પહેલ ઘણું કરીને નર્મદનગરી સુરતે કરી, અને હવે તો દલપતનગરી અમદાવાદ પણ એ દિશામાં ઉદ્યુક્ત દીસે છે : મ્યુિનસિપલ ર્કોપોરેશન વરસોવરસ રાષ્ટ્રીયસ્તરના પુસ્તકમેળાનું આયોજન કરે છે અને એ દિવસો સાહિ‌ત્યિક કાર્યક્રમોથી ય ભરેલા હોય છે. કવિઓના સ્વર અને ખાણીપીણીનાં વ્યંજનની જુગલબંદી પણ જનસાધારણની દૃષ્ટિએ ઠીક જ હોય છે. અમદાવાદે ગયે વરસે જો મુનશીને વિશેષરૂપે સંભાર્યા હતા તો ઓણ પુસ્તકમેળાનું વિશેષ વસ્તુ આપણા સ્વાતંત્ર્યસૈનિક શિક્ષણકાર અને સર્જક મનુભાઈ પંચોળી-દર્શકનું છે. ગયું વરસ જો કનૈયાલાલ મુનશીની સવા શતાબ્દીનું હતું તો ચાલુ વરસ દર્શકની શતાબ્દીનું છે.

આ દર્શક, એમને કોઈકે પૂછેલું કે ભવિષ્યમાં લોકો તમને કેવી રીતે સંભારશે. હતું તો એ એક બહુમુખી વ્યક્તિત્વ થોડો સમય એ રાજ્યના શિક્ષણમંત્રી પણ હતા. પણ એમણે કહેલું કે લોકો મને મારા સર્જનથી, મારાં પાત્રોથી ઓળખશે. જેમ મુનશી એમની સામગ્રી અને કથયિતવ્યની શોધમાં ઇતિહાસ અને રાજનીતિ પાસે ગયા, દર્શક પણ ગયા છે. પણ બંનેની ઇતિહાસચર્યા જુદી એ રીતે પડે છે કે મુનશી રાજ્યનિર્માણ અને સામ્રાજ્યસંવર્ધનના સગડ દબાવતા ચાલે છે જ્યારે દર્શકનો રાષ્ટ્રપ્રેમ પ્રજાપરક ધોરણે લોકશાહીનું પગેરું દાબતો ચાલે છે, જેમ ગાયની પૂંઠે પૂંઠે વાછડું.

હજુ બુધવારે જ ગુજરાતે પોતાનો મત પેટીબદ્ધ કર્યો છે. ૩૦મી એપ્રિલથી ૧૬મી મે(મતગણતરી)ના આ વચગાળામાં એક નવા વળાંકે અગર નવવમળની શક્યતાઓ ગુજરાત મુનશીની ઘાટીએ વિચારશે કે દર્શકની ઘાટીએ? ગમે તેમ પણ, ચાલુ વરસના તેમ ગયા વરસના પુસ્તકમેળાઓએ મુનશી-દર્શકના વિષયવસ્તુ વાટે કંઈક ચિંતનયોગ આ દિશામાં જરૂર જોગવી આપ્યો છે. મુનશી 'ગુજરાતનો નાથ’ માટે સુપ્રતિષ્ઠ છે. એ ગયા છે સોલંકી યુગમાં પણ, છે તો આધુનિક જગતના જીવ એટલે કાયદાનું શાસન શી વસ છે તે આ જાણે છે. તમે જુઓ કે જયદેવકુમાર સિદ્ધરાજ જયસિંહપણું પ્રાપ્ત કરી યથાર્થમાં 'ગુજરાતનો નાથ’ કેમ કરતાં બને તે દર્શાવવા વાસ્તે મુનશીએ એમાં 'ધ અધર’ કહેતાં મ્લેચ્છ ખતીબને પાટણપતિ પાસે ન્યાય અપાવવાનું આયોજન કર્યું છે. એટલું જ નહીં, ધર્મઝનૂનનો માંજો પાયેલી રાજનીતિ કેટલી અનર્થકારી હોઈ શકે તે દર્શાવવા માટે મુનશીએ આનંદસૂરિ નામના જતિની જે ગત કરી છે તે પણ એમની ઐતિહાસિક નવલત્રયીના આશકોના ખયાલ બહાર ન જવી જોઈએ.

દર્શક જેલમાં હતા અને હિ‌ટલરવાદ સામે લોકશાહી બળો વિશ્વસ્તરે રણે ચઢયાં હતાં ત્યારે એ પણ પ્રેરણાના પીયૂષ સારુ ઇતિહાસ પાસે તો ગયા, પણ તે ઇતિહાસ મગધના સામ્રાજ્યનિર્માણનો કે કૌટિલ્યનો ન હતો. એ ઇતિહાસ ગણરાજ્યોએ જે શીલ અને કૌવત દાખવ્યું એનો હતો. એમની આ નવલકથા, 'દીપનિર્વાણ’ ઉમાશંકર જોશી પાસે 'મનહર અને મનભર’ એવી હૃદયાંજલિ પામી કેમ જાણે દર્શકને ગોવર્ધનરામની પ્રણાલિકામાં મૂકી આપે છે. ધારાસભ્ય મનુભાઈ પંચોળીએ ગૃહમાં ગોંધળ અનુભવ્યું અને ધારાસભ્યોને હરાજ થતા જોયા એ ધક્કા સાથે ગ્રીસના નગરરાજ્ય એથેન્સમાં 'સોક્રેટીસ’ના કાળની લોકશિક્ષણમથામણ નવલકથારૂપે ચાલી આવી. સ્વાતંત્ર્યસંગ્રામની પાર્શ્વભૂમાં 'ઝેર તો પીધાં છે જાણી જાણી’માં વળી વિશ્વતોમુખી સ્વરાજદર્શન છે.

મતપેટીઓ માંહેલી શલ્યા ૧૬મી મેના રોજ સહસા અહલ્યા થઈને ઊઠશે. નવી લોકસભા અને નવી સરકાર, એની દિશા શું હશે? જેને ગુજરાત મોડલ તરીકે રાષ્ટ્રબજારમાં ખાસું વેચવામાં આવ્યું છે એની પાસે કેન્દ્ર સરકારની રાહે એલપીજી રેજિમ અને મેળાપી મૂડીવાદ સિવાય ખરેખાત શું છે એ અંગે આંતરખોજેભરી તપાસ મથામણ વગર દેશની સંસદીય લોકશાહીનું આગલું કદમ કેવું હશે એ કહી શકાતું નથી. કાયદાનું શાસન અને એ શાસનની પ્રજાપરકતા, આ બે મુનશી-દર્શકચર્ચ્યાં વાનાં બાબતે ૨૦૦૧ના ઓક્ટોબરથી ગુજરાતમાં શરૂ થયેલ કથિત નવસંવતનાં બારતેર વરસોમાંથી કોઈ પ્રતિબોધ મળે છે?

ભાઈ, આપણે તો – કેમ કે પુસ્તકમેળાની ને સાહિ‌ત્યની ચર્ચા કરીએ છીએ – સીધોસાદો એક જ દાખલો લઈએ તો 'દીપનિર્વાણ’માં દર્શકે તક્ષશિલાના પ્રવેશ પર એવા સૂચનાપટનું નિરૂપણ કર્યું છે કે રાજન, આ વિદ્યાર્તીથ છે. તારા શસ્ત્રાલંકાર બહાર રાખી, વિનીત વેશે અને અડવાણે પાય અહીં પ્રવેશજે. દર્શક હસ્તક જેને સ્વાયત્ત નવરૂપ મળ્યું એ ગુજરાત સાહિ‌ત્ય અકાદમી આજે સરકારગ્રસ્ત છે. સરકારનો એની સાથેનો વહેવાર વિનીત વેશે અને અડવાણે પાય નથી. ગુજરાતમાં લોકાયુક્તની જે ગત થઈ એમાં કોઈને ન્યાય મળવાનો તો કોઈ કહેતાં કોઈ સવાલ જ નથી. અને રાજ્યની યુનિવર્સિ‌ટીઓ અત્યારે પાળીતા કુલપતિઓથી સોહતી હોવાની સાર્વત્રિક છાપ છે. શું અદ્દભુત વાત સંભારી હતી એક વાર ડોલર રાય માંકડે, ઋગ્વેદના વસિષ્ઠ સૂક્તની સાખે, કે વર્ષાકાળે ડ્રાં ઉ ડ્રાં ઉ કરવા માંડતા દેડકાની જેમ દક્ષિણકાળે ઋષિઓ મંત્રોચ્ચાર કરવા લાગે છે મુદ્દે, દર્શકની સૃષ્ટિમાં અપેક્ષિત એવો સ્વતંત્રચેતા પ્રજાપારક બૌદ્ધિક ગણ ૨૦૧૪ના ગુજરાતમાં છે કેમ એ જ તપાસનો વિષય છે.

આખરે શતાબ્દીઓ અને સવા શતાબ્દીઓ પાસે આપણે જઈએ છીએ કેમ? આપણી પ્રજાકીય બેટરી ચાર્જ કરવા કે પછી સેમિનાર શૈલીએ કશોક ચાર્જ ગુંજે ભરવા?

પ્રશ્નપાત્ર એવા ગુજરાત મોડલ વિશે પ્રશ્ન ઉઠાવવાની આપણી પાત્રતા પણ કદાચ તપાસનો વિષય છે … રે, દર્શક

સૌજન્ય : http://www.divyabhaskar.co.in/article/ABH-gujarat-model-and-its-understanding-4600661-NOR.html : 03 મે 2014

The ongoing elections have created turmoil and churning in the society at an unprecedented level. Media, social sites and whatever platforms are there, are full of the intense debate about the so called ‘Gujarat Model’ the failures of the UPA II and related issues. While there may be few who are sitting on the fence, a large numbers has made up their mind one way or the other. To ensure that most people vote Election Commission wrote to all the educational heads to appeal to their students to vote.

In tune with this and also to generate debate around these issues, Fr. Frazer Mascaranhas, Principal of Mumbai’s well known St Xavier’s College, wrote to his students through his official college email, and his letter was also put up on the website of the college. The letter took a subtly nuanced and balanced approach to forthcoming elections and raised doubts about the claims of ‘Gujarat Model’ of development. It criticized the Gujarat growth model for being conducive merely for big businesses and pointed out the slide in the Human Development Index and the poor quality of health and education in Gujarat. This emphasized that where quality of life is concerned, the state has not done well. While initially most of the society through barrage of propaganda started believing in this propaganda, by now most the statistics from Planning Commission and Nationals Sample survey show that this was a mere inflated propaganda for electoral gains and did not reflect the reality of Gujarat.

At the same time the email brought to the notice of students the positive phenomenon which has taken place in the society during last ten years, the schemes and policies of great social significance, which have been undermined and not propagated properly. The email then praises the Rojgar Yojana and the Food Security Act as they enhance the wellbeing of citizens. It also commends the Right to Information act. It concluded ‘"The prospect of an alliance of corporate capital and communal forces coming to power constitutes a real threat to the future of our secular democracy. Support people who pledge to work to take Human Development Indicators higher and who commit themselves to a pluralistic culture in diverse India." The high point of the mail was “No magic wand or divine miracles will come to the aid of the Indian people. Their reasoned choice of individuals and political parties, who promise to work for a real quality of life for all, will see India prosper or flounder on the precipice. Choose well!”

It can be said that the chief of the institution was not only exhorting the students to vote but also laying bare the issues which are the core one’s in these elections. It is true that Mascaranhas as a good educator outlined the central concerns of the society, the type of development and the needs of the society.

The whole hell broke loose. Many students of the college said that they are not going to be swayed by any opinion, will weigh it on their own and use their own judgment in voting. Some of them also pointed out that their institution has taught them the culture of healthy debate and this mail from their principal is a part of that. But the BJP presented it as a opinion against them, against their Prime Ministerial candidate and complained to the Election Commission, unmindful of the fact that EC cannot advise those who are not in the electoral battle. Still the pressure mounted on the Principal was immense. He was attacked by saying that such a thing should not have gone from Institute’s mail, he could have written from his personal email. They accused that it is like using the official position in expressing one’s political positions. While some faculty upheld what their principal had done, there were few critical voices also. Amongst the academic community also some teachers/principals voiced their opposition to this. The pressure on the principal was so immense that his letter had to be taken off the Institute’s web site.

What is the ethical and moral position in such matters? We have seen all the television channels broadcasting the Sri Ram Memorial Oration at Sri Ram College of Commerce (DU) by Modi live last year. Also one recalls many newspapers had carried full-page ads of the SRM University’s convocation ceremony where Modi was the chief guest. At the same time one has not heard any criticism of the plans by Modi’s to take chopper tours of BHU and Kashi Vidyapeeth. There have been many well publicized endorsements of Modi by prominent personalities. Many a Babas and Matas have been endorsing Modi in public. This group is heading many and educational institutions. Baba Ramdev has Patanjali University and Gurukul in Rewari. Sri Sri Ravishanker’s Vidya Mandir trust runs 44 Vidya Mandirs 39 Bal Mandirs, Institute of Management Studies amongst other. Mata Amritanand Mayi has the National network of Amrita Vidyalayam. Surely many wrongs don’t make a right. As such what should be the norm is very important. While Fr. Frazer has not endorsed any political party, he has merely raised the issues, though one can see that the logic of his argument does go against one party.

In our democracy can we bypass such debates in the academic institutions? While teaching about Nationalism, will we not have to compare and contrast between Democratic Secular Nationalism and religious nationalism, Indian Nationalism versus Hindu nationalism? While talking about issues will we not have to talk about underlying complexities? We do need to nurture our institutions around healthy debate sans the heat and partisanship. We need to go beyond the propaganda and encourage our students to unravel the truth under the heap of propaganda.

There is another interesting aspect of this email. Mascarenhas, being a religious priest is saying that ‘No magic wand or divine miracles will come to the aid of the Indian people’, this at a time when Narendra Modi is claiming that God has chosen him to lead the country. Modi is in line with some of the recent happenings in the world when God was invoked, George Bush invoked God in invasion of Afghanistan and Tony Blair did the same in the context of attacking Iraq!

માન્ચેસ્ટરના અૉલ્ડ ટૃેફોર્ડમાં આવ્યા દીપક બારડોલીકરના નિવાસસ્થાને, 26 અૅપ્રિલ 2014ની મસ્ત મજાની એ સાંજે મળી એક મજલિસની આ તસ્વીર. 

(ડાબેથી) કુંજ કલ્યાણી, અાશા બૂચ, વિપુલ કલ્યાણી, દીપક બારડોલીકર તેમ જ કૃષ્ણકાન્ત બૂચ.

(તસ્વીરકાર નદીમ હાફેસજી)

લેખક અને પત્રકાર બેલડી વિપુલભાઈ કલ્યાણી અને દીપકભાઈ બારડોલીકરની નિશ્રામાં એક સાંજ વિતાવવાની તક મળી એ વાગોળ્યા કરું અને વાચકોને એ મધુ રસનું પાન ન કરાવું તો સ્વાર્થી ઠરું એમ ધારીને કલમ ઉપાડું છું.

વિપુલભાઈ અને કુન્જ્બહેન લાંબા સમયનો આપેલો વાયદો નિભાવવા માન્ચેસ્ટર આવ્યાં. દીપકભાઈને મળ્યા વિના એમની યાત્રા અધૂરી રહે અને અમને પણ, એરડીને સાયે શેરડીને પાણી મળે, એ ન્યાયે એ સત્સંગનો લાભ મળે એ લોભ હતો.

બે-અઢી કલાકના અવિરત વાર્તાલાપ દરમ્યાન બે-ચાર મુદ્દાઓ આવરી લેવાયા. ગુર્જરી ગિરા માટે પોતાની મા પ્રત્યે હોય તેટલું વહાલ અને માન ધરાવતા અમ સહુને એક વાત સરખે અંશે મહત્ત્વની લાગી અને તે એ કે ભારત બહાર વસતા ગુજરાતી અને બીજી તમામ ભાષાઓ બોલનાર લોકોની બીજી પેઢી એમની ભાષાકીય ધરોહરની સાચવણી કરી શકે એની શક્યતા નહીંવત લાગે છે.

મોટા ભાગનાં માતા-પિતા ઇંગ્લિશના વર્ચસ્વથી અભિભૂત થઈને ઘરમાં એક બીજા સાથે અને પોતાના મિત્રો, સંબંધીઓ અને સંતાનો સાથે જાણે માતૃભાષાનો સ-આદર ઉપયોગ કરવાનું ભૂલી જ ગયાં છે. અને જે ગણ્યાં ગાંઠ્યાં મા-બાપ સહજ સ્વભાવથી પ્રેરાઈને કે જાગૃતપણે સ્વભાષાનો મહાવરો ચાલુ રાખી શક્યાં તેમનાં સંતાનો સુંદર રીતે જે તે ભાષા સમજી શકે, બોલી શકે અને કેટલાંક તો થોડું-ઘણું વાંચી-લખી પણ શકે છે. પણ એવા છુટ્ટા-છવાયા બુંદ સમાન દીકરા-દીકરીઓ થકી આપણી સ્વભાષાની સરિતા યાવત્ચંદ્ર દીવાકરો વહેતી રહે એ શક્ય નથી. માતા-પિતા કે ક્યારેક મળતા કુટુંબીઓ સિવાય કોઈની સાથે સ્વભાષાના ઉપયોગની ઉપયુક્તતા નથી રહી એ હકીકત સર્વ માન્ય છે.

ભાષા તો નભે છે પડોશીઓ સાથેના ગપાટાઓમાં, નિશાળમાં મળતા શિક્ષણના પાઠોમાં, મિત્રો સાથેની ધીંગા મસ્તીમાં, પ્રસંગે એકઠા થતા બૃહદ્દ કુટુંબીઓના વાર્તાલાપોમાં, રોજ વંચાતા સમચારપત્રો, સામયિકો અને પુસ્તકોમાં, ટેલિવિઝનના અને ગીત-સંગીત-નાટકો જેવા સાંસ્કૃિતક કાર્યક્રમોમાં.

હવે આ દેશમાં સ્વાભાવિક રીતે જ આપણી બીજી અને ત્રીજી પેઢી આમાંના એક પણ પરિસરમાં સ્વભાષાનો ઉપયોગ ન કરી શકે તેથી સમયાંતરે તેનો લોપ અનિવાર્ય છે. આમ છતાં મદરેસા અને કેટલીક સાંસ્કૃિતક પ્રવૃત્તિઓ કરતી સંસ્થાઓમાં ઉર્દૂ, પંજાબી, હિન્દી, ગુજરાતી વગેરે જેવી ભાષાઓ શીખવાય છે એ એક સરાહનીય પ્રયત્ન છે એ પણ નિ:શંક છે. ઘરની અંદર પ્રાદેશિક ઉચ્ચારણો બોલ-ચાલમાં ભલે સચવાઈ રહે પરંતુ ભાષાના વિધિવત્ શિક્ષણમાં શુદ્ધ વ્યાકરણ અને જોડણી શીખવાય તો જ ભાષાના ચારે ય અંગોની તંદુરસ્તી જળવાઈ રહે એ વાત પર અમે બધાં સહમત થયાં.

તળ ગુજરાતીઓ ભેળા મળે અને ભારતની સાંપ્રત સમસ્યાઓ અને તેમાં ય ખાસ કરીને રાજકારણનો ઉલ્લેખ ન કરે તો એમને દીપકભાઈએ પીરસેલો સ્વાદિષ્ટ નાસ્તો જાણે પચે નહીં. ‘કેમ છો?’ પ્રશ્નના જવાબમાં  દીપકભાઈએ ‘બસ આ મોદી મેનિયા વિષે સાંભળીને વ્યથા અનુભવીએ બીજું શું ?’ એમ કહ્યું અને પછી તો બસ વાતનો દોર ફરતો ફરતો ઘણા સંવેદનશીલ મુદ્દાઓના ઉંબરે માથું ટેકવી આવ્યો.

બારડોલીના ‘સ્વરાજ્ય આશ્રમ’ની ધૂળમાં સ્વતંત્રતા અને સમાનતાના પાઠ ભણેલા દીપકભાઈને ભારતનું કોમી એખલાસથી, કોમી વિભાજન તરફનું, સંક્રમણ જોવું અત્યંત પીડાકારક લાગે છે, એ અમે જોઈ શક્યાં. કારકિર્દીની તક ઝડપી લેવા કરાંચી ગયેલા ત્યારે તેમણે કેવી રીતે હિંદુ કોમના નવોદિત પત્રકારને પોતાની પાંખમાં લઈને ઘડ્યા અને છેવટ દીપકભાઈએ નિવૃત્તિ લઈને યુ.કે. ભણી પ્રયાણ કર્યું ત્યારે એમના ઉત્તરાધિકારી તરીકે એ સ્થાન શોભાવ્યું એ વિગતો સાંભળી.

પાકિસ્તાનમાં બે કોમ પરસ્પર શાંતિથી રહે છે અને કોમી રમખાણો નથી થતાં અને ભારતમાં એની સંખ્યા વધતી રહે છે એટલું જ નહીં પરંતુ ‘મોદીને મત ન આપનારાઓને પાકિસ્તાન મોકલી આપો’ એવા બી.જે.પી.ના કહેવાતા નેતાઓના અવિચારી વિધાનોથી જરૂર વિચારવંત નાગરિકોને દુ:ખ લાગે. શિક્ષણ, વિજ્ઞાન અને ટેક્નોલીજીના પ્રચાર અને પ્રસાર છતાં ભારત કેમ કોમવાદની ચુંગાલમાંથી મુક્ત થવાને બદલે એની ઝેરી અસરમાં વધુને વધુ વીંટળાતું જાય છે એ વિષે વિચાર દોહન ચાલ્યું જેમાં દીપકભાઈના પુત્ર નદીમ પણ જોડાયા.

હાજર રહેલા પાસે ચારથી માંડીને નવ દાયકાનું જીવન ભાથું હતું અને અનેકવિધ કાર્યક્ષેત્રનો અનુભવ હતો જેમાંથી ઉપજેલ ડહાપણ ભર્યા દ્રષ્ટિકોણ અમને એક સહમતી પર લાવીને મૂકી ગયો. દરેક ધર્મના અનુયાયીઓએ પોતપોતાના ધર્મના હાર્દને સમજીને અનુસરવા માટે તેના મૂળ ગ્રંથોનો ઊંડો અભ્યાસ કરીને તેનું સવળું અર્થઘટન કરી તેનો અમલ કરવો જોઈએ. આમ થવાને બદલે અત્યારે લોકો ધર્મ સંસ્થાઓના દોરવાયા અનેક પ્રકારના ક્રિયાકાન્ડોમાં અને અંધશ્રદ્ધામાં ફસાઈને ખરેખર તો ધર્મથી દૂર જઈ રહ્યા છે.

મામલો એટલેથી જ અટક્યો હોત તો હજુ સારું હતું, પણ હવે તો સ્વાર્થપટુ અને લાલચુ રાજકારણીઓ તથા પ્રજા સાથે કોઈ પ્રકારની નિસ્બત ન ધરાવતા સમૂહ પ્રસારણના માધ્યમોની ભય પ્રસરાવવાની ભૂંડી રીતનો ઝેરી કૂપો હાથમાં લઈને ફરતી પ્રજા વધુને વધુ ધર્માંધ અને કોમવાદી બનતી જાય છે જે અત્યંત દુ:ખદ અને આત્મવિનાશની દિશામાં લઈ જનાર છે.  

દરેક પ્રજા અને દેશના ઇતિહાસમાં ચડતી અને પડતી આવતી હોય છે એટલે દુનિયા અત્યારે એક કપરા કાળમાંથી પસાર થઈ રહી છે અને નિરાશાની ખાઈમાંથી નીકળીને હવે પ્રકાશ પૂંજ તરફ ચડવા પગથિયાં પર પગલાં માંડ્યાં છે એવી શ્રદ્ધા રાખીએ એવા હકારાત્મક વિચાર સાથે અને હવે પછીના મિલન વખતે કંઈ વધુ આશાવાદી ઘટનાઓ વિધે વાત કરીશું આવું વચન આપી છુટ્ટા પડ્યાં.

e.mail : 71abuch@gmail.com