અવસર

૫૦ કરતાં વધુ ભાષાના ૪૨૫ કરતાં વધુ સાહિત્યકારોનો જમાવડો

આઝાદીનાં પંચોતેરમા વર્ષની ઉજવણીનાં ભાગ રૂપે કેન્દ્રિય સાહિત્ય અકાદમી અને ભારતના સાંસ્કૃતિક મંત્રાલય દ્વારા ભારતનો અત્યાર સુધીનો સૌથી મોટો આંતરરાષ્ટ્રીય લિટરેચર ફૅસ્ટિવલ, ‘ઉન્મેષ’, શિમલા ખાતે ૧૬થી ૧૮ જૂન દરમિયાન યોજાઈ ગયો. લગભગ પંદર દેશોમાંથી આમંત્રિત પચાસ કરતાં વધુ ભાષાઓના ૪૨૫ કરતાં વધુ સાહિત્યકારો અને નામાંકિત હસ્તીઓનો આ સંગમ સાહિત્યજગત માટે યાદગાર ઘટના બની રહ્યો. કુદરત પણ જાણે હરખભેર સૌને વધાવતી હોય એમ શિમલાના મૉલ રોડ પર વાદળો ઊતરી આવ્યાં હતાં. ઘડીક ઝરમર વરસાદ તો ક્યારેક નમણા તડકામાં રમતું આ ગિરિમથક જાણે કવિઓ અને લેખકોની ચહલપહલથી રોમાંચિત થઈ ઊઠ્યું હતું.

૧૩૫ વર્ષ જૂના ગેઈટી થિયેટરનાં વિવિધ સભાગૃહોમાં સમાંતર કાર્યક્રમો યોજાયા હતા. પ્રથમ દિવસની શરૂઆતમાં જ ‘સિનેમા અને સાહિત્ય’ પરનો સંવાદ ખાસ્સો નાટ્યાત્મક અને ઉત્તેજનાપૂર્ણ બની રહ્યો. પીઢ ફિલ્મકાર સાંઈ પરાંજપે, નિરૂપમા અને પ્રબોધ પરીખ વચ્ચે રસપ્રદ ચર્ચાઓ થઈ. શ્રોતામાં બેઠેલાં ગુલઝારે અને મંચ પરથી પરાંજપેએ જૂના દિવસોના પ્રસંગો વાગોળી સૌને રસતરબોળ કરી દીધાં. સાંજના સાંસ્કૃતિક કાર્યક્રમમાં પદ્મભૂષણ સોનલ માનસિંગ દ્વારા ભરતનાટ્યમ્‌ની પ્રસ્તુતિ મનમોહક રહી.

ફૅસ્ટિવલના બીજા દિવસની સવારે ઐતિહાસિક વાઇસરૉય સભાગૃહમાં બહુભાષી કવિસંમેલન યોજાયું. સાહિત્ય અકાદમી પુરસ્કૃત તેલુગુ કવિ એન. ગોપી, પંજાબી કવિ નિરૂપમા દત્તે અને અન્ય ભાષાનાં કવિઓ સાથે ગુજરાતી ભાષાના પ્રતિનિધિ કવિ તરીકે મારું કાવ્યપઠન યોજાયું હતું. ભરચક સભાગૃહમાં અનેક ભાષાઓના મૂર્ધન્ય સાહિત્યકારો અને નામાંકિત હસ્તીઓ સમક્ષ મારાં ગુજરાતી કાવ્યોના હિન્દી અને અંગ્રેજી અનુવાદોનું પઠન એક યાદગાર અનુભવ બની રહ્યો. સાહિત્ય અકાદમીના ઉપપ્રમુખ માધવ કૌશિકે આ કાર્યક્રમની અધ્યક્ષતા કરી હતી.

આ જ સભાગૃહમાં બપોર પછી ગીતકાર ગુલઝાર અને વિશાલ ભારદ્વાજની ‘ફિલ્મી ગીતોમાં સાહિત્યિક સૌંદર્ય’ વિષય પર રસપ્રદ ગુફ્તેગો યોજાઈ હતી. તો સાંજે વિવિધ દેશોમાંથી આવેલા કવિઓ અને લેખકો સાથે ડાયસ્પોરા સાહિત્ય અને અભિવ્યક્તિ વિશે અમેરિકન કવિ વિજય શેષાદ્રિની અધ્યક્ષતામાં સાહિત્યિક ચર્ચા અને કાવ્યપાઠ યોજાયાં. વિજય શેષાદ્રિ વિશ્વપ્રતિષ્ઠિત પુલિત્ઝર પ્રાઇઝ જીતનારા એશિયન મૂળના પ્રથમ કવિ છે. તેઓ પૅરિસ રિવ્યૂ મૅગેઝિનના પ્રથમ અશ્વેત સંપાદક પણ છે. વિજય સાથે કૉફી પીતાં-પીતાં સંવાદનો સેતુ રચાયો અને કવિતા વિશે લંબાણથી ઑફ સ્ટેજ વાતો થઈ.

માડાગાસ્કરમાં ભારતના રાજદૂત અને અંગ્રેજી કવિ અભયકુમાર સાથે ઑનલાઇન મિત્રતા તો ખરી, પરતુ રૂબરૂમાં પહેલી વાર મળવાનું બન્યું. ફૅસ્ટિવલના ત્રણે દિવસો તેમની સાથે સારી ગોઠડી જામી. જામિયા મિલિયા ઇસ્લામિયામાં અંગ્રેજીના પ્રાધ્યાપક અને કવિ રૂમિ નકવી સાથે શિમલા પહોંચતાં પહેલાં જ ચંડીગઢ ઍરપૉર્ટથી તે છેક ફૅસ્ટિવલ પતાવ્યા પછી પરત દિલ્હી ફરતાં સુધીનો સતત સાથ મળતો રહ્યો.

ફૅસ્ટિવલના બીજા દિવસે જ દીપ્તિ નવલે તેમની આત્મકથાના પ્રસંગોનું વાંચન કર્યું હતું. અમૃતસરમાં તેમનું બાળપણ વીત્યું છે ને જલિયાંવાલા બાગને સેલ્ફી-પોઇન્ટ બનાવી દેવા પર એમણે નારાજગી પ્રગટ કરી હતી.

કાર્યક્રમના અંતિમ દિવસે ‘ભારતીય ભાષાઓમાં મહિલાલેખન’ વિષય પર બોલતાં ઇન્ટરનેશનલ બુકર પ્રાઇઝ વિજેતાં ગીતાંજલીશ્રીએ જણાવ્યું હતું કે હમણાં ટૉર્ચનો પ્રકાશ મારા પર પડ્યો છે, પરંતુ ટૉર્ચ તરફ જોવાને બદલે પ્રકાશ તરફ જોશો તો જણાશે કે બીજાં પણ ઘણાં સારા લેખકો આપણી ભાષાઓમાં કામ કરી રહ્યાં છે. ભારતીય ભાષાઓમાં પરસ્પર અનુવાદની પ્રક્રિયા વેગીલી બનવી જોઈએ એવો મત તેમણે પ્રગટ કર્યો હતો. મૃદુલા ગર્ગે સ્ત્રીલેખન વિશે આવા પરિસંવાદોના આયોજન તરફ અણગમો પ્રગટ કર્યો હતો. તેમણે ભાર દઈને કહ્યું હતું કે લેખકને સ્ત્રીપુરુષ એવા ચોકઠાંમાં બાંધી શકાય નહીં અને લેખિકા કે કવયિત્રી નહીં પણ લેખક અને કવિ શબ્દો જ પ્રયોજવા જોઈએ. આપણાં પોતીકાં વર્ષા અડાલજાએ પણ આ ચર્ચામાં પોતાનો મત મૂક્યો હતો. રઘુવીર ચૌધરીએ નવોદિત લેખકો, સિતાંશુ યશશ્ચંદ્રે સ્વતંત્રતા ચળવળમાં પુસ્તકોનું પ્રદાન અને કાનજી પટેલે આદિવાસી સાહિત્ય અંગેના કાર્યક્રમમાં અધ્યક્ષતા કરી હતી. વિનોદ જોષીએ કાવ્યપઠન કર્યું હતું.

ફૅસ્ટિવલ દરમિયાન, જ્ઞાનપીઠ પુરસ્કૃત કોંકણી ભાષાના લેખક અને મારા જૂના મિત્ર દામોદર માઉઝોને મળવાનું બન્યું. ઘણા જૂના મિત્રો કોવિડ પછીના કાળમાં પ્રથમ વાર મળ્યાં તો સાહિત્ય અકાદમી પુરસ્કૃત હિન્દી કવિ અનામિકા, ઓડિયાકવિ પ્રવાસિની મહાકુડ, અનુવાદક કલ્યાણ રમણ, આંતરરાષ્ટ્રીય ખ્યાતિપ્રાપ્ત ચર્ચિત તમિળ લેખક સલમા જેવાં નવા મિત્રો પણ બન્યાં. શિમલા ખાતે યોજાયેલો આ અભૂતપૂર્વ ઇન્ટરનેશનલ લિટરેચર ફૅસ્ટિવલ આવનારા ઘણા સમય સુધી સાહિત્ય જગતમાં ચર્ચાતો રહેશે.

E-mail : mehul.41@gmail.com 

સૌજન્ય : “નિરીક્ષક”, 16 જુલાઈ 2022; પૃ. 08

‘આપણે ત્યાં રવીન્દ્રનાથ ટાગોર, વલ્લતોલ, નિરાલા, પ્રેમચંદ જેવા, ગુલામ દેશમાં સ્વતંત્ર લેખકો થઈ ગયા. આપણું સાહિત્ય દેશને સ્વતંત્રતા મળી એ પૂર્વેથી જ સ્વતંત્ર રહ્યું છે. લોકશાહીએ સાહિત્યની પ્રશ્નો પૂછવાની, અસહમત થવાની અને સ્વતંત્ર વિચાર કરવાની ક્ષમતાને પોષી છે. દુર્ભાગ્યે, વિગત દિવસોમાં જો કે આ ક્ષમતા દંડિત થઈ રહી છે.’

ખ્યાત હિંદી કવિ અને કલામર્મજ્ઞ અશોક વાજપેયી ગુજરાતી સાહિત્ય પરિષદના ઉપક્રમે તૃતીય સુરેશ જોષી વ્યાખ્યાન અંતર્ગત બોલી રહ્યા હતા. વિષય હતો ‘લેખક અને સ્વતંત્રતા’. સુરેશ જોષીનું કર્મક્ષેત્ર વડોદરા ૧૯મી એપ્રિલે આ પ્રસંગનું સાક્ષી બન્યું.

છેક, ૧૯૬૦માં સુરેશ જોષી ‘ભોંયતળિયાનો આદમી’ નામે એક પરિચય દોસ્તોએવસ્કીની ‘નોટ્‌સ ફ્રૉમ અન્ડરગ્રાઉન્ડ’ વિશે લખે છે. મૂળ તો વાત વ્યક્તિસ્વાતંત્ર્યની જ છે. આપણા સમયની એ બલિહારી જ કહી શકાય કે દાયકાઓ પછી સુરેશ જોષી શતાબ્દીએ યોજાનાર વ્યાખ્યાનની ભૂમિકા આવી કોઈક ભોંયતળિયાની જગ્યાએ મંડાઈ. શિક્ષણધામો સત્તાની જીહજૂરીનાં કેન્દ્રો બન્યાં છે. (‘પૂર્વનિર્ધારિત સ્થળનો પરવાનો કાર્યક્રમનાં બે દિવસ પહેલાં અનિવાર્ય કારણોસર રદ્દ થયો.’)

આર્ક ફાઉન્ડેશનની ગેલેરીનાં ભોંયતળિયે આછા પીળા પ્રકાશના અજવાળે ઘણી ઉજળી વાતો થઈ. નાદુરસ્ત તબિયત છતાં અમદાવાદથી પરિષદપ્રમુખ પ્રકાશ ન. શાહ આવ્યા અને વ્યાખ્યાનનો આગાઝ કરાવ્યો. કોરોના કાળમાં પ્રથમ બે વ્યાખ્યાનો ઑનલાઈન યોજાયાં હતાં. પ્રકાશભાઈના શબ્દોમાં મૂકું તો, ઑનલાઈન પછી ઑફલાઈન માહોલમાં, વિશ્વમાનવ-ક્ષિતિજ પરંપરામાં અને એરિક ફ્રૉમની બાનીમાં મુખોમુખ (ફેસ ટુ ફેસ) એક અદકેરી સાંજ.

સુરેશ જોષીના પરિવારજનો દ્વારા અશોકજીની આવકારવિધિ થઈ. પૂર્વ પ્રમુખ સિતાંશુભાઈએ આવકારમાં સૂર પુરાવ્યો. ગુજરાતનાં વિવિધ ઠેકાણેથી આવેલાં – કાનજી પટેલ, જયદેવ શુકલ, બકુલ ટેલર, માલિની ગૌતમ, શરીફાબહેન સહિત ઘરઆંગણે જ્યોતિ ભટ્ટ, શિરીષ પંચાલ, રમણ સોની, ધ્રુવ મિસ્ત્રી સરીખાં જાણતલોની હાજરીથી ભોંયતળિયાનો એ ખંડ દીપી ઉઠ્યો હતો.

સુરેશ જોષીનું સાંનિધ્ય જેઓ પામ્યાં છે એવા ગુલામ મોહમ્મદ શેખે વક્તા અશોક વાજપેયીનો પરિચય આપતા જણાવ્યું કે, ‘ભારત ભવનની પરિકલ્પનાથી માંડીને હાલમાં ગાલિબ અને કબીરને જોડે કઈ રીતે મૂકી શકાય એ અંગે વિચારતા રહેતા અશોકજી સ્થૂળ વિગતો બહારનું વિરલ વ્યક્તિત્વ છે. તેઓએ ભારતભવન થકી જે અનેરું કામ ભોપાલમાં કરી બતાવ્યું એ ભારતનાં બાકીનાં રાજ્યોમાં પણ ફળીભૂત થતું હોત તો કેવું અદ્દભુત પરિદૃશ્ય રચાત!

અશોકજીએ વ્યાખ્યાનમાં જણાવ્યું કે, જે સમાજમાં લેખક સ્વતંત્ર ન હોય એ સમાજને સ્વતંત્ર ના કહી શકાય. મહાત્મા ગાંધીએ સ્વતંત્રતા આંદોલન દ્વારા વ્યક્તિગત સ્વતંત્રતાની અવધારણાને સામૂહિક સ્વતંત્રતાની સાથે જોડી આપી. પશ્ચિમમાં આધુનિકતા અને સ્વતંત્રતાની અવધારણા પણ પરસ્પર વિક્સી હોવાનું તેમનું તારણ હતું.

એમણે કહ્યું કે સ્વતંત્રતા એક એવી મૂડી છે કે જે ‘બીજા’ની સાથે વહેંચવાથી વધે છે. પરંતુ આપણે એવા ક્રૂર સમયમાં જીવીએ છીએ કે જ્યાં આ ‘બીજા’ને બીજા દરજ્જા પર ઉતારી પાડવાની જોહુકમી ચાલી રહી છે.

અશોકજીએ એક સનદી અધિકારી તરીકેની એમની સુદીર્ઘ કારકિર્દીના અનુભવોથી જણાવ્યું કે, બહુ જ જૂજ એવાં કોમી રમખાણો હોય છે જે ક્ષણિક ઉત્તેજનાથી શરૂ થતાં હોય છે. મોટા ભાગનાં તો પૂર્વયોજિત જ હોય છે. ધર્મ અને રાજકારણનું એક વિકૃતરૂપ અહીં દૃષ્ટિગોચર થાય છે. સત્તાની પગચંપી કરતું મીડિયા પણ એમાં આડકતરી રીતે ભાગીદારી કરતું જણાય છે. મીડિયામાં સાહિત્ય માટે જગ્યા સંકોચાતી જાય છે. સ્વતંત્રતાની રક્ષા કરતા સાહિત્યથી વેગળી દિશા એણે ઝાલી છે. જો કે, મીડિયાનો એક નાનકડો હિસ્સો આજે પણ સત્યને બોલવામાં અને અસહમત થવામાં સાહિત્યની પાસે છે. ટેક્નૉલોજીના દુરપયોગ સામે પણ વાજપેયીજીએ ચિંતા પ્રગટ કરી.

આપણા સમયમાં જે બની રહ્યું છે અને જે રીતે રહ્યું છે એની નોંધ લેવી એ આપણા સમયના સાહિત્યનો આપદ્દ ધર્મ છે. ઓક્તાવિયો પાઝને ટાંકીને એમણે કહ્યું કે પાઝે કવિતાને ‘બીજો ઇતિહાસ’ કહ્યો હતો. બહુ વિકટ સમયમાં પણ કવિ દેખતો, નોંધતો, પ્રશ્નો પૂછતો, શંકા કરતો રહે છે અને એ જ એની સ્વતંત્રતાનાં કામ છે.

સાહિત્યનાં સૌંદર્યબોધ અને સ્વતંત્રતાને જોડી આપીને એમણે એમના વક્તવ્યને વિરામ આપ્યો. વક્તવ્યની શરૂઆત એમણે ગાલિબના શેરોથી કરી હતી તો અંત એમણે સ્વરચિત ‘લિખો’ નામની કવિતાથી કર્યો. આ જ કવિતાની થોડીક પંક્તિઓ ગુજરાતી અનુવાદમાં :

લખ

કારણ, તારા મૃત્યુની સદીઓ પર્યંત
તારા વંશજો એ જાણી શકે કે
ભયાનક ઉન્માદના સમયમાં
એના એક વડવાએ યાદ રાખવાની,
નોંધવાની ને બોલવાની હામ ભીડી હતી.
લખ
કારણ, સર્વત્ર નાશ કરવાના
અપાર ઉત્સાહના સમયમાં
તેં કવિતા માટે સમય બચાવવાની દરકાર કરી
ભલે કવિતા તને ના બચાવી શકી

વ્યાખ્યાનના અંતે, પરિષદના ઉપપ્રમુખ પ્રફુલ્લ રાવલે ખૂબ જ માર્મિક રીતે આખી ઘટનાને મૂકી આપતાં એવો આશાવાદ પ્રગટ કર્યો હતો કે બદલાતા સમય વચ્ચે પણ આ વ્યાખ્યાનમાં ઉપસ્થિત કરાયેલા મુદ્દાઓ લાંબો વખત સંભારાતા ને ચર્ચાતા રહેશે – અને એ રીતે પડ જાગતું રહેશે. સમગ્ર આયોજનમાં સક્રિય ભૂમિકા ભજવનાર ભરત મહેતા છેલ્લી ઘડીએ નાદુરસ્ત તબિયતને કારણે હાજર ન રહી શક્યા એના વિશેષોલ્લેખ સાથે એમણે પીયૂષ ઠક્કરે કરેલા સુચારુ સંચાલન અંગે પણ આભાર ને આનંદની લાગણી પ્રગટ કરી હતી.

E-mail : mehul.41@gmail.com

સૌજન્ય : “નિરીક્ષક”, 01 મે 2022; પૃ. 15

ગુજરાત સાહિત્ય અકાદમીના મુખપત્ર “શબ્દસૃષ્ટિ”માં છપાયેલા નનામા લેખ દ્વારા અકાદમીના અધ્યક્ષપદે વિશ્વવાઇરલ કવિતા અને લખનાર કવયિત્રી વિશે જે અનર્ગળ ભાષાવિલાસ કર્યો છે એ નિંદનીય કરતાં હાસ્યાસ્પદ વધુ લાગે છે. લેખ પોતે લખ્યો હોવાની પાછળથી કબૂલાત કરનાર અધ્યક્ષની નનામો લેખ છપાવવા પાછળ શું ગણતરી હોઈ શકે? ખેર, મૂળ મુદ્દો અહીં સાહિત્યિક સંસ્થાઓના સરકારીકરણનો છે.

ખબર આવી છે દૂરસૂદૂરનાં લક્ષદ્વીપ ટાપુઓથી. થોડા સમયથી આ કેન્દ્રશાસિત પ્રદેશના રહેવાસીઓ કેન્દ્ર દ્વારા ડિસેમ્બર ૨૦૨૦માં મોકલવામાં આવેલા એડમિનિસ્ટ્રેટર દ્વારા કરવામાં આવેલા કાયદાકીય ફેરફારોના વિરોધમાં પ્રદર્શનો કરી રહ્યાં છે. દરમિયાન, બે એક દિવસ પહેલાં એક ટી.વી. ડિબેટમાં આ કાયદાનો વિરોધ કરનાર યુવા મહિલા ફિલ્મકાર આયેશા સુલતાના દ્વારા વપરાયેલા એક ચોક્કસ શબ્દને લઈને તેમના પર દેશદ્રોહનો કેસ લગાવવામાં આવ્યો છે.

લક્ષદ્વીપ સાહિત્યપ્રવર્તક સંગમ ફિલ્મકારની વહારે આવી છે અને નિવેદન આપ્યું છે કે, ‘એમને દેશદ્રોહી ચિતરવા યોગ્ય નથી.’ એમણે એડમિનિસ્ટ્રેટરના અમાનવીય અભિગમ સામે સૂર ઉઠાવ્યો છે. લક્ષદ્વીપનાં સાહિત્યિક સમૂહો એમની સાથે ઊભા છે.

સાહિત્યિક સંસ્થાઓનાં મૂલ્યો સંદર્ભે આંખ ઉઘાડતા બે કિસ્સા નજર સમક્ષ છે. લક્ષદ્વીપમાં સાહિત્યિક સંસ્થા ફિલ્મકારની વહારે સમર્થનમાં આવી છે તો આપણી સાહિત્ય અકાદમીના સરકારી અધ્યક્ષ કવયિત્રી અને એમના સમર્થકોને ‘લિટરરી નક્સલ’ની પદવી આપી રહ્યા છે.

ગુજરાતની શાણી કહેવાતી પ્રજા આ ઘટનાઓથી ધડો લેશે ?

૧૨-૬-૨૦૨૧

સૌજન્ય : “નિરીક્ષક”, 16 જૂન 2021; પૃ. 08