હિન્દુ રાષ્ટ્રના હિન્દુના સપનાને સાકાર કરવાનો દૈવી અવસર મહારાષ્ટ્રને અને મરાઠી બ્રાહ્મણોને મળ્યો હતો જે વેડફી દીધો હતો. તેઓ પોતાનો અપરાધ છુપાવવા સવાયા હિન્દુ ને સવાયા હિન્દુ રાષ્ટ્રવાદી હોવાનો ઢોંગ કરે છે

હિન્દુત્વવાદી મરાઠી બ્રાહ્મણો : લોકમાન્ય ટિળક, મોહન ભાગવત, વીર સાવરકર, કેશવ બળીરામ હેડગેવાર, ગોલવલકર ગુરુજી

તમે ક્યારે ય વિચાર કરી જોયો છે કે લોકમાન્ય ટિળકથી લઈને મોહન ભાગવત સુધીના બધા જ હિન્દુત્વવાદીઓ મરાઠી બ્રાહ્મણો જ કેમ છે? ભારતમાં હિન્દુ કોમવાદી રાજકારણનો પાયો નાખનારા અને એને ઉછેરનારા સાવરકર, હેડગેવાર કે ગોલવલકર ગુરુજી વગેરે દરેક મરાઠી બ્રાહ્મણો કેમ છે? શા માટે મહારાષ્ટ્રના બ્રાહ્મણો સૌથી વધુ ગાંધીવિરોધી છે? આ એક અકસ્માત છે કે પછી એની પાછળ કોઈ ઐતિહાસિક પરિબળ કામ કરે છે? આને બાજીરાવ અને એની મસ્તાની સાથે કોઈ સંબંધ ખરો?

હિન્દુત્વવાદીઓ અને હિન્દુ રાષ્ટ્રવાદી ઇતિહાસકારો એમ માને છે કે ભારત ૮૦૦ વર્ષ પહેલાં, જ્યારે ભારત પર મુસ્લિમ શાસકો રાજ કરતા થયા ત્યારે ગુલામ બન્યો હતો. ભારત હિન્દુઓનો અને હિન્દુઓ માટેનો દેશ છે એટલે હિન્દુ સિવાયના કોઈ રાજ કરે તો એને હિન્દુઓની રાજકીય ગુલામી કહેવી જોઈએ અને હિન્દુઓની ગુલામી એ ભારતની ગુલામી ગણવી જોઈએ. તમે આ કથન સાથે સંમત ન થતા હો તો પણ ઘડીભર મુદ્દો સમજવા માટે સંમત થઈ જાઓ. આપણે સ્વીકારી લીધું કે ૮૦૦ વર્ષ પહેલાં હિન્દુઓ પર પરધર્મીઓ શાસન કરતા થયા એ સાથે દેશ ગુલામ બની ગયો હતો.

એ પછી ઇતિહાસનું વહેણ વહે છે અને પાંચસો વર્ષ પછી હિન્દુઓને મુસ્લિમ શાસકોથી મુક્ત થવાની અને એ રીતે ભારતને આઝાદ થવાની તક મળે છે. ઔરંગઝેબના અવસાન સાથે મુગલ સામ્રાજ્ય તૂટવા લાગે છે અને મુગલોની જગ્યા લઈ શકે એવો કોઈ મુસ્લિમ શાસક ભારતમાં કોઈ પ્રદેશમાં નહોતો. ભારત પર રાજકીય કબજો કરવાનો ઈસ્ટ ઇન્ડિયા કંપનીનો હજી કોઈ એજન્ડા નહોતો અને ત્યારે ૧૭૦૦ના પહેલા દાયકામાં એવી કોઈ અનુકૂળતા પણ નહોતી. અનુકૂળતા હતી માત્ર મરાઠાઓ માટે અને વ્યવહારમાં કહો તો મરાઠી બ્રાહ્મણો માટે. શિવાજીના કતૃર્‍ત્વશૂન્ય વંશજોને રાજમહેલની બહાર નીકળવામાં, ચડાઈઓ કરવામાં, સામ્રાજ્ય વિસ્તારવામાં કોઈ રસ નહોતો. શિવાજીના કોઈ ગુણ તેમના વારસોમાં નહોતા. તેમણે તેમનું રાજ્ય કોંકણના ચિત્તપાવન બ્રાહ્મણ પરિવારને સોંપી દીધું હતું અને રાજાઓ દીવાન પાસેથી વર્ષાસન મેળવીને આરામની જિંદગી જીવતા હતા. આનો અર્થ એ થયો કે ભારત ગુલામ બન્યો એ પછી પાંચસો વર્ષે દેશને આઝાદ કરવાનો મહારાષ્ટ્રના બ્રાહ્મણોને અવસર મળ્યો હતો. તેઓ ધારત તો આજથી ત્રણસો વર્ષ પહેલાં દેશનો ઇતિહાસ બદલી શક્યા હોત.

જી હા, દેશનો ઇતિહાસ બદલી શકવાની તક મરાઠી બ્રાહ્મણોને મળી હતી અને તેમની પાસે પરિસ્થિતિની અનુકૂળતા અને સાહસવૃત્તિ પણ હતાં. મસ્તાનીના પ્રેમી બાજીરાવે આનો પાયો નાખ્યો હતો. દસ હણહણતા ઘોડા જેટલી ઊર્જા‍ અને હિંમત તેનામાં હતાં. બાજીરાવ પહેલાએ અને એ પછી તેના પુત્ર નાનાસાહેબ ઉર્ફે બાલાજી પેશવાએ એક પછી એક રિયાસતો કબજે કરવા માંડી હતી. એક સમયે સીધી કે આડકતરી રીતે અડધા ભારત પર તેમનો કબજો હતો. તેઓ ધારત તો શિવાજીના વંશજ નૉમિનલ શાસકને પદચ્યુત કરી શક્યા હોત અને પેશવાઓનું સીધું રાજ્ય સ્થાપિત કરી શક્યા હોત. તેઓ ધારત તો કમજોર થઈ ગયેલા મુગલ શાસકને હરાવી શક્યા હોત અને ભારતની રાજધાની ગણાતા દિલ્હીને જીતીને દિલ્હીમાં રાજધાની ખસેડી શક્યા હોત. દિલ્હીમાં રાજધાની હોવાનું બહુ મોટું રાજકીય મહત્વ હતું. જે દિલ્હીમાં રાજ કરે એ ભારત પર રાજ કરે એવો એનો અર્થ થતો હતો. એટલે તો અંગ્રેજો કલકત્તાથી રાજધાની ખસેડીને દિલ્હી લઈ ગયા હતા અને એટલે તો ભારતનો છેલ્લો બાદશાહ હોવાનું ગવર્‍ બહાદુરશાહ ઝફરને આપવામાં આવે છે, કારણ કે દિલ્હી (માત્ર શહેર) તેના કબજામાં હતું. તેઓ ધારત તો અશોક અને અકબરની માફક એક જ છત્ર હેઠળ સામ્રાજ્યને લાવી શક્યા હોત. તેઓ ધારત તો રાજ્યના વિસ્તાર સાથે શાસનનો વિસ્તાર કરી શક્યા હોત અને કદાચ પરંપરાગત હિન્દુ શાસન આપી શક્યા હોત.

તેમણે જો આવું ધાર્યું હોત તો બનવાજોગ છે કે ઈસ્ટ ઇન્ડિયા કંપનીને ભારત પર કબજો કરવાની તક ન મળી હોત. તેમણે જો આવું ધાર્યું હોત તો હિન્દુત્વવાદીઓના શબ્દોમાં ભારતનું પાશ્ચાત્ય મૅકોલેકરણ થયું એ ન થયું હોત અને વૈદીકીકરણ થયું હોત. ખબર નહીં કઈ ચીજની તેમનામાં ખામી હતી, તેમણે આવું ધાર્યું જ નહીં. આની જગ્યાએ તેમણે ચોથ ઉઘરાવવામાં, શહેરો લૂંટવામાં અને પૈસા ઉસેડવામાં રસ લીધો હતો. પેશવાના સૈનિકોએ શ્રીંગેરીના મઠને લૂંટવાનો છોડ્યો નહોતો જે શંકરાચાર્યના કહેવાથી ટીપુ સુલતાને નાણાકીય સહાય આપીને પાછો સ્થિર કરી આપ્યો હતો. ગુજરાતને જેટલું પેશવાઓના સૈનિકોએ સતાવ્યું છે એટલું મુસલમાનોએ નથી સતાવ્યું.

આવું કેમ બન્યું? એક બાજુ પ્રચંડ ઊર્જા‍ અને શૌર્ય તો બીજી બાજુ આટલી ટૂંકી દૃષ્ટિ? પેશવાઓનો ઇતિહાસ શૌર્યને કારણે જેટલો કીર્તિશાળી છે તો ટૂંકી દૃષ્ટિને કારણે એટલો જ કલંકિત છે. આ ટૂંકી દૃષ્ટિ શું હિન્દુઓના પિંડમાં છે? જ્યારે દેશને મ્લેચ્છોથી મુક્ત થવાની અને હિન્દુ રાષ્ટ્ર સ્થાપવાની તક મળી ત્યારે તેઓ પીંઢારાઓની જેમ કેમ વર્ત્યા? હિંમત તો પીંઢારાઓમાં પણ ક્યાં ઓછી હોય છે. આધુનિક ભારતનો આ ઇતિહાસ મહારાષ્ટ્રને, ખાસ કરીને મરાઠી બ્રાહ્મણોને સતાવે છે. આ ઇતિહાસ કીર્તિશાળી છે એના કરતાં વધુ કલંકિત છે. એટલે તો બાજીરાવને મસ્તાની સાથે નાચતો જોઈને કેટલાક લોકોને માઠું લાગ્યું હતું. આમાં ઇતિહાસનો અપરાધબોધ કારણરૂપ છે. બ્રાહ્મણ અને એ પણ મહારાષ્ટ્રના આવા હોય? આ જ તો કારણ છે કે મરાઠી બ્રાહ્મણો હિન્દુ પક્ષપાત ધરાવતા ઇતિહાકાર જદુનાથ સરકારને માફ નથી કરી શકતા ત્યાં ડાબેરી કે પ્રોફેશનલ ઇતિહાસકારોને સ્વીકારે એ તો શક્ય જ નથી.

મહારાષ્ટ્ર હિન્દુ કોમવાદ અને હિન્દુ રાષ્ટ્રવાદની વિચારભૂમિ, ફળદ્રુપ જન્મભૂમિ, કર્મભૂમિ છે એનું કારણ આ અપરાધબોધ છે. હિન્દુના સપનાને સાકાર કરવાનો દૈવી અવસર મહારાષ્ટ્રને અને મરાઠી બ્રાહ્મણોને મળ્યો હતો જે તેમણે વેડફી દીધો હતો. તેઓ પોતાનો અપરાધ છુપાવવા સવાયા હિન્દુ અને સવાયા હિન્દુ રાષ્ટ્રવાદી હોવાનો ઢોંગ કરે છે. ગાંધીજીની હત્યા કરવાના ભારતમાં કુલ છ પ્રયાસ થયા હતા જેમાં છેલ્લા પ્રયાસમાં સફળતા મળી હતી. જે છ પ્રયાસ થયા એમાંથી પાંચ પ્રયાસ મહારાષ્ટ્રમાં થયા હતા અને દરેક વખતે પ્રયાસ કરનારા મરાઠી બ્રાહ્મણો હતા. આપણે ત્રણસો વર્ષ પહેલાં દૈવી અવસર ચૂકી ગયા અને એક ગુજરાતી વાણિયો એ અવસર લઈ જાય એ તેમનાથી ખમાતું નહોતું.

ઇતિહાસમાં બનેલી ઘટનાનો અપરાધબોધ વર્તમાનને પ્રભાવિત કરતો હોય છે.

સૌજન્ય : ‘કારણ-તારણ’ નામક લેખકની કોલમ, “ગુજરાતી મિડ-ડે”, 22 ડિસેમ્બર 2015

http://www.gujaratimidday.com/features/columns/history-of-modern-india-persecute-marathi-brahmins-2

AS BRITISH imperialists were trudging through African jungles to secure their newly conquered empire, some of the empire’s subjects were also roaming far and wide, under the cover of the Union flag. One was Allidina Visram, from Kutch, in what is now Gujarat state in India. He arrived penniless in Zanzibar (now part of Tanzania) on the east African coast in 1863, aged 12. He opened his first small shop 14 years later, and soon afterwards spotted his great opportunity. He opened a store at every large railway station along the 580 miles of railway track being laid down through Kenya to Uganda in the early 1900s, providing supplies to thousands of railway workers. He then opened more stores at Jinja on Lake Victoria.


Flush with success, Visram was later joined by another Gujarati, Vithaldas Haridas. He arrived in 1893 and was, if anything, even more adventurous than his mentor; he stomped 24 miles through the jungle to the small town of Iganga, where he started his own shop. More followed. These were the beginnings of some of the larger fortunes to be made in colonial Africa.


Gujaratis have never been put off by small matters such as distance or temperature. Nowadays they form one of the most prominent immigrant communities in Canada, and at the other end of the Earth they constitute a large proportion of the 155,000 immigrants of Indian origin in New Zealand. And at all points of the compass in between, from Fiji to Britain, from Myanmar to Uganda, they have built flourishing communities. It may even be true, as one Gujarati organisation has claimed, that the only countries where they have not settled are “those which are very small, undeveloped or are merely small islands without much business opportunity”.


Business, indeed, is the principal business of Gujaratis. Everywhere, they are to be found running businesses, from corner-shops to hotels, from tech start-ups to some of the world’s largest conglomerates. Like the Jews, Chinese, English, Scots and Lebanese, they have come to form an impressive global commercial network. In proportion to their numbers (about 63m live in India, and there could be anything from 3m to 9m abroad), they could even claim to be the most successful. They bestride entire sectors of the global economy and have been at least partly responsible for the rise and fall of nations. Their influence on some advanced economies is now substantial.


Consider America. Having arrived in numbers from the 1960s onwards, Gujaratis now run about a third of all its hotels and motels. Furthermore, this was achieved mostly by just one group, essentially an extended family, the Patels, who hail originally from a string of villages between the industrial cities of Baroda (or Vadodara) and Surat (see map). Like other South Asians, they highly value degrees in medicine and engineering. But they have the added knack of turning a degree into a business opportunity. Thus they own almost half (12,000) of America’s independent pharmacies (as well as one of the biggest chains in Britain, Day Lewis). There are thousands of Gujarati doctors in America, and they are quicker than most to start up their own practices. Bhupendra Patel, for instance, studied medicine in Baroda before coming to America in 1971. He set up a practice four years later, bought his own building in Queens, a borough of New York City, in 1978 and soon had 30 or so doctors working for him. His classmates were certainly impressed; out of 120 of his peers, 90 came to America in his wake.


These stories point to a couple of outstanding characteristics. Most fundamentally, those Gujaratis who turn to business say that they are constitutionally unsuited to working for other people. For them, the best way to work for yourself is to run your own business, “to take your destiny in your hands”, as Russell Mehta, the head of Rosy Blue, a large diamond processor, puts it. For these people, enterprise is virtually a cultural obligation, and has always earned the most respect. Starting a small corner-shop is seen as more impressive than holding a mid-level management job in somebody else’s company.


A kiss on the hand may be quite continental


For many Gujaratis the point of acquiring knowledge is to attain practical goals, particularly business goals. The Gujarati word vediyo, meaning a person who studies the Vedas, the ancient Sanskrit texts that constitute the oldest scriptures of Hinduism, has come to mean a “learned fool”. Ethnic-Indian Americans have applied their practical knowledge to Silicon Valley; they are responsible for about a quarter of all startups there, and a quarter of those are thought to be Gujarati.


Around the globe, they have come to wield huge influence in the diamond business. An impressive 90% of the world’s rough diamonds are cut and polished in the Gujarati city of Surat, a business worth about $13 billion a year, and Indians, predominantly Gujaratis, control almost three-quarters of Antwerp’s diamond industry. Like the motel owners, the great majority of diamond processors come from just one community, almost all of them tracing their origins back to one otherwise-obscure city in the north of Gujarat state called Palanpur.


Unsurprisingly, given their success abroad, they have been at the forefront of India’s own recent economic surge, too. The three wealthiest Indian businesspeople—Mukesh Ambani, Dilip Shanghvi and Azim Premji—are Gujarati. With just 5% of India’s workforce, Gujarat produces 22% of the country’s exports. Reliance, one of India’s largest private conglomerates, is Gujarati-owned. The industrial centres of Ahmedabad and Surat dominate India’s synthetic textile sector. One of the world’s biggest denim factories is in Ahmedabad, which is also home to some of India’s pharmaceutical giants. All this has produced handsome revenues for the state’s coffers, and with it the sleek new roads that persuaded many Indians to vote for the former chief minister of Gujarat, Narendra Modi, as prime minister in 2014.


As the state of Gujarat accounts for about a fifth of India’s coastline, perhaps it was inevitable that its peoples should be merchants and travellers. Its position also helped: it is well-situated for the Persian Gulf and Africa, and routes to South-East Asia. Gujarati traders have been recorded on the African and Gulf littorals since before the tenth century, and extensive trade with the Arabs partly accounts for the strong Islamic influence on the state, which was founded as a modern administrative unit in 1960. It consists of three main regions: the Kutch, a largely arid, sparsely populated area now abutting the border with Pakistan; Saurashtra, the westernmost point; and central Gujarat to the east, the main industrial belt. The graceful dhows that bore most of the Gujarati trade are still built by hand at Mandvi, on the coast of Kutch.

Under the influence of Muslim traders, and Persians invading from the north, many Hindus were converted to Islam. They now constitute the Muslim sects of the Bohras, Khojas and Memons. This was an important part of the development of a commercial ethos in Gujarat, as after conversion to Islam these communities were relieved of the Hindu restriction on “crossing the sea”. It was not until 1905 that religious leaders lifted the social penalties against this among the two leading Hindu business organisations. One Hindu group, the Patidars, many of whom have the family name Patel, had mostly been farmers, but as family landholdings were subdivided among the sons, many were pushed into trading in agricultural products such as tobacco instead.

The spirit of capitalism

As well as the accident of geography and the virtues of religion, other significant ingredients in the rise of Gujarati mercantilism were the institutions known as majahans, the equivalent of European guilds. These developed in the early Mughal period, in the 16th century, and they regulated trade and settled disputes within the various trading communities, such as the cloth or grain merchants. The mahajans provided a system of self-regulation, saysS. P. Hinduja, a professor of sociology at Delhi University, but they were also “multi-ethnic and multi-religious”, binding together the Muslims, Hindus, Jains and others into one commercial class.


Whereas one religion, Protestantism, has often been associated with the rise of Anglo-Saxon capitalism, Gujarati capitalism was much more a fusion of influences. Ethnic and religious diversity became a source of strength, multiplying the trading networks that each community could exploit. Pragmatism and flexibility over identity, and a willingness to accommodate, perhaps inherited from the mahajans, are strong Gujarati traits, argues Edward Simpson of the School of Oriental and African Studies at the University of London. Gujaratis have been adept at remaining proudly Gujarati while becoming patriotically British, Ugandan or Fijian—an asset in a globalised economy.


In the 10th and 11th centuries they developed a distinct code of ethics for doing business. Again, religion played a role, especially with the Jains. Jainism was originally a protest movement against Brahmanic traditions and the privileged classes within Hinduism, rather like the Protestant revolt within Christianity, says Mr Hinduja. Jains are pacifists and vegetarians. The injunction against harming any creature, especially insects, ruled out tilling the fields. In a largely agrarian society, that left few ways to earn a living other than trade or finance.


Jain preachers drew up rules for business practice that emphasised non-violence and honesty. One such preacher, Hemchandracharya, determined that as peace was essential for trade, so merchants were at all times to avoid strife and provocation. Indeed, keeping a low profile has been another Gujarati characteristic. The region’s politicians, such as Mohandas (Mahatma) Gandhi, Muhammad Ali Jinnah—the founder of Pakistan—and Mr Modi, are renowned throughout the world, but its entrepreneurs often remain invisible, which is exactly the way they like it.


Trust and honesty remain essential to Gujarati-dominated industries. Mr Mehta, himself a Jain from Palanpur, whose diamond company has a turnover of $1.8 billion and offices from Antwerp to Tokyo, says that, despite the size of the business, it is still “all based on handshakes and words, with no contracts”. In order to make the system work, he explains, diamond merchants prefer to deal with “the people they trust”—this usually means a group within the Gujaratis, in this case their fellow Jains from Palanpur. This is a big part of the reason why the subgroups of Gujaratis, such as the Patels and the Jains of Palanpur, have each congregated in one trade, and why most Gujarati businesses, except the very largest, remain run by families.


Traditionally, most of the finance to start a business comes from within the family, or at least the community. This brings other advantages. “We don’t have to deal with government too much, and mostly not with the banks, as most money comes from families,” says Dinesh Navadiya, the head of the Surat Diamond Association. “So there is little scope for corruption.”


Business failure is also largely handled within families. Gujarati entrepreneurs are risk-takers, but they know that the family network provides a safety net. Even so, failure carries a stigma that may never be wiped clean, especially if the person who has failed is suspected of extracting excessive profits for selfish reasons. Mr Mehta has helped bail people out, and watched as the bankrupt sold everything to repay debts. “It could be really nasty,” he says. “All the creditors, including their own family, would verbally abuse them; sometimes it was violent.”


Retail empire

“Ethical business practices based on fair trade and honest dealings gave Gujarati traders a reputation of being trustworthy,” write Achyut Yagnik and Suchitra Sheth, two historians of the region. So when the Portuguese, Dutch and then the British started arriving in India from the 16th century they used Gujaratis as their principal trading partners. The headquarters of the British East India Company was originally at Surat. It was the Gujaratis’ relationships with the East India Company, and later the British crown, that were the biggest influences in shaping their contemporary trading empire.


They expanded by following the Union flag to the farthest corners of the British empire, encouraged to do so by the “open door” policy whereby traders and merchants set up shop in its booming entrepots. Hundreds of thousands emigrated to east and southern Africa in particular, but also to Malaysia, Burma, Singapore and beyond, as well as more obscure territories such as Fiji. When the occasional colonial official cared to lift the bonnet on Queen Victoria’s empire, he usually found Gujaratis running the engine. One such was Henry Bartle Frere, consul on the east African island of Zanzibar, who observed in 1873: “We found [the Gujaratis] monopolising whatever trade there might be, spending and keeping their accounts in Guzeratti, whether in small shops, or as large mercantile houses. Their silent occupation of this coast from Socotra to Cape Colony is one of the most curious things of the kind that I know. It has been going on for forty years but I had no idea till I came here how complete their monopoly has become.”
It was not only the trading opportunities that enticed Gujaratis abroad; most left their homeland out of desperation, to escape devastating famines, plague and cholera. But whereas other Indians arrived in the outposts of empire to labour on sugar plantations or build railways, Gujaratis such as Allidina Visram, the shopkeeper in east Africa, opened the stores that serviced the labourers. So commercially driven were the ethnic-Indian Ugandans, of whom about three-quarters were Gujarati, that at the peak of their success, in the mid-20th century, they contributed about a fifth of Uganda’s GDP despite numbering only about 100,000 out of a population of 8m. One of their number was the singer Freddie Mercury, born on Zanzibar in 1946.

More Thatcherite than thou


Gujaratis enjoyed similar success in other colonies of the British empire, notably Kenya and South Africa. Memons, in particular, prospered in Burma, trading mainly in teak, rice and tea. The most successful was the very wealthy Sir Abdul Karim Jamal, knighted by the British in 1920. Originally from Jamnagar in Kathiawar, the “King of Rice” even had a street named after him in Rangoon (now Yangon). Considering how well the Gujaratis did out of the empire, it seems only natural that a Jain from Palanpur, Sanjiv Mehta, should now own the East India Company itself. He snapped up the moribund company in 2005 and has opened a posh store bearing its name in London’s West End. It sells fine crockery, traditional marmalades and, inevitably, tea. To guilty Britons the company is redolent of imperial exploitation, but to Mr Mehta it is more of a brand “known all over the world, the Google of its age”. The world’s first joint-stock company has come round full circle.


The intimate connection with the British, however, came at a price. The Gujaratis were identified as little more than colonial satraps by indigenous Burmans, Ugandans and others. So once the British left, they were often targeted by the first post-independence politicians, asserting their nationalist credentials.


In Burma (now Myanmar), the military regime that took over in 1962 nationalised all foreign businesses, forcing hundreds of thousands of Indians out of the country. In Uganda, in 1972, the deranged dictator, Idi Amin, abruptly gave the country’s 60,000 South Asians, mostly Gujaratis, 90 days to leave. The consequence, as elsewhere, was precipitous economic collapse. Amin’s cronies sequestered the Gujaratis’ businesses and ran them into the ground. In 1997 a new Ugandan president, Yoweri Museveni, came to Britain to ask the exiles to return and rebuild the country. The generals who governed Myanmar never did so, to their country’s enduring cost.

But Uganda’s loss was Britain’s gain. Stripped of most of their money and possessions by Amin, about 27,000 Indian refugees, mostly Gujaratis, arrived in Britain and set about building their fortunes a second time. Dolar Popat arrived in 1971 as a 17-year-old, slightly ahead of the main influx, with £10 ($24 at the time) in his pocket. He spent £6 of it on lodgings with an Irish family in Kilburn (the only people who would take a non-white tenant), got a job as a waiter in a Wimpy restaurant for 25p an hour and worked so well that his boss started to give jobs to other Gujaratis.

By the time the bulk of the Ugandan Asians arrived, Mr Popat had bought a three-bedroom house in Wembley. He sheltered 25 of the refugees. He took night courses in business studies, completed a part-time accountancy course and in 1977 bought his first corner-shop, with a sub-post office that gave him a fixed income. Three years later he set up a finance company providing mortgages(half of his customers were Gujarati), and soon after bought his first care home. Hotels and much else followed.

Now worth about £70m, he was given a peerage by the Conservative government in 2010. “That’s how we fight prejudice and raise our living standards, through hard work, education and enterprise,” reflects Lord Popat today. Even the Conservatives, many of whom opposed the influx of Ugandan Asians, were eventually forced to acknowledge that the values of Gujaratis like Lord Popat were if anything more Thatcherite than their own. Norman Tebbit, a prominent minister in Margaret Thatcher’s governments, wrote to Lord Popat in 2012 that while he had opposed the Gujaratis’ arrival in 1972 he now acknowledged that they had “become integrated into the community and uphold British values and standards which have become rather less respected in some parts of our indigenous population”.


Will Gujaratis around the globe continue to enjoy the same success in the future? The state their forebears came from has seen an uptick in sectarian violence between Hindus and Muslims in recent years, particularly in 2002, and this has, to an extent, damaged the religious and ethnic tolerance on which so much of their commercial ethos was built. There is a risk that divisions in India may, in time, spread to the diaspora. Some fear, too, that in the age of “knowledge economies” their utilitarian approach to learning might become a disadvantage; it is Bangalore and Hyderabad that have pulled ahead in India’s latest high-tech businesses. But, as the Gujaratis like to point out, they do the business, not the tech. As there have been gaps in the market during the past millennium, so there will be gaps during the next millennium—and Gujaratis will be there to exploit them.

http://www.economist.com/news/christmas-specials/21683983-secrets-worlds-best-businesspeople-going-global

courtesy : “The Economist”, December 19th 2015 – January 1st 2016; pages : 109-111

ગાંધીજીના ઘણાખરા સાથીદારો ગાંધીજીના મૃત્યુ પછી પણ ઊંચા રાજકીય હોદ્દા પર કે જાહેર જીવનમાં સક્રિય રહ્યાં હતાં. પરંતુ ગાંધીજીની મૃત્યુ સુધી સાથે રહેનારાં મનુબહેન ગાંધી મૃત્યુ પછી સાવ ભુલાઈ ગયાં છે અને આજે ય ભુલાયેલાં જ છે. ગાંધીજી વિનાની જિંદગી તેમણે મહુવામાં ગુજારી હતી ..

‘આજે સવારે દસ વાગ્યે ભાવનગરથી નીકળી સાંજે ૫ઃ૩૦ વાગ્યે મહુવા પહોંચી. મહુવાથી કઈ આશાએ નોઆખલી ગઈ હતી? બાપુએ મને લખેલું કે, 'કરવા કે મરવાનો સંકલ્પ કરીને આવજે.' પણ આખરે બાપુ બાપુ હતા – દાદા હતા, મા હતા .. દીકરીને – પોતાની બાળકીને મરવા શાના દે? પોતે જ પોતાનો મંત્ર સિદ્ધ કર્યો, અને પછી જ મને મહુવામાં આવવા દીધી! અહીં આવ્યા પછી આજે પહેલી જ વાર એવો ભાસ થાય છે કે હવે આ જગતમાં બાપુ નથી મળવાના. સવા વરસ પહેલાં ૧૯૪૬ના ડિસેમ્બરમાં હું મહુવાથી કલકત્તા ગયેલી, અને ૧૯૪૮ના માર્ચના આ પહેલા અઠવાડિયામાં જગતની એક વિશ્વવંદ્ય વિભૂતિની જીવનલીલાને સંકેલીને પાછી ય ફરી! કાળની કેવી અકળ ગતિ!’

૧૯૪૮ની પાંચમી માર્ચે મનુબહેને પોતાની ડાયરીમાં આ નોંધ કરી છે. 'દિલ્હીમાં ગાંધીજી' નામે પ્રગટ થયેલી ડાયરીના બીજા ભાગમાં ૪૬૧માં પાને આ નોંધ છે, જે હકીકતે ડાયરીનો છેલ્લો પેરેગ્રાફ છે. ગાંધીજી ભુલાયા નથી અને ભૂલી શકાય એમ નથી .. પણ, પછી મનુબહેનનું શું થયું હતું?

ગાંધીહત્યા વખતે મનુબહેન ૧૯ વર્ષના જ હતાં. પાછલાં વર્ષો તેમણે કઈ રીતે કાઢ્યાં હતાં?

મનુબહેન કેટલું જીવ્યાં હતાં?

ક્યાં જીવ્યાં હતાં?

સવાલોના સરળતાથી જવાબ મળે એમ નથી. ગાંધીજી સાથે હતાં ત્યાં સુધીની મનુબહેનની બધી પ્રવૃત્તિઓ ડાયરીમાં નોંધાઈ છે. પણ પછી તેઓ મહુવા આવતા રહ્યાં હતાં અને મહુવાને જ પોતાની કર્મભૂમિ બનાવી હતી. તેમનાં જુવાનીનાં વર્ષો મહુવામાં જ ભારે ભગ્નતા સાથે પસાર થયાં હતાં..

* * *

મૃદુલા એટલે કે મનુ ગાંધી, ગાંધીજીના ભત્રીજા જયસુખલાલનાં દીકરી. ગાંધીજીના પિતા કરમચંદના સૌથી મોટા ભાઈ તુલસીદાસ (ચકન) ગાંધી. તેમના સૌથી મોટા પુત્ર અમૃતલાલ જે ગાંધીજીના પિતરાઈ થાય. અમૃતલાલના સાતમા દીકરા જયસુખલાલ અને એમની દીકરી એટલે મનુ ગાંધી. મનુ જયસુખલાલની સૌથી નાની, ચોથી પુત્રી હતી. જયસુખલાલ સિંધિયા સ્ટીમ નેવિગેશનમાં કામ કરતા હતા. માટે તેમની નોકરીનાં સ્થાનકો પણ બદલાતાં રહેતાં હતાં. બાળકી મનુનો જન્મ સંભવત કરાંચીમાં થયો હોવો જોઈએ. કેમ કે એ વખતે તેમના પિતાની નોકરી ત્યાં હતી. મનુબહેન ૧૯૨૯માં જનમ્યાં હતાં, એટલી નોંધ મળે છે. પાંચમાં ધોરણ સુધીનો અભ્યાસ પણ મનુબહેને કરાંચીમાં જ પૂરો કર્યો હતો. નાનકડી મનુ બાર વર્ષની થઈ ત્યાં જ તેમના માતાનું અવસાન થયુ હતું.

મનુબહેન બાર વર્ષનાં હતાં ત્યારે જ તેમના માતા અવસાન પામ્યાં હતાં. એ સમયગાળામાં જ કસ્તૂરબાને કોઈ વિશ્વાસુ મદદગારની જરૂર હતી. મનુબહેનને પૂનાના આખાગાન મહેલ ખાતે કસ્તૂરબા પાસે મોકલી દઈ નવી ફરજ સોંપી દેવાઈ. કસ્તૂરબાની સૂચનાથી અહીંથી જ મનુબહેને ડાયરી લખવાની શરૂઆત કરી દીધી હતી. કસ્તૂરબાના અંતિમ શ્વાસ સુધીના ૧૩ મહિના મનુબહેન તેમની સાથે હતાં. એ પછી ગાંધીજીએ નાનકડી મનુની સંભાળ લેવાની શરૂઆત કરી હતી. બાપુએ મનુને કહ્યું હતું, 'આખા જગત માટે તો હું બાપુ હોઈશ, પણ તારા માટે તો મા છું.' માટે જ તો બાપુ સાથેના પોતાનાં સંસ્મરણોને મનુબહેને 'બાપુ મારી મા' એવા નામથી લખ્યાં છે. મનુબહેને પોતાની ત્રણ માતાઓ ગણાવી હતી, એક જેમણે જન્મ આપ્યો, બીજા કસ્તૂરબા અને ત્રીજા બાપુ.

* * *

બંગાળની દિશામાં કોમી આગ ભડકી ઊઠી હતી. બાપુ બંગાળ પહોંચ્યા ત્યારે મનુબહેન મહુવા હતાં. તેમના નિવૃત્ત થયેલા પિતા મહુવા રહેવા આવતા રહ્યાં હતાં. ડિસેમ્બર ૧૯૪૬માં મહુવાથી મનુબહેન ગાંધીજી પાસે પહોંચ્યાં ત્યારે મહાત્મા નોઆખલીના શ્રીરામપુર ખાતે હતા.  મનુ પહોંચી ત્યારે ગાંધીજી કોઈની સાથે વાતચીતમાં રોકાયેલા હતાં. પણ મનુ દોડીને તેમને પગે લાગી એટલે ગાંધીજીએ તેની પીઠ પર ધબ્બો માર્યો, કાન ખેંચ્યો અને ગાલ પર ટપલી પણ મારી અને કહ્યું, 'કેમ આવી પહોંચીને?' મનુબહેને આવીને ગાંધીજીનાં કેટલાંક અંગત કામોની જવાબદારી સંભાળી લીધી હતી, તેથી ગાંધીજી પરનો થોડો બોજો હળવો થયો હતો. ગાંધીજીએ તેમને પણ બંગાળી શીખવાનો આદેશ કર્યો હતો. મનુ ગાંધી રોજ ડાયરી લખતી અને તેના પર ગાંધીજીની સહી કરાવતી. એ રીતે ડાયરી સત્તાવાર દસ્તાવેજ બનતો જતો હતો.

એ વખતે મનુબહેનની ઊંમર ઓગણીસ વર્ષ હતી. મનુબહેન સંબોધન તો આજે વર્ષો પછી થાય છે, પરંતુ ત્યારે એ કોઈ રીતે બહેન કહેવાં પડે એવડી ઊંમરના ન હતાં. ગાંધીજી તો તેમને મનુડી કહીને જ બોલાવતાં હતાં. ગાંધી હત્યા થઈ ત્યાં સુધીના ૪૦૮ દિવસ સુધી મનુબહેને સતત તેમની તમામ પ્રવૃત્તિની નોંધ રાખી હતી.

* * *

મનુબહેનનું નામ ગાંધીજી સાથે અતૂટ રીતે જોડાયેલું છે. ૧૯૪૮ની ૩૦મી જાન્યુઆરીએ નથુરામે ગોળી મારી ત્યારે ગાંધીજીનો ડાબો હાથ મનુ ગાંધીના ખભે અને જમણો આભા ગાંધીના ખભે હતો. મનુએ નથુરામને ગાંધીજી પાસે આવતા અટકાવ્યા ત્યારે નથુરામે એટલા જોરથી ધક્કો માર્યો હતો કે મનુના હાથમાંથી માળા, થૂંકદાની વગેરે તો પડી જ ગયું હતું, પણ મનુબહેન પોતે પણ ગડથોલિયું ખાઈ ગયાં.

ગાંધીજીની અંતિમયાત્રામાં કાંધ આપવા સુધીની જવાબદારીઓ મનુબહેને નિભાવી હતી. ગાંધીજીના મૃત્યુ પછી મનુબહેને પોતાની પાસે રહેલી ગાંધીજીની તમામ ચીજો દેવદાસકાકાને સોંપી દીધી હતી. થોડા દિવસો સુધી ગાંધીજી પ્રાર્થના કરતાં હતાં એ પ્રમાણે સવારે ઊઠીને બીરલા હાઉસમાં પ્રાર્થના પણ થતી હતી. પરંતુ હવે કોઈનું મન લાગતુ ન હતું. ગાંધીજીના અસ્થિ દેશના વિવિધ ભાગોમાં વહેંચવાના હતાં. મુખ્ય અસ્થિકુંભ અલાહાબાદ લઈ જવાયો હતો. જવાહરલાલ એ દરેક કાર્યમાં મનુબહેનને આગળ કરતાં હતાં. અસ્થિ વિસર્જન વખતે પણ તેમને સાથે રાખ્યાં હતાં.

એ પછી દિલ્હીમાં સત્તાના કેન્દ્રમાં રહેવાની તેમની કોઈ ઈચ્છા ન હતી. દરમિયાન મનુબહેન પર પણ ધમકીભર્યા પત્રો આવતાં હતાં કે, 'ગાંધી હત્યા વિશે કોઈ જુબાની આપી છે, તો તમારી પણ ખેર નથી!' ત્યાં સુધીમાં મનુબહેને પણ દિલ્હી છોડવાનું નક્કી કરી લીધું હતું.

'પેશાવર એક્સપ્રેસ'માં ૨૩મી ફેબ્રુઆરી(૧૯૪૮)ના દિવસે મનુબહેન મુંબઈ આવવા રવાનાં થયાં. સાથે તેમના પિતા, કનુ ગાંધી, આભા ગાંધી, વગેરે અને રક્ષણ માટે એક જમાદાર હતો. ડબ્બા પર 'ગાંધી કેમ્પ' એમ લખેલું હોવાથી દરેક સ્ટેશને ડબ્બામાં કોણ છે? શું છે? એ જોવાં લોકોનાં ટોળાં ઉમટતાં હતાં. મુંબઈ થોડા દિવસ રોકાઈને મનુબહેન ૧લી માર્ચે વિમાન મારફતે ભાવનગર આવવા રવાના થયાં. મુંબઈના શાંતિકુમારભાઈએ ધરાર વિમાનની ટિકિટ કઢાવી આપી હતી.

અહીંથી શરૂ થઈ હતી તેમની ગુમનામ જિંદગી.

* * *

ભાવનગર પહેલી વખત આવ્યાં ત્યારે બાપુની વિદાયને હજુ બે મહિના પણ નહોતા થયા. લેખની શરૂઆતમાં જે ડાયરીની નોંધ મૂકી છે, એ અહીં આવીને જ લખાઈ હતી. હવે તેમના પિતા મહુવામાં નિવૃત્ત જીવન ગાળતા હતા. કોઈ કારણોસર મનુબહેને લગ્ન ન કરવાનું નક્કી કર્યુ હતું. સંભવ છે, ગાંધીજીના બ્રહ્મચર્યના પ્રયોગોની તેમના માનસ પર વિપરિત અસર થઈ હોય! સમાજસેવા એ એકમાત્ર કામગીરી તેમની પાસે બાકી રહી હતી.

અહીંના રાજકારણમાં પડવા જેવુ ન હોવાની મનુબહેનને પહેલેથી જાણ હતી. બાપુના જીવતા જે કાર્યકરો હતાં એ બધાના સત્તા હાથમાં આવતાંની સાથે જ શાહી ઠાઠ વધી ગયા હોવાની વ્યથિત હૈયે નોંધ મનુબહેને ડાયરીમાં કરી જ છે. બદલાતા સંજોગોને ધ્યાનમાં રાખીને મનુબહેન કહેવાતા સામાજિક આગેવાનોથી અંતર રાખીને મહિલા-બાળકોને મદદરૂપ થાય એ પ્રકારનું બાલવાડીનું કામ હાથમાં લઈ ચૂક્યાં હતાં.

એ ગાળામાં જ મુંબઈની ન્યુ ઈરા સ્કૂલના પ્રિન્સિપાલ વ્યાસ સાહેબે 'બાપુ જીવનદર્શન' વ્યાખ્યનામાળા કરવા જવાહરલાલને સૂચન કર્યું. જવાહરલાલે સૂચન સ્વીકાર્યુ અને કામ મનુબહેનને સોંપ્યું. પરિણામે મનુબહેન દેશના ઘણા રાજ્યોમાં ફર્યાં અને વિદ્યાર્થીઓ સાથે ગાંધીજી અંગે પરામર્શન પણ કર્યું. ગાંધીજી વિશે વિદ્યાર્થીઓ પૂછે એ સવાલના જવાબો પણ મનુબહેન આપતાં. જવાહરલાલ આ કામથી બહુ પ્રભાવિત હતા અને એટલે જ ડાયરીઓ જોવા તથા મનુબહેનને મળવા ૧૯૬૩માં છેક મહુવા સુધી ધક્કો ખાધો હતો.

ગોહિલવાડના કેટલાક રાજકીય આગેવાનો મનુબહેનથી વિરુધ્ધ હતાં. મનુબહેન પોતાનું કામ કરી ન શકે એવી અડચણો ઊભી કરતાં રહેતા હતા. અલબત્ત, મનુબહેન માત્ર સેવા કાર્યોમાં જ જોતરાયેલા હતાં. કોઈ પ્રકારના સત્તાસ્થાને રહેવાની તેમની મહાત્ત્વાકાંક્ષા હતી નહીં. અહીં રહીને તેમણે મહિલાઓનો 'ભગીની સમાજ' સ્થાપ્યો હતો, જેનું મુખ્ય કામ પાસેના ગામોમાં જઈ બાલવાડીઓ ચલાવાનું હતું. બાળકો અને મોટેરાંઓ અહીં શિક્ષણ લેતાં થાય એ તેમનો મુખ્ય ઉદ્દેશ હતો. એ માટે તેઓ આસપાસના અનેક ગામોમાં પણ ફરતાં રહેતાં હતાં. ૨૦-૨૨ બહેનોને એકઠી કરીને તેઓ મહિલા કલ્યાણની પ્રવૃત્તિઓ ચલાવતાં હતાં. બગદાણા, ભાદ્રોડ વગેરે અનેક ગામોમાં તેમની બાલવાડીઓ ચાલતી હતી.

સદ્દનસીબે મનુબહેન સાથે કામ કરી ચૂકેલાં બહેનો પૈકી કેટલાંક હજુએ જીવે છે. મહુવાનાં ભાનુબહેન લહેરી તેમાંનાં એક છે. ૯૦ વર્ષની વય વટાવી ચૂકેલાં ભાનુબહેનની યાદશક્તિ હજુએ સાબૂત છે. હજુએ ખાદી પહેરતાં ભાનુબહેન મનુ ગાંધીનું નામ આવતાં જ ઉત્સાહમાં આવી કહે છે, 'મેં વીસેક વર્ષ તેમની સાથે કાઢ્યાં છે. પાછલાં વર્ષોમાં મનુબહેને ગાંધી ચિંધ્યા માર્ગે સંઘર્ષ ચાલુ રાખ્યો હતો. સ્વભાવના તો એ ઉગ્ર હતાં, પણ અમારી સાથે પ્રેમથી વર્તતા હતાં. આજે મનુબહેન જીવતાં હોત તો ૮૫-૮૬ વર્ષનાં હોત.'

એક રસપ્રદ પ્રસંગ યાદ કરતાં ભાનુબા ઉમેરે છે, 'એક વખત એવુ થયું કે અમે બધી કાર્યકર બહેનો બજરંગ બાપા સાથે દ્વારકા-હર્ષદ-જામનગર તરફના પ્રવાસે ગયાં હતાં. જામનગરમાં બહેનોની ઈચ્છા બાંધણી લેવાની હતી. બાંધણી તો લઈ લીધી પણ દુકાનદાર તો કંઈ મનુબહેનને ઓળખે નહીં! માટે તેણે બાપા(બજંરગદાસ)ને પૂછ્યું કે બાપુ પૈસા કોની પાસેથી લેવાના? એટલે બાપાએ ગુસ્સે થઈને કહ્યું કે તારે પૈસા જોઈએ છે? એમ? લે .. એમ કરીને તેમણે બંડીના ખિસ્સામાં હાથ નાખી નીકળ્યા એટલા પૈસા આપી દીધા હતા.'

ગાંધીજી સાથેના અનુભવોમાંથી મનુબેહેને દસ્તાવેજ સ્વરૂપ ૨૧ પુસ્તકો કે પછી ડાયરીઓ દેશને આપી છે. ગાંધી  સાહિત્યના એ બધા અત્યંત મહત્ત્વના દસ્તાવેજો ગણવા રહ્યા. મનુબહેન લખે એ ડાયરીમાં બાપુ રોજ સહી કરી આપતા હતા. સહી કરવાના આગ્રહનું મહત્ત્વ પાછળથી મનુબહેનને સમજાયું હતું. કેટલાક લોકોએ બાપુના મૃત્યુ પછી એવો આક્ષેપ કર્યો હતો કે (મનુની) આવડી નાની ઊંમરમાં આવું લખાણ લખવાની સમજ હોઈ જ ન શકે. એ બધાં લખાણોમાં બાપુની સહી હોવાથી તેની સત્યતા અંગેની શંકા-કુશંકા પર કોઈએ ધ્યાન આપ્યું નહીં.

* * *

દિલ્હીથી મનુબહેનને વારંવાર આમંત્રણ આવતા રહેતા હતાં. ૧૯૬૯માં એવા જ એક આમંત્રણથી તેઓ રેડિયો કાર્યક્રમ આપવા ગયા હતાં. ત્યાં તેઓ બીમાર પડયાં, દવાખાને દાખલ થયાં અને થોડી વારમાં જ મૃત્યુ પણ પામ્યાં … માત્ર ૪૦ વર્ષની ઊંમરે .. મનુબહેન ક્યાં અને કઈ હાલતમાં મૃત્યુ પામ્યાં તેનો કોઈ સત્તાવાર રેકોર્ડ હવે મળતો નથી. ભાવનગર મહારાજ હોય કે રાષ્ટૃીય નેતાઓ .. ગાંધીજીના અંતિમ દિવસોમાં તેમને મળવા આવનારા સૌ કોઈ મહાનુભાવો મનુબહેનની નજર તળેથી અચૂક પસાર થતા હતા. બીજી તરફ એ મનુબહેન મૃત્યુ પામ્યાં ત્યારે તેમના પર કોઈની નજર પડી ન હતી.

* * *

મનુબહેન સંચાલન કરતાં હતાં એ સંસ્થાનાં મકાનો હજુએ ખંડેર હાલતમાં ઊભાં છે. અહીં તેમની સાથે સંકળાયેલા દસ્તાવેજો પણ પડયા છે, પણ કોઈ તેની કદર કરનાર છે નહીં. તો વળી તેમનું કાર્યક્ષેત્ર હતું એ કમ્પાઉન્ડ પર ગેરકાયદેસર દબાણ થઈ ચૂક્યુ છે. બંધ મકાનમાં મનુબહેનનો આત્મા કદાચ આજે ય ક્યાંક ભમતો હશે.

સૌજન્ય : ‘સમયાંતર’ નામક લેખકની કોલમ, ‘રવિ પૂર્તિ’, “ગુજરાત સમાચાર”, 01 ફેબ્રુઆરી 2015