આ વર્ષે જેમની સાર્ધ-શતાબ્દી ઊજવાશે તે ગાંધીને માત્ર સ્વચ્છતાના પાઠ અને ચશ્માં પૂરતા સીમિત કરવા સમગ્ર સરકારી તંત્ર લાગેલું છે. તો હવે સરદાર પટેલના વિચારો બાજુ પર મૂકી તેમને બાવલા સુધી સીમિત કરવામાં આવશે. ૩૧મી ઑક્ટોબરે વડાપ્રધાન કેવડિયા કૉલોની, સરદાર સરોવર ખાતે ‘સ્ટેચ્યૂ ઑફ યુનિટી’નું ઉદ્ઘાટન કરશે. ‘યુનિટી’ના નામે જ્યારે આ ઉપક્રમ યોજાઈ રહ્યો છે, ત્યારે છેલ્લાં વર્ષોમાં લઘુમતીઓ પર વધી રહેલા હુમલાઓ અને હાલમાં ગુજરાતમાં ‘પરપ્રાંતિયો’ પર થયેલી હિંસા બાદની હિજરત પણ આપણી આંખ સામે જ છે.
નર્મદાની કૅનાલનાં કામો આજ સુધી પૂર્ણ થયાં ન હોય, ત્યારે ત્રણ હજાર કરોડથી વધુ ખર્ચ સ્ટેચ્યૂ પાછળ કેમ કરવામાં આવ્યો, તે પ્રશ્ન તો સતત પૂછવો જોઈએ. સ્ટેચ્યૂ પાછળ થનારો ખર્ચ પાંચહજાર કરોડ સુધી પહોચ્યાનો અંદાજ છે. ‘ઇન્ડિયન એક્સપ્રેસ’ના સમાચાર મુજબ સરકારી પેટ્રોલિયમ અને ગૅસ કંપનીઓ ૨૦૦ કરોડ રૂપિયાની ફાળવણી સ્ટેચ્યૂ માટે કરશે. આમ, સ્ટેચ્યુ પાછળ થનાર નાણાકીય ખર્ચનો ખરો હિસાબ પણ માંગવો જ રહ્યો. સરદાર સરોવર ડેમ બન્યા બાદ, ‘સ્ટેચ્યૂ ઑફ યુનિટી’ને મહત્ત્વાકાંક્ષી પ્રોજેક્ટ તરીકે રજૂ કરવામાં આવ્યો, પરંતુ આ વિસ્તારમાં એક માત્ર પ્રોજેક્ટ નથી. આ વિસ્તારમાં પ્રોજેક્ટોનું એક જાણે વિશાળ જાળું બનાવવામાં આવી રહ્યું છે. સ્ટેચ્યૂથી થોડે આગળ ગરુડેશ્વર પાસે એક વિયરનું (નાના ડેમ) બાંધકામ ચાલી રહ્યું છે. આ વિયરમાં પાણી ભરાશે ત્યારે ગોરા, વાગડિયા, પીપળિયા, ઇન્દ્રવર્ણા વગેરે ગામોની કેટલી જમીન ડૂબમાં જશે, તેનો અંદાજ આપવામાં આવ્યો નથી. વિયરના લાભની વાત તો બાજુ પર જ રહી.
આ બધું ‘નિહાળવા’ સમગ્ર ભારતમાંથી – ગુજરાતમાંથી લાખો લોકો આવશે આ અંદાજ માંડીને દરેક દિશામાંથી કેવડિયા તરફ આવતા રસ્તાઓ પહોળા કરવામાં આવ્યા છે અને કેટલીક બાજુ તેનું કામ પૂર જોશમાં ચાલી રહ્યું છે. ડભોઈથી તિલકવાડા, તિલકવાડાથી કેવડિયા, રાજપીપળાથી ગરુડેશ્વર અને રાજપીપળાથી ભાણદ્રા થઈ કેવડિયા આવતા બધા રસ્તાઓ પહોળા કરવામાં આવ્યા છે. એક વખત રસ્તા પર બંને તરફનાં વૃક્ષોની ઘટાઓ એટલી તો વિશાળ હતી કે રસ્તા પર સતત છાંયો પથરાયેલો રહેતો. આજે આ લાખો વૃક્ષોનું નિકંદન કાઢી નાખવામાં આવ્યું છે. વર્ષો જૂના હજારથી વધુ વડલાઓ જડમૂળમાંથી કાઢી નાખવામાં આવ્યા છે.
એક ખેડૂત પોતાના ખેતરના શેઢે વર્ષોની માવજતથી ઊછરેલું ઝાડ કાપી રહ્યો હતો … પૂછતાં તેણે દુઃખ સાથે જવાબ આપ્યો કે ‘સરકારી માણસો આવીને ઝાડ કાપીને લઈ જાય અને વેચી નાખે, તેનાથી સારું અમે જ ઝાડ કાપીને લાકડું લઈ ન લઈએ!’
રસ્તા પહોળા કરવા કેટલાંક ઘરો અને દુકાનો પણ તોડી પાડવામાં આવે છે. બીજી તરફ ચાણોદથી કેવડિયા વચ્ચે રેલવે લાઈન નાખવામાં આવશે, જેમાં બેસીને સુપર ધીમી ઝડપે પ્રવાસીઓ કેવડિયા પહોંચી શકશે. આ સૂચિત પ્રોજેક્ટ માટે જમીન- સંપાદનની નોટિસ જાહેર કરવામાં આવી છે. લગભગ છેલ્લા ચાર મહિનાથી અનેક અરજીઓ કરી હોવા છતાં આ પ્રોજેક્ટની કોઈ વિગતો સ્થાનિક લોકોને આપવામાં આવી નથી. કેવડિયા કૉલોની ખાતે પ્રવાસીઓ માટે વિશાળ ‘શ્રેષ્ઠ ભારતભવન’નું નિર્માણ ચાલી રહ્યું છે. સાથે દરેક રાજ્ય સરકારને આ વિસ્તારમાં પોતાના રાજ્યનાં ભવનોનું નિર્માણ કરવાનું સૂચવવામાં આવ્યું છે. આ દરેક માટેની જમીનો ક્યાંથી ?
છેલ્લી ઘડીનું ઘણું કામ કંપની વિવિધ લાલચ આપીને અને સરકાર પોલીસના દબાણ-દમન હેઠળ ચાલી રહ્યું છે. મોટી ક્રેનો, રાતદિવસ ચાલતું કામકાજ અને જનતાના કરોડો રૂપિયાનો ધુમાડો. માત્ર દેખાડા માટે … ભપકા માટે અને બિનજરૂરી વિશ્વવિક્રમ સ્થાપવા માટે. વર્ષોથી ખેતી દ્વારા સ્વનિર્ભર જીવન જીવતા આદિવાસીઓ આજે કંપનીમાં કામદાર બન્યા છે અથવા સ્ટેચ્યૂની સફાઈ અને માવજત કરવાની નોકરીની ગુલામી કરી રહ્યા છે. સરકાર વ્યૂહરચના પ્રમાણે ક્રમિક રીતે સંસાધનો છીનવી રહી છે અને જમીનો ઝૂંટવી રહી છે, એટલે લોકોને અન્યાય થાય છે, તેમ છતાં તેમને સંગઠિત કરવા મુશ્કેલ છે.
સ્થાનિક પ્રશ્નો શું છે? આ પ્રોજેક્ટથી સ્થાનિક લોકોને શું લાભ છે? અને ખરેખર જરૂરિયાત છે કે નહીં? આ અંગે કોઈ વિચાર થયો હોય તેમ લાગતું નથી. ઉપરથી નીતિગત નિર્ણયો લઈને થોપવામાં આવે છે. સ્થાનિક સંસાધનો પર સરકાર અને ખાનગી માલિકી વધી રહી છે. સ્થાનિક લોકોની આજીવિકા, ખેતી-અન્નસુરક્ષા, જમીન-અધિકાર અને સરવાળે તો માનવ-અધિકાર સામે પડકાર છે … આ પડકાર દિવસે-દિવસે મોટો થઈ રહ્યો છે.
સ્ટેચ્યૂ અંગે સવાલ પૂછીએ, ત્યારે સરદાર પટેલના પ્રદાનને લઈને આપણી નિષ્ઠા પર સવાલ ઉઠાવવામાં આવે છે. સરદાર પટેલનાં જીવન-વિચાર અને આપણી નિષ્ઠા એક તરફ છે. બીજી તરફ બાવલું એ ઘેલછા અને દેખાડા માટે થઈ રહેલા બિનજરૂરી ખર્ચનું પ્રતીક છે, છેલ્લા વર્ષમાં ભારતમાં જે બજાર આશ્રિત સરકારી માળખું વિકસી રહ્યું છે અને લોકો પર તેમનું દમન અને હિંસા દિવસે દિવસે વધી રહ્યાં છે, તેનું પ્રતીક છે. આપણી જાતને તેમ જ આપણી સરકારોને આપણે સતત પ્રશ્નો પૂછતા રહેવું પડશે કે આપણી પ્રાથમિકતાઓ શું છે ? આપણા વિકાસના માપદંડો શું છે?
E-mail : parth.trivedi18@yahoo.com
સૌજન્ય : “નિરીક્ષક”, 01 નવેમ્બર 2018; પૃ. 19
એચ.કે. આર્ટ્સમાં એડમિશન લીધું. પહેલો દિવસ અને સમાજશાસ્ત્રનો પ્રથમ વર્ગ. ૧૨ સુધી ભણ્યાં પછી પણ બાકી રહેલી કુતૂહલતાથી વર્ગમાં દાખલ થનાર અધ્યાપકની રાહ જોઈ રહ્યો હતો. સમાજશાસ્ત્ર વિષયનાં કોલેજનાં ત્રણ અધ્યાપકો દાખલ થયાં. જેમાંથી એક જરા ઉંમરે વડીલ દેખાય પણ બીજા બંને અધ્યાપકોની તુલનાએ સૌથી વધુ હસમુખ ચહેરે અને ઉત્સાહ સાથે વર્ગમાં દાખલ થયેલાં. એ જ ઉત્સાહ સાથે પોતાનો પરિચય આપ્યો અને સહુનો સાંભળ્યો. સમાજશાસ્ત્ર અને બીજી વિદ્યાશાખાઓ કઈ રીતે જોડાયેલી છે, તેનું ઉદાહરણ આપતાં જણાવ્યું ‘એક ડોક્ટર ગામમાં કોઈ સ્ત્રીના ચામડીના રોગની સારવાર કરી રહ્યાં હતાં, દવાની અસર એક મર્યાદાથી વધુ ન થઇ. ડોકટરના ધ્યાનમાં આવ્યું કે એ સ્ત્રી ઘરમાં જ વધુ રહે છે. સૂરજના સંપર્કમાં વધુ આવવાનું થાય તો રોગ જલદી દૂર થઇ શકે. ડોક્ટર વ્યવહારુ સુચન કરે છે અને ધાર્યું પરિણામ મળે છે.’ વાતનો સાર સમજાવતાં અધ્યાપકે જણાવ્યું કે જો ડોક્ટરને સામાજિક રિવાજનો ખ્યાલ જ ન હોત તો ઉકેલ મળી શકે જ નહીં ..' ઉદાહરણ આપી ભણાવવું તે એમની વિશિષ્ટ શૈલી.
૭મી જાન્યુઆરીના રોજ સુરત જવાનું થયું ત્યારે ‘પ્લેટફોર્મ નંબર ચાર’ને સંભારવાની સાથે સર્જક હિમાંશીબહેનના લગભગ બધા જ સર્જનને જાણવા-માણવાનો અવસર પણ હતો. ૭મી અને ૮મી જાન્યુઆરીના રોજ સુરતમાં ‘હિમાંશી શેલત : સર્જકોત્સવ’ ઉજવાઈ ગયો. હિમાંશીબહેેનના જીવનઘડતરમાં મહત્ત્વની શાળા જીવનભારતીના જ પ્રાંગણમાં આ કાર્યક્રમ યોજાયો.