેન હતા તેમના પ્રોજેક્ટ પર પહેલા સત્રમાં, અને પ્રોફેસર વિલિયમ સુવેલ કે જેઓ વિભાગના પૂર્વચૅરમેન અને અગાઉ અમેરિકન સોશિયોલૉજિકલ એસોસિયેશનના પ્રમુખ હતા. તેમના પ્રોજેક્ટ પર બીજા સત્રમાં રિસર્ચ એસિસ્ટન્ટ તરીકે નિમણૂક અપાવી. મારે ફૉરેન એક્સચેન્જની જરૂર રહી નહીં. રજિસ્ટ્રેશનની વિધિ ૧૫-૨૦ મિનિટમાં પતી, અને હું વિસ્કોન્સિન યુનિવર્સિટીમાં ત્રણ અઠવાડિયાં મોડો દાખલ થયો. આમ, રિઝર્વ બૅંકની પરવાનગી ન મળવાથી તારાબહેનનો જે તાર મળ્યો તેને કારણે મારી નાણાકીય મુશ્કેલી દૂર થઈ અને અમેરિકામાં સમાજશાસ્ત્રની એક પ્રતિષ્ઠિત યુનિવર્સિટીમાં અભ્યાસ કરવાની મને તક મળી.

પ્રોફેસર સુવેલના માર્ગદર્શન પ્રમાણે આવશ્યક કોર્સ પૂરા કર્યા એટલે પ્રિલિમ પરીક્ષા માટે તેમની પરવાનગી માગી. તેમણે કહ્યું તેં આવશ્યક કોર્સ સારી રીતે પૂરા કર્યા છે, પણ વિભાગમાં જે જાણીતા પ્રોફેસરો છે, તેમનો બને તેટલો લાભ લેવો જોઈએ. ચર્ચાને પરિણામે તેમણે મને ત્રણ વધારાના કોર્સ કરવાનું કહ્યું. ત્યાંની પદ્ધતિમાં મેજર પ્રોફેસરની સલાહ પ્રમાણે વર્તવું જરૂરી હોય છે. મેં ત્રણ વધારાના કોર્સ પૂરા કર્યા પછી મારે થિસીસ માટે પ્રપોઝલ તૈયાર કર્યું; મારી પ્રપોઝલ ડેટા એકઠા કરવા માટે ઇન્ડિયા આવવાની હતી. મારી સમિતિએ તે મંજૂર કરી. ત્યારે પ્રોફેસર સુવેલ મને કહે કે “વિમલ, તારે ખરેખર ડેટા એકઠા કરવા ઇન્ડિયા જવું છે ? તને ઘર સાંભરે અને ત્યાં જવાનું મન થાય તે સ્વાભાવિક છે. પરંતુ ત્યાં જઈશ એટલે કોઈને કોઈ કારણસર તારે પાછા આવવામાં વિલંબ થશે – માંદગી, લગ્ન માટે માબાપનો આગ્રહ, વગેરે. તેના કરતાં તું હવે અમેરિકન શિક્ષણપદ્ધતિ સાથે પરિચિત થયો છે, તો આપણા પ્રોજેક્ટના આધારે થિસીસ કરી જલદી પીએચ.ડી. ડિગ્રી મેળવે તે વધુ સારું.”

અને મેં ફરીથી પ્રપોઝલ તૈયાર કરી વિસ્કોન્સિન હાઈસ્કૂલ ફાર્મ બોયઝ ઉપર મારી થિસીસ તૈયાર કરી, અને ૧૯૬૬માં મારી સાથે દાખલ થયેલા બધા પીએચ.ડી. વિદ્યાર્થીઓમાં સૌપ્રથમ પીએચ.ડી. ડિગ્રી મેળવી. ત્યાર પછી પણ અર્થશાસ્ત્ર વિભાગમાં પ્રોફેસર ગોલ્ડબર્ગરના હાથ નીચે Econometric Methodsનો એક-બે સત્રનો કોર્સ ઑડિટ કર્યો. ટૂંકમાં, પ્રોફેસર સુવેલની સલાહ અનુસાર ત્યાંની શિક્ષણપદ્ધતિનો મને ઘણો લાભ મળ્યો.  ૧૯૬૨-૬૩ના બીજા સત્રમાં પ્રોફેસર સુવેલના પ્રોજેક્ટ પર કામ કરવાનું શરૂ કર્યું, ત્યારથી હું ૧૯૬૯ના ડિસેમ્બર માસમાં ભારત પાછો આવ્યો, ત્યાં સુધી મેં તેમના Educational and Occupayional Aspirations and Achievement of Wisconsin High School Studentsના પ્રોજેક્ટ પર શરૂઆતમાં એસિસ્ટન્ટ તરીકે અને પછી એસોસિયેટ તરીકે કામ કર્યું. મને મારા અભ્યાસની સાથે સાથે બઢતી અને પગારમાં વધારો મળતો રહ્યો. મને એક મોટા પ્રોજેક્ટના સંશોધનની વિવિધ પ્રક્રિયા પર કામ કરવાનો અને જુદી જુદી quantitative methods શીખવાનો અને કમ્પ્યૂટરની મદદથી તેનો ઉપયોગ કરવાનો સારો અનુભવ મળ્યો.

એક બીજા અનુભવની પણ વાત કરવી જોઈએ. પીએચ.ડી. પછી ઇતર પ્રવૃત્તિમાં પ્રોફેસર બોરગાડાને ત્યાં હીરા ઘસતા શીખ્યો. તેમના કુટુંબ સાથે સિઝનમાં આઇસ-સ્કેિટંગ શીખ્યો. મોટી ઉંમરે આઇસ-સ્કેિટંગ શીખી શકવા બદલ મને ઇનામ મળ્યું, તેના અતિ ઉત્સાહમાં છેલ્લે દિવસે ડાન્સ કરતાં પડ્યો અને જમણો હાથ સૉકેટમાંથી નીકળી ગયો; સદ્દભાગ્યે એક માસમાં સાજો થયો. મને ભારતની માફક અમેરિકામાં પણ મારા શિક્ષકો સાથે નિકટનો પરિચય થયો.

હું ભારત પાછા આવવા માટે પ્રયત્ન કરતો હતો. હાર્વર્ડ યુનિવર્સિટીમાં અમદાવાદની IIM અધ્યાપકની જગા માટે ઇન્ટરવ્યૂ પણ આપેલો. હું ત્રણ મહિનામાં મારું કામ પૂરું કરીને હાજર થઈ શકું તેમ ન હતો, એટલે મને ઑફર ન મળી. કોલકાતા IIMના ડાયરેક્ટર પ્રોફેસર કૃષ્ણમોહન તૈયાર હતા, પરંતુ પહેલી વાર કોલકાતા ગયો હતો, એટલે કે ગમે તેમ મને કોલકાતામાં રહેવા માટે મન ન થયું, અને મેં ના પાડી. ત્યાર બાદ એક વાર પ્રોફેસર સુવેલ જાપાન જતાં દિલ્હી એક દિવસ રોકાયા, ત્યારે તેમને ફૉર્ડ ફાઉન્ડેશનના ભારત સરકાર સાથે કુટુંબનિયોજનના પ્રોજેક્ટ પર કામ કરવા માટે અમેરિકામાં અભ્યાસ કરીને પાછા આવવા ઇચ્છતા ભારતીય વિદ્યાર્થીઓ માટેના એક પ્રોગ્રામની જાણ થઈ; તેમણે મને ફૉર્મ મોકલી આપ્યું.  મને આ સારી તક લાગી, મેં ફોર્મ મોકલ્યું, મને ઑફર મળી અને હું ૧૯૬૯ના ડિસેમ્બર માસમાં ફૉર્ડ ફાઉન્ડેશન, દિલ્હીમાં પ્રોગ્રામ એસોસિયેટ તરીકે જોડાયો. શરૂઆતમાં થોડા દિવસ ગુજરાત ભવનમાં રહ્યો; પછી સાઉથ એક્સ્ટેન્શન ભાગ-૨માં એક એપાર્ટમેન્ટ ભાડે મળી ગયું અને ત્યાં રહેવાનું શરૂ કર્યું.

ફોર્ડ ફાઉન્ડેશને મને ભારત સરકારના National Family Planning Instituteમાં કામ માટે મૂક્યો. ત્યાં મારું કામ મુખ્યત્વે કરીને કુટુંબનિયોજનના ક્ષેત્રમાં સામાજિક સંશોધન કરવા રિસર્ચ ગ્રાન્ટ માટે જે અરજીઓ આવે તે તપાસી સમિતિ સમક્ષ મારો વિગતવાર અભિપ્રાય આપવાનું હતું. હું કામમાં ગોઠવાયો હતો. થોડા મહિના બાદ તારાબહેન દિલ્હી આવેલાં, મને ત્યાં સારી રીતે રહેતો જોઈ આનંદ પામ્યાં. પરંતુ, ફૉર્ડ ફાઉન્ડેશનની સગવડ જોઈને મને કહે કે અહીં અને અમેરિકાની સગવડમાં કોઈ ખાસ તફાવત નથી;  જો મોડાવહેલા પણ ભારતમાં કોઈ યુનિવર્સિટીમાં કામ કરવું હશે તો તમને ફાવશે નહિ, માટે બીજી કોઈ નોકરી વહેલી તકે શોધવી જોઈએ. વધુમાં તેમણે ઉમેર્યું કે ગુજરાત યુનિવર્સિટીમાં રીડરની જગા ખાલી છે, અરજી કરવાની છેલ્લી તારીખ વીતી ગઈ છે, પરંતુ જો યુનિવર્સિટી મને ઇન્ટરવ્યૂ માટે બોલાવે ત્યારે હું અમદાવાદ ઇન્ટરવ્યૂ આપવા તૈયાર હોઉં તો મને ખાસ કેસ તરીકે ઇન્ટરવ્યૂ માટે બોલાવવા યુનિવર્સિટીને લખવા તૈયાર છે. મારો પાંચ વર્ષ માટેનો કૉન્ટ્રેક્ટ અને પગાર, વગેરેનો તફાવત જોતાં ઉત્સાહિત ન હતો, પરંતુ અમદાવાદમાં કામ કરવાની આવી તક જલદી મળે નહિ તેવી ગણતરીએ મેં હા પાડી. તારાબહેને યુનિવર્સિટીને લખ્યું, મેં ઇન્ટરવ્યૂ આપ્યો, મારી પસંદગી થઈ, અને હું ગુજરાત યુનિવર્સિટીમાં સમાજશાસ્ત્રના રીડર તરીકે જોડાયો.     

યુનિવર્સિટીમાંથી ૧૯૯૪માં નિવૃત્ત થયો તે દરમિયાન અધ્યાપન અને ગુજરાત સરકાર અને યુ.જી.સી.ની ગ્રાન્ટ મેળવીને તારાબહેન સાથે સંશોધનકાર્ય કર્યું. ઉપરાંત, અમદાવાદની ઇસરો, સરદાર પટેલ ઇન્સ્ટિટ્યૂટ ઑફ ઇકોનૉમિક ઍન્ડ સોશિયલ રિસર્ચ, ગુજરાત  ઇન્સ્ટિટ્યૂટ ઑફ ડેવલપમેન્ટ ઍન્ડ સોશિયલ રિસર્ચ જેવી સંસ્થાઓના સંશોધનમાં તેમ જ સરદાર સરોવર પ્રોજેક્ટને કારણે અસરગ્રસ્ત વિસ્થાપિતોના અભ્યાસમાં શરૂઆતના તબક્કે  સહભાગી થવાની તક મળી. વળી, ICSSR તથા યુનેસ્કોના Social Research Methodsના ઘણા તાલીમવર્ગોમાં resource person તરીકે પણ કામ કર્યું. (આ અંગે વધારે વિગત માટે જુઓ Vimal P. Shah, Learning and Doing, દૃષ્ટિસંશોધન વિશેષાંક, અભિદૃષ્ટિ, ૨૭-૩૭, ફેબ્રુઆરી, ૨૦૧૪). ટૂંકમાં, મને કામ કરવાની વિવિધ તક મળી, આનંદ થયો. અમેરિકાથી પાછો આવ્યો કે ફૉ ર્ડફાઉન્ડેશનની નોકરી છોડી તેનો કદી પસ્તાવો થયો નહિ. આવી પ્રવૃત્તિઓ ૨૦૦૭ સુધી ચાલુ રહી, અને ત્યારથી તારાબહેનના ચૅરિટૅબલ ટ્રસ્ટના મંત્રી તરીકે મુખ્ય કામગીરી કરું છું, તેનો સંતોષ છે.

આ રીતે મને જીવનમાં શિક્ષણ અને કામ કરવા માટે જે તક મળી અને મેં જે કોઈ પ્રગતિ કરી તેમાં પ્રારબ્ધ અને પુરુષાર્થની ભૂમિકા કેટલી? 

e.mail : vimalpshah@gmail.com

સૌજન્ય : “નિરીક્ષક”, 16 ડિસેમ્બર 2015; પૃ. 09-11 તેમ જ 01 જાન્યુઆરી 2016

ભાઈ વિપુલભાઈ

“ઓપિનિયન” આજે પહેલી જ વાર નજરે પડ્યું અને જોતાવેંત ( એટલે કે વાંચતાંવેંત) મનમાં વસી ગયું. આવું સરસ કામ કર્યું તમે – ઘણી વખત કરતાં હશો એમ જ !

તમારી પસંદ – લેખ અને લેખકો બંનેની – દાદ માગી લે તેવી છે. શબ્દોની સરગમ અને વિચારોનું વૈવિધ્ય અનોખી ભાત પાડી જાય છે. કનુ સૂચક ૧૭ દિવસના પ્રવાસ વર્ણનને પણ ઉત્સુકતાથી વાંચી શકાય તેવું અવનવું બનાવે છે: અને વાત કેવી મજાની કરે છે – પ્રવાસ હિમાલયમાં, પણ દર્શન ખીણનાં !

નયના પટેલ ગોડ બ્લેસ હર ની વાત કરવામાં નવી ભાત પાડી ગયાં ..

મને વસવસો એટલો જ કે “ઓપિનિયન” વાંચવામાં મારો નંબર આઠ લાખ  વાચકો પછી આવ્યો !    પણ વાચ્યું ત્યારે "નાનકડી કેડીથી (કીડીથી ?) આકાશની કિનારી" સુધી પહોંચી ગયો!

હસન દાભેલીએ એક જ અંકમાં  કલાકારોના ગુલદસ્તાની મહેક વેરી દીધી : રણકો અને છણકો કે ઇનકાર અને ઇકરાર એક સાથે ગોઠવી દીધાં: પણ ટેરવે અડેલા એમના પાલવની અસર તો આપણને કલ્પના કરવા દેવા માટે બાકી જ રાખી દીધી ! કોઈની ગઝલમાંથી વેદના વરસે,  કોઈની કલમમાંથી હાસ્યના ફૂવારા છૂટે – વાહ રે!

મારે લવાજમ ભરવું છે, આખુંયે “ઓપિનિયન” લાજવાબ છે પણ એમાં ક્યાં ય લવાજમ ભરવાનો ખૂણો ન મળ્યો !

આનંદની છોળોનો રેલો જેની પાસે પહોંચી ગયો છે એવા સુધાકરના વંદન એના પ્રતીક રૂપે –

આ એક છબી છે- 

National Prize for Literature is a biennial award sponsored by the University of Oklahoma and World Literature Today. The Prize consists of $50,000, a replica of an eagle feather cast in silver, and a certificate…..

રેપ્લિકા ક્યાં  મોકલવી છે મારે! એની આ એક છબી મોકલું છું – આ તો ભાવના છે – એનો ભાવ ક્યાં  કરવો છે !

— સુધાકર શાહ

૨૪-૧૨-’૧૫

AS BRITISH imperialists were trudging through African jungles to secure their newly conquered empire, some of the empire’s subjects were also roaming far and wide, under the cover of the Union flag. One was Allidina Visram, from Kutch, in what is now Gujarat state in India. He arrived penniless in Zanzibar (now part of Tanzania) on the east African coast in 1863, aged 12. He opened his first small shop 14 years later, and soon afterwards spotted his great opportunity. He opened a store at every large railway station along the 580 miles of railway track being laid down through Kenya to Uganda in the early 1900s, providing supplies to thousands of railway workers. He then opened more stores at Jinja on Lake Victoria.


Flush with success, Visram was later joined by another Gujarati, Vithaldas Haridas. He arrived in 1893 and was, if anything, even more adventurous than his mentor; he stomped 24 miles through the jungle to the small town of Iganga, where he started his own shop. More followed. These were the beginnings of some of the larger fortunes to be made in colonial Africa.


Gujaratis have never been put off by small matters such as distance or temperature. Nowadays they form one of the most prominent immigrant communities in Canada, and at the other end of the Earth they constitute a large proportion of the 155,000 immigrants of Indian origin in New Zealand. And at all points of the compass in between, from Fiji to Britain, from Myanmar to Uganda, they have built flourishing communities. It may even be true, as one Gujarati organisation has claimed, that the only countries where they have not settled are “those which are very small, undeveloped or are merely small islands without much business opportunity”.


Business, indeed, is the principal business of Gujaratis. Everywhere, they are to be found running businesses, from corner-shops to hotels, from tech start-ups to some of the world’s largest conglomerates. Like the Jews, Chinese, English, Scots and Lebanese, they have come to form an impressive global commercial network. In proportion to their numbers (about 63m live in India, and there could be anything from 3m to 9m abroad), they could even claim to be the most successful. They bestride entire sectors of the global economy and have been at least partly responsible for the rise and fall of nations. Their influence on some advanced economies is now substantial.


Consider America. Having arrived in numbers from the 1960s onwards, Gujaratis now run about a third of all its hotels and motels. Furthermore, this was achieved mostly by just one group, essentially an extended family, the Patels, who hail originally from a string of villages between the industrial cities of Baroda (or Vadodara) and Surat (see map). Like other South Asians, they highly value degrees in medicine and engineering. But they have the added knack of turning a degree into a business opportunity. Thus they own almost half (12,000) of America’s independent pharmacies (as well as one of the biggest chains in Britain, Day Lewis). There are thousands of Gujarati doctors in America, and they are quicker than most to start up their own practices. Bhupendra Patel, for instance, studied medicine in Baroda before coming to America in 1971. He set up a practice four years later, bought his own building in Queens, a borough of New York City, in 1978 and soon had 30 or so doctors working for him. His classmates were certainly impressed; out of 120 of his peers, 90 came to America in his wake.


These stories point to a couple of outstanding characteristics. Most fundamentally, those Gujaratis who turn to business say that they are constitutionally unsuited to working for other people. For them, the best way to work for yourself is to run your own business, “to take your destiny in your hands”, as Russell Mehta, the head of Rosy Blue, a large diamond processor, puts it. For these people, enterprise is virtually a cultural obligation, and has always earned the most respect. Starting a small corner-shop is seen as more impressive than holding a mid-level management job in somebody else’s company.


A kiss on the hand may be quite continental


For many Gujaratis the point of acquiring knowledge is to attain practical goals, particularly business goals. The Gujarati word vediyo, meaning a person who studies the Vedas, the ancient Sanskrit texts that constitute the oldest scriptures of Hinduism, has come to mean a “learned fool”. Ethnic-Indian Americans have applied their practical knowledge to Silicon Valley; they are responsible for about a quarter of all startups there, and a quarter of those are thought to be Gujarati.


Around the globe, they have come to wield huge influence in the diamond business. An impressive 90% of the world’s rough diamonds are cut and polished in the Gujarati city of Surat, a business worth about $13 billion a year, and Indians, predominantly Gujaratis, control almost three-quarters of Antwerp’s diamond industry. Like the motel owners, the great majority of diamond processors come from just one community, almost all of them tracing their origins back to one otherwise-obscure city in the north of Gujarat state called Palanpur.


Unsurprisingly, given their success abroad, they have been at the forefront of India’s own recent economic surge, too. The three wealthiest Indian businesspeople—Mukesh Ambani, Dilip Shanghvi and Azim Premji—are Gujarati. With just 5% of India’s workforce, Gujarat produces 22% of the country’s exports. Reliance, one of India’s largest private conglomerates, is Gujarati-owned. The industrial centres of Ahmedabad and Surat dominate India’s synthetic textile sector. One of the world’s biggest denim factories is in Ahmedabad, which is also home to some of India’s pharmaceutical giants. All this has produced handsome revenues for the state’s coffers, and with it the sleek new roads that persuaded many Indians to vote for the former chief minister of Gujarat, Narendra Modi, as prime minister in 2014.


As the state of Gujarat accounts for about a fifth of India’s coastline, perhaps it was inevitable that its peoples should be merchants and travellers. Its position also helped: it is well-situated for the Persian Gulf and Africa, and routes to South-East Asia. Gujarati traders have been recorded on the African and Gulf littorals since before the tenth century, and extensive trade with the Arabs partly accounts for the strong Islamic influence on the state, which was founded as a modern administrative unit in 1960. It consists of three main regions: the Kutch, a largely arid, sparsely populated area now abutting the border with Pakistan; Saurashtra, the westernmost point; and central Gujarat to the east, the main industrial belt. The graceful dhows that bore most of the Gujarati trade are still built by hand at Mandvi, on the coast of Kutch.

Under the influence of Muslim traders, and Persians invading from the north, many Hindus were converted to Islam. They now constitute the Muslim sects of the Bohras, Khojas and Memons. This was an important part of the development of a commercial ethos in Gujarat, as after conversion to Islam these communities were relieved of the Hindu restriction on “crossing the sea”. It was not until 1905 that religious leaders lifted the social penalties against this among the two leading Hindu business organisations. One Hindu group, the Patidars, many of whom have the family name Patel, had mostly been farmers, but as family landholdings were subdivided among the sons, many were pushed into trading in agricultural products such as tobacco instead.

The spirit of capitalism

As well as the accident of geography and the virtues of religion, other significant ingredients in the rise of Gujarati mercantilism were the institutions known as majahans, the equivalent of European guilds. These developed in the early Mughal period, in the 16th century, and they regulated trade and settled disputes within the various trading communities, such as the cloth or grain merchants. The mahajans provided a system of self-regulation, saysS. P. Hinduja, a professor of sociology at Delhi University, but they were also “multi-ethnic and multi-religious”, binding together the Muslims, Hindus, Jains and others into one commercial class.


Whereas one religion, Protestantism, has often been associated with the rise of Anglo-Saxon capitalism, Gujarati capitalism was much more a fusion of influences. Ethnic and religious diversity became a source of strength, multiplying the trading networks that each community could exploit. Pragmatism and flexibility over identity, and a willingness to accommodate, perhaps inherited from the mahajans, are strong Gujarati traits, argues Edward Simpson of the School of Oriental and African Studies at the University of London. Gujaratis have been adept at remaining proudly Gujarati while becoming patriotically British, Ugandan or Fijian—an asset in a globalised economy.


In the 10th and 11th centuries they developed a distinct code of ethics for doing business. Again, religion played a role, especially with the Jains. Jainism was originally a protest movement against Brahmanic traditions and the privileged classes within Hinduism, rather like the Protestant revolt within Christianity, says Mr Hinduja. Jains are pacifists and vegetarians. The injunction against harming any creature, especially insects, ruled out tilling the fields. In a largely agrarian society, that left few ways to earn a living other than trade or finance.


Jain preachers drew up rules for business practice that emphasised non-violence and honesty. One such preacher, Hemchandracharya, determined that as peace was essential for trade, so merchants were at all times to avoid strife and provocation. Indeed, keeping a low profile has been another Gujarati characteristic. The region’s politicians, such as Mohandas (Mahatma) Gandhi, Muhammad Ali Jinnah—the founder of Pakistan—and Mr Modi, are renowned throughout the world, but its entrepreneurs often remain invisible, which is exactly the way they like it.


Trust and honesty remain essential to Gujarati-dominated industries. Mr Mehta, himself a Jain from Palanpur, whose diamond company has a turnover of $1.8 billion and offices from Antwerp to Tokyo, says that, despite the size of the business, it is still “all based on handshakes and words, with no contracts”. In order to make the system work, he explains, diamond merchants prefer to deal with “the people they trust”—this usually means a group within the Gujaratis, in this case their fellow Jains from Palanpur. This is a big part of the reason why the subgroups of Gujaratis, such as the Patels and the Jains of Palanpur, have each congregated in one trade, and why most Gujarati businesses, except the very largest, remain run by families.


Traditionally, most of the finance to start a business comes from within the family, or at least the community. This brings other advantages. “We don’t have to deal with government too much, and mostly not with the banks, as most money comes from families,” says Dinesh Navadiya, the head of the Surat Diamond Association. “So there is little scope for corruption.”


Business failure is also largely handled within families. Gujarati entrepreneurs are risk-takers, but they know that the family network provides a safety net. Even so, failure carries a stigma that may never be wiped clean, especially if the person who has failed is suspected of extracting excessive profits for selfish reasons. Mr Mehta has helped bail people out, and watched as the bankrupt sold everything to repay debts. “It could be really nasty,” he says. “All the creditors, including their own family, would verbally abuse them; sometimes it was violent.”


Retail empire

“Ethical business practices based on fair trade and honest dealings gave Gujarati traders a reputation of being trustworthy,” write Achyut Yagnik and Suchitra Sheth, two historians of the region. So when the Portuguese, Dutch and then the British started arriving in India from the 16th century they used Gujaratis as their principal trading partners. The headquarters of the British East India Company was originally at Surat. It was the Gujaratis’ relationships with the East India Company, and later the British crown, that were the biggest influences in shaping their contemporary trading empire.


They expanded by following the Union flag to the farthest corners of the British empire, encouraged to do so by the “open door” policy whereby traders and merchants set up shop in its booming entrepots. Hundreds of thousands emigrated to east and southern Africa in particular, but also to Malaysia, Burma, Singapore and beyond, as well as more obscure territories such as Fiji. When the occasional colonial official cared to lift the bonnet on Queen Victoria’s empire, he usually found Gujaratis running the engine. One such was Henry Bartle Frere, consul on the east African island of Zanzibar, who observed in 1873: “We found [the Gujaratis] monopolising whatever trade there might be, spending and keeping their accounts in Guzeratti, whether in small shops, or as large mercantile houses. Their silent occupation of this coast from Socotra to Cape Colony is one of the most curious things of the kind that I know. It has been going on for forty years but I had no idea till I came here how complete their monopoly has become.”
It was not only the trading opportunities that enticed Gujaratis abroad; most left their homeland out of desperation, to escape devastating famines, plague and cholera. But whereas other Indians arrived in the outposts of empire to labour on sugar plantations or build railways, Gujaratis such as Allidina Visram, the shopkeeper in east Africa, opened the stores that serviced the labourers. So commercially driven were the ethnic-Indian Ugandans, of whom about three-quarters were Gujarati, that at the peak of their success, in the mid-20th century, they contributed about a fifth of Uganda’s GDP despite numbering only about 100,000 out of a population of 8m. One of their number was the singer Freddie Mercury, born on Zanzibar in 1946.

More Thatcherite than thou


Gujaratis enjoyed similar success in other colonies of the British empire, notably Kenya and South Africa. Memons, in particular, prospered in Burma, trading mainly in teak, rice and tea. The most successful was the very wealthy Sir Abdul Karim Jamal, knighted by the British in 1920. Originally from Jamnagar in Kathiawar, the “King of Rice” even had a street named after him in Rangoon (now Yangon). Considering how well the Gujaratis did out of the empire, it seems only natural that a Jain from Palanpur, Sanjiv Mehta, should now own the East India Company itself. He snapped up the moribund company in 2005 and has opened a posh store bearing its name in London’s West End. It sells fine crockery, traditional marmalades and, inevitably, tea. To guilty Britons the company is redolent of imperial exploitation, but to Mr Mehta it is more of a brand “known all over the world, the Google of its age”. The world’s first joint-stock company has come round full circle.


The intimate connection with the British, however, came at a price. The Gujaratis were identified as little more than colonial satraps by indigenous Burmans, Ugandans and others. So once the British left, they were often targeted by the first post-independence politicians, asserting their nationalist credentials.


In Burma (now Myanmar), the military regime that took over in 1962 nationalised all foreign businesses, forcing hundreds of thousands of Indians out of the country. In Uganda, in 1972, the deranged dictator, Idi Amin, abruptly gave the country’s 60,000 South Asians, mostly Gujaratis, 90 days to leave. The consequence, as elsewhere, was precipitous economic collapse. Amin’s cronies sequestered the Gujaratis’ businesses and ran them into the ground. In 1997 a new Ugandan president, Yoweri Museveni, came to Britain to ask the exiles to return and rebuild the country. The generals who governed Myanmar never did so, to their country’s enduring cost.

But Uganda’s loss was Britain’s gain. Stripped of most of their money and possessions by Amin, about 27,000 Indian refugees, mostly Gujaratis, arrived in Britain and set about building their fortunes a second time. Dolar Popat arrived in 1971 as a 17-year-old, slightly ahead of the main influx, with £10 ($24 at the time) in his pocket. He spent £6 of it on lodgings with an Irish family in Kilburn (the only people who would take a non-white tenant), got a job as a waiter in a Wimpy restaurant for 25p an hour and worked so well that his boss started to give jobs to other Gujaratis.

By the time the bulk of the Ugandan Asians arrived, Mr Popat had bought a three-bedroom house in Wembley. He sheltered 25 of the refugees. He took night courses in business studies, completed a part-time accountancy course and in 1977 bought his first corner-shop, with a sub-post office that gave him a fixed income. Three years later he set up a finance company providing mortgages(half of his customers were Gujarati), and soon after bought his first care home. Hotels and much else followed.

Now worth about £70m, he was given a peerage by the Conservative government in 2010. “That’s how we fight prejudice and raise our living standards, through hard work, education and enterprise,” reflects Lord Popat today. Even the Conservatives, many of whom opposed the influx of Ugandan Asians, were eventually forced to acknowledge that the values of Gujaratis like Lord Popat were if anything more Thatcherite than their own. Norman Tebbit, a prominent minister in Margaret Thatcher’s governments, wrote to Lord Popat in 2012 that while he had opposed the Gujaratis’ arrival in 1972 he now acknowledged that they had “become integrated into the community and uphold British values and standards which have become rather less respected in some parts of our indigenous population”.


Will Gujaratis around the globe continue to enjoy the same success in the future? The state their forebears came from has seen an uptick in sectarian violence between Hindus and Muslims in recent years, particularly in 2002, and this has, to an extent, damaged the religious and ethnic tolerance on which so much of their commercial ethos was built. There is a risk that divisions in India may, in time, spread to the diaspora. Some fear, too, that in the age of “knowledge economies” their utilitarian approach to learning might become a disadvantage; it is Bangalore and Hyderabad that have pulled ahead in India’s latest high-tech businesses. But, as the Gujaratis like to point out, they do the business, not the tech. As there have been gaps in the market during the past millennium, so there will be gaps during the next millennium—and Gujaratis will be there to exploit them.

http://www.economist.com/news/christmas-specials/21683983-secrets-worlds-best-businesspeople-going-global

courtesy : “The Economist”, December 19th 2015 – January 1st 2016; pages : 109-111