વર્ષા ભગત-ગાંગુલી સંશોધિત લિખિત આ પુસ્તક ચાળીસ વર્ષ દરમિયાનના ગુજરાતનાં આંદોલનોનું દસ્તાવેજી મૂલ્યાંકન કરે છે. ઇન્ડિયન ઇન્સ્ટિટ્યૂટ ઑફ એડવાન્સ્ડ સ્ટડીઝ દ્વારા ૨૦૧૫માં આ પુસ્તક પ્રકાશિત થયું હતું. પોતાની અંગત જિંદગીના સંઘર્ષ, પડકારો ને ઝીલતાં ઝીલતાં સંશોધન, પ્રવાસ, વાચન, લેખન સાથે ભારે મહેનતથી વર્ષાએ આ કાર્ય કરેલું છે. પાંચ આંદોલનો નવનિર્માણ, અનામત આંદોલન-૧૯૮૧, અનામત આંદોલન-૧૯૮૫, ફેરકૂવા-આંદોલન ને મહુવા-આંદોલન. મોંઘવારી, ભ્રષ્ટાચારનો વિરોધ નવનિર્માણ દ્વારા, વિદ્યાર્થીઓને ઉચ્ચ અભ્યાસ જેમ કે મેડિકલ-ઇજનેરી વિદ્યાશાખા માટે તથા સરકારી નોકરીમાં અનામત માટે ૧૯૮૧, ૧૯૮૫, નર્મદાબચાવ માટે મોટા બંધની તરફેણ ને વિરોધ સંબંધિત ફેરકૂવા તથા નિરમાપ્લાન્ટના વિરોધમાં પર્યાવરણરક્ષણ ને ખેડૂતોના નાગરિકહક્ક માટે મહુવાઆંદોલનો થયાં. વિદ્યાર્થીઓ, સામાન્ય જનસમુદાય, સરકારી કામદારો (અનામત-આંદોલન), સ્ત્રીઓ, ખેડૂતો દ્વારા વખતોવખત- સહભાગ લેવાયો હોય, તેવી આ આંદોલનોની તરાહ રહી.
પાંચેપાંચ આંદોલનોની પ્રથમ પ્રાસ્તાવિક ભૂમિકા, ઐતિહાસિક પરિપ્રેક્ષ્ય, આંદોલનોનો સમયખંડ, કારણો, સ્વરૂપ, સહભાગીઓ, નેતાગીરી, પ્રતિકારની રીતો ને પડઘા, સરકારનું વલણ, કાયદો – વ્યવસ્થાની પરિસ્થિતિ, પરિમાણ ને પરિણામની વિશદ્ચર્ચા પુસ્તકમાં કરાઈ છે. દરેક પ્રકરણને અલગ રીતે સંકલિત કરી તેનું વિશ્લેષણ કર્યું છે. દરેક આંદોલનમાં ભૌગોલિક, સામાજિક, આર્થિક, સાંસ્કૃિતક, કાયદાકીય તાસીર કેવી રહી ને પરિવર્તનની જે તરાહ બની, તેની ઉદાહરણ સમેત નોંધ લીધી છે. કયું આંદોલન, કેવા સંજોગોમાં, કેવી રીતે, કોના દ્વારા શરૂ થયું, કોણ જોડાયું, કોણે કોનો, કેવી રીતે ક્યાં ઉપયોગ કર્યો કે થયો, આંદોલન શરૂ થયા પછી વેગ આપવા કઈ ને કેવી હિલચાલ થઈ, રાજકારણીઓનું નીતિવિષયક વલણ ને મિજાજ કેવી રીતે પ્રગટ થયાં ને એનો મૂલ્યવિષયક ગ્રાફ કેવો રહ્યો, તે રીતે આંદોલનકારીઓનો મિજાજ, વલણ ને રીતિનીતિ કેવી રહી, તેની પણ સુપેરે સ્પષ્ટ ચર્ચા કરી છે.
કેટલા દેખાવો થયા, કઈ નવી રીતો થકી વિરોધપ્રદર્શન થયું, કેટલા નિર્દોષ યુવાનો, નાગરિકો શારીરિક રીતે હુલ્લડ ઉપરાંત પોલીસપગલાંનો ભોગ બન્યા ને જાનમાલનું નુકસાન થયું, તેની આંકડાકીય વિગત સાથે અધિકૃત માહિતી આપી છે. કયું આંદોલન પહેલાં જેમને પરિસ્થિતિ અન્યાયકારક લાગી કે અસરકર્તા લાગી ને તેમણે શરૂઆત કરીને પછી કોણે, કેવી રીતે જોડાઈને એને વેગ આપ્યો, જેમાં રાજકીય પક્ષો, મધ્યમવર્ગ, જ્ઞાતિ આધારિત ધ્રુવીકરણ વગેરે-વગેરે મુદ્દા મુખર બન્યા ને ધીમે ધીમે આંદોલનો એક પછી એક પગલું ભરતાં કરવટ બદલતાં રહ્યાં ને ભારતીય બંધારણમાં નિહિત મૂળભૂત નાગરિક-અધિકારો, આંતરરાષ્ટ્રીય માનવ-અધિકારો ને પર્યાવરણ સંબંધિત ગતિવિધિ, બજારસંસ્કૃિત ને મૂડીવાદી પરિબળોનો પ્રભાવ, વિકાસ મૉડેલની રૂખ, બહુમતનું પ્રચંડ અસલામતીનું પ્રતિબિંબ, આધુનિકતા ને પરંપરાનું સમાંતરે મૂલ્યાંકન વર્ષાએ પૂર્વસૂરિઓની પગદંડી પર તો કર્યું, પરંતુ તેની કેડી સર્જી આપીને એટલી સ્પષ્ટ સુરેખ રેખાઓ દોરી છે કે નીરક્ષીરવિવેક સમજાઈ જ જાય.
દેખીતી રીતે સ્વયંભૂ જનઆંદોલન જ લાગે, જેમાં વિદ્યાર્થીઓ ને આમપ્રજા પોતાને થતી અસરથી જોડાય, રેડિકલ ને રિબેલિયસ વિચારઆચારનું પ્રતિબિંબ પછી પલટી મારી રાજકારણના આટાપાટામાં પરિવર્તિત થઈ જાય ને કોણ કોનાં પ્યાદાં બન્યાં, તેવી દેખીતી વાત પછી વ્યવસ્થિત રીતે લોકસમુદાયના વિભાજનને અલગાવવાદી માનસમાં પલટીને ’એ લોકો-પેલા લોકો-આપણા લોકો એવા શબ્દો ચલણી બનતા ગયા, ન્યાયાલયોને આશરે જવાની વૃત્તિ ને તેનો પ્રભાવ, નિષ્ણાતોની બોલબાલા, વ્યવહારુ ઉકેલની સાંકડી થતી જતી શક્યતાઓનું રેખાંકન, ‘જૈસૈ થે’નું આલેખતું ચિત્રાંકન સ્વયંસ્પષ્ટ છે. મૌન રહેવા, મૌન રાખવા ને મૌન કરી દેવાની પ્રક્રિયા કેવી રીતે થાય છે, સક્ષમ કઈ રીતે સક્ષમ બન્યા કરે ને અક્ષમ અક્ષમ જ રહે, ઉપરથી નીચે કે નીચેથી ઉપર ઊતરાવચડાવ થતા રહે, જેમાં દરેક પોતાના હિસ્સાનું વળતર તો મેળવી લે ને મોટો સમુદાય તો પરિસ્થિતિ સમજે, સમજે, તે પહેલાં સઘળું રાજકીય ઇચ્છાશક્તિને આધીન જ હોય તેનો વીંટો વળી જાય! નવનિર્માણથી જ શરૂ થયેલું મૂલ્યોનું ધોવાણ પછી વધારે થયું. જનસમુદાયમાં વિભાજનનાં વેરાયેલાં બીજની ધીમી-મક્કમ અસર ત્યાર પછીનાં આંદોલનોમાં દેખાઈ. સંસાધનોની અસમાન વહેંચણી, ઉદ્યોગોને પંપાળવાની વૃત્તિની સમાંતર પોતાને જે જોઈએ છે, તે સહજ-સરળ લાગે તે રીતે હસ્તગત કરવાની દાનત પાણી ને જમીન બચાવવાની વાતે મુખર થઈને રહી. ભાવવધારાએ નવનિર્માણને જન્મ આપ્યો, વંચિતોને રાહતનો વિકાસશીલ મુદ્દો સહિતની અસલામતીનો પડઘો બની મુખર થયો, પરંતુ સંસાધનો પર સહિતોની મરજીની પકડ અકબંધ રહી, તેનું અંકુરિત પરિમાણ બાકીનાં ચાર આંદોલનમાં પ્રતિબિંબિત થઈને રહ્યું. આદિવાસી, ખામ, દલિત, મુસ્લિમ, ગરીબ સામે સક્ષમ, સવર્ણ … ટૂંકમાં, રહિત ને સહિતઃ ફાવેલા ને ન ફાવેલા વચ્ચેના ગજગ્રાહ સાથે કોની કેવી દાનત હતી ને છે તે દીવા જેવું સ્પષ્ટ કરી આપવામાં આવ્યું છે.
માહિતી-અધિકાર, પંચાયતી રાજમાં તૃણમૂલમાં સ્થાનિક નેતાગીરીની સક્ષમતા, જળજંગલ જમીન પર આદિજાતિને હક્ક જેવા મુદ્દે જાગતિક પરિવર્તનોનો પોતાના હિતમાં ઉપયોગ કરી સમતા, સમરસતા જેવી બાબતો નિર્દોષ રીતે જનમાનસ પર પ્રભાવક બનાવવાની રસમ તો આવી ને સ્વીકૃત પણ બનતી રહી, તે કેટલે અંશે આવકાર્ય જેવા પ્રશ્નો પણ ઉઠાવાયા છે! દરેક પક્ષપાંખ, જ્ઞાતિવાડા , શિક્ષિત-અશિક્ષિતોની કંઈક ઝૂંટવીને હાંસલ કરવાના આક્રમક મિજાજની વાત સાથે તેની યુવા – મહિલાપાંખની પ્રવૃત્તિ જેવી બાબતો ને અસરોની વાતે વર્ષાએ ખાસ્સું ઝીણું અવલોકન કરી તાણાવાણાં મેળવ્યાં છે! આટલાં આંદોલનો ને જનસમૂહની સામેલગીરી છતાં કોઈ યુવા કે સ્ત્રી-નેતાગીરી ઝળહળતી પ્રગટી નહીં ને એમ કેમ બન્યું તે મનીષાનું જેન્ડરકેન્દ્રિત, વર્ષાનું સમાજકેન્દ્રિત પુસ્તક સળંગ વાંચીએ, એટલે વાજાપેટીમાં પોતીકી રીતે ગોઠવેલી સૂરીલા સાજની લયબદ્ધ સિકવન્સની જેમ દ્રશ્યમાન થાય જ છે. લય ને સૂરની બાંધણીનું સંચરણ કોના ઇશારે છે, તે જ સાનમાં સમજવું જરૂરી છે! દરેક આંદોલનની ફળશ્રુતિ પણ તટસ્થ મંતવ્ય માગે છે. વર્તમાન પરિસ્થિતિમાં જ્ઞાતિ આધારિત આંદોલનની પકડનું આકલન કરી કેટલાક સવાલ પણ ઉઠાવ્યા છે તેના પ્રત્યુત્તરની શોધ એ સમાપનનું અધ્યાહાર પાસું છે. બધી જ વાતે હું મારું ડહાપણ ડહોળું, તો વાચકો તરીકે તમે શું કરશો? તો પછી અહીં જ અટકું ને !
વલસાડ
સૌજન્ય : “નિરીક્ષક”, 16 ડિસેમ્બર 2017; પૃ. 11
