હાલની પરિસ્થિતિ અંગ્રેજી શબ્દપ્રયોગ ‘કૅચ-22’ની યાદ અપાવે એવી છેઃ કોરોનાનો પ્રસાર અટકે તો અર્થતંત્ર ચાલુ થાય કે અર્થતંત્ર ફરી પાટે ચડે તો કોરોનાનો ખોફ ઓછો થાય? ત્રણ-ત્રણ લૉક ડાઉન અને ફેરફાર સાથેના ચોથાની તૈયારી પછી સ્વાભાવિક રીતે જ લોકો કંટાળ્યા હોય. સરકારો પણ આફતનું આવડ્યું એટલું મૅનેજમૅન્ટ કર્યા પછી, તેના કાતિલ ચક્રવ્યૂહમાંથી કોઈ પણ રીતે બહાર નીકળવા માટે તલપાપડ હોય. અખબારોમાં છેલ્લા થોડા દિવસથી અમદાવાદના સમાચારોને હકારાત્મકતાના રંગરોગાન સાથે રજૂ કરાતા હોય, તેમાં વળી રૂ. ૨૦ લાખ કરોડના આર્થિક પૅકેજની જાહેરાત ભળે, એટલે આશાનો માહોલ બંધાય – સૌ સારાં વાનાં થશે એવી લાગણી ધીમે ધીમે વ્યાપક બને.

ફક્ત અમદાવાદને કે ગુજરાતને જ નહીં, સમગ્ર વિશ્વને હંફાવનારા વાઇરસ-ચેપના મહિનાઓ પછી આશાનું કિરણ શોધવાની ઝંખના માનવસહજ છે. પરંતુ આવી આશા જ્યારે હકીકતો નજરઅંદાજ કરવાના રસ્તે દોરી જાય, ત્યારે સાવધ રહેવું. અત્યાર લગી વેઠેલી મુશ્કેલીઓ એળે ન જાય તે માટે પણ સાવધાન રહેવું અને સરકારી સમાચારોની પહેલી તકે બિરદાવલીઓ ગાવા દોડી જવાને બદલે વિચારીને કામ લેવું.

સરકારોને વાઇરસના મૅનેજમૅન્ટ જેટલો રસ મથાળાંના મૅનેજમૅન્ટમાં પણ હોય છે અને એ તેને વધારે ફાવતું કામ છે. તકલીફ એ છે કે વાઇરસ પ્રસાર માધ્યમનું મથાળું નથી કે સરકારી પ્રયુક્તિઓથી મૅનેજ થઈ જાય. તે વૈજ્ઞાનિક પરિબળ છે અને વિજ્ઞાન કે કુદરત કે બંનેનો સરવાળો જ તેને નાથી શકે. તેનો પ્રકોપ ચાલુ હોય ત્યારે હકારાત્મક મથાળાં બાંધનારા હકીકતમાં લોકોને ગાફેલ બનાવવાની કુસેવા કરે છે. ‘ઑલ ઇઝ વૅલ’ના મંત્રોચ્ચાર કરવાથી વાઇરસના ફેલાવા પર કશી અસર પડવાની નથી. આ બાબતનું સરકારો ને મીડિયા ધ્યાન રાખે કે પોતપોતાનાં કારણસર ધ્યાન ન પણ રાખે, નાગરિકોએ ગાફેલ રહેવા જેવું નથી.

પહેલાંના જેવું સામાન્ય જીવન શરૂ કરી દેવાની તાલાવેલી અને ઉતાવળ સમજી શકાય એમ હોવા છતાં, જૂઠાણાં આધારિત કે આભાસી હકારાત્મકતાના નામે બેદરકાર બનવું નહીં. અને ‘વાઇરસની બીક ફગાવીને આપણે આપણું રુટિન ચાલુ કરી દઈશું તો વાઇરસ તેની મેળે જતો રહેશે’ — એવા ખોટા આશાવાદથી ભરમાવું પણ નહીં. વ્યૂહાત્મક રીતે ‘હર્ડ મેન્ટાલિટી’ એટલે કે સામૂહિક પ્રતિકારશક્તિ કેળવવા માટે પગલાં એક વિકલ્પ છે. તેમાં પણ બધું બેદરકારીથી નહીં, આયોજનપૂર્વક અને ચોક્કસ તૈયારી સાથે ખુલ્લું મૂકવાનું હોય છે. વર્તમાન સરકારની પદ્ધતિ મુજબ, ઝાઝું વિચાર્યા વિના બધું ચાલુ કરી દેવું, એ બીજી વાત છે ને તેનાથી ચેતવા જેવું છે.

e.mail : uakothari@gmail.com

સૌજન્ય : “નિરીક્ષક” − ડિજિટલ આવૃત્તિ; 14 મે 2020

નર્સિંગની નાયિકા ફ્લૉરેન્સ નાઇટિંગેલની જન્મ દ્વિશતાબ્દી

નર્સિગનાં સેવાક્ષેત્રનો મહામૂલો વારસો આપી જનાર ફ્લૉરેન્સ નાઇટિંગલ(12 મે, 1820)નાં જન્મને બસો વર્ષ થયાં છે. ફ્લૉરેન્સનો જન્મદિન ‘ઇન્ટરનેશનલ નર્સિસ ડે’ તરીકે ઉજવાય છે. નર્સિંગના ક્ષેત્રમાં તેમણે કરેલાં કાર્યની નોંધ ગાંધીજીએ પણ લીધી હતી. ગાંધીજીનાં શબ્દોમાં વાંચીએ ફ્લૉરેન્સનું સેવાકાર્ય ….

“… 1851ની સાલમાં જ્યારે ક્રિમિયાની ભારે લડાઈ થઈ ત્યારે બ્રિટિશ સરકાર ધારા મુજબ ઊંઘતી હતી. કંઈ તૈયારી ન હતી. અને જેમ બોઅરની લડાઈમાં થયું તેમ ક્રિમિયાની લડાઈમાં પણ શરૂઆતમાં ભૂલો કરી સજ્જડ હાર ખાધેલી. આજે જેટલાં સાધનો જખમી માણસોની સારવાર કરવાનાં છે તેટલાં આજથી 50 વર્ષ ઉપર ન હતાં. આજે જેટલા માણસો મદદ કરવા નીકળે છે તેટલા તે વખતે ન હતા. શસ્ત્રવિદ્યાનું જોર આજ છે તેટલું તે વખતે ન હતું. ઘાયલ માણસોને મદદ કરવા જવામાં પુણ્ય છે, તે દયાનું કામ છે, એવું સમજનારા તે વેળા થોડા માણસ હતા. એવે વખતે આ બાઈ ફ્લૉરેન્સ નાઇટિંગેલ કેમ જાણે ફિરસ્તો થઈ ઊતરી ન હોય એવાં તેણે કામ કર્યાં! સોલ્જરો દુઃખી થાય છે એ તેણે જાણ્યું; ત્યારે તેનું હૃદય ભેદાયું.

પોતે મોટા કુળની પૈસાદાર બાઈ હતી. પોતાના એશઆરામ છોડી પોતે દરદીઓની સારવાર કરવા ચાલી નીકળી પડી. તેની પછવાડે બીજી ઘણી બાઈઓ ગઈ. પોતે 1854ના ઑક્ટોબરની 21મી તારીખે નીકળી પડી. ઇંકરમેનની લડાઈમાં તેણે સજ્જડ મદદ કરી. આ વખતે જખમીઓને ન હતાં બિછાનાં, કે ન હતી બીજી સગવડો. આ એક બાઈની દેખરેખ નીચે 10,000 જખમીઓ હતા. તે બાઈ પહોંચી તે વખતે મરણની સંખ્યા સેંકડે 42ની હતી, તેણીના જવા પછી એકદમ 31 ઉપર આવી, ને છેવટે તે સેંકડે 5 સુધી સંખ્યા આવી. આ ચમત્કારી બનાવ છે છતાં સહેજે સમજી શકાય એવો છે. આટલા હજારો ઘાયલ થયેલા માણસોને લોહી ચાલતું અટકાવવામાં આવે, જખમ બાંધવામાં આવે, અને જોઈતો ખોરાક આપવામાં આવે, તો બેશક જાન બચે. માત્ર દયાની અને સારવારની જરૂર હતી તે નાઇટિંગેલે પૂરી પાડી.

એમ કહેવાય છે કે મોટા ને મજબૂત માણસો કામ ન કરી શકે તેટલું નાઇટિંગેલ કરતી. પોતે દહાડોરાત મળી 20 કલાક સુધી કામ કરતી. જ્યારે તેની નીચેની બાઈઓ સૂઈ જતી ત્યારે પોતે એકલી મધ્યરાતે મીણબત્તી લઈ દરદીઓના ખાટલા પાસે જતી, તેઓને આસાએશ આપતી અને જે કંઈ ખોરાક વગેરે જોઈએ તે પોતાને હાથે આપતી. નાઇટિંગલ જ્યાં લડાઈ ચાલતી હતી ત્યાં જતાં પણ ડરતી નહીં, ને જોખમમાં શું છે તે સમજી ન હતી. ભય માત્ર ખુદાનો રાખતી. જ્યારેત્યારે પણ મરવું છે એમ સમજી દુઃખ ઓછું કરવાને ખાતર જે ઈજા ઉઠાવવી પડે તે ઉઠાડતી.

આ બાઈ કદી પરણી ન હતી. પોતાની જિંદગી આવાં સારાં કામોમાં ગાળી. જ્યારે તે મરી ગઈ ત્યારે હજારો સોલ્જરો નાનાં બાળકની માફક પોતાની મા મરી ગઈ હોય તેમ પોકેપોકે રડેલા એમ કહેવાય છે. આવી બાઈઓ જ્યાં પેદા થાય તે દેશ કેમ આબાદ ન હોય!

[इन्डियन ओपीनियन, 9-9-1905માંથી સંપાદિત]

e.mail : kirankapure@gmail.com

ત્રીજા તબક્કાના લૉક ડાઉનને પૂર્ણ થવામાં હજુ પાંચ દિવસ બાકી હતા અને આપણા વોકલ વડાપ્રધાન તમામ દેશવાસીઓને આદરપૂર્વક નમસ્કાર કરવા આવી પહોંચ્યા. આટલી ઉતાવળ શીદને હતી એ તો અયોધ્યાના રામ પણ જાણતા નહીં હોય! જો ૨૦ લાખ કરોડનું આર્થિક પેકેજ લૉક ડાઉનની જેમ તરતોતરત લાગુ પાડવાનું હોત તો આ અધીરાઈ સમજાત, પણ એ તો એમણે તબક્કાવાર વિત્તમંત્રીને જાહેર કરવાનું સોંપ્યું છે. તો પછી પાંચ દિવસ વહેલાં, ૧૨મી મેની રાત્રે, આવવાનું પ્રયોજન શું હતું ?

દુનિયાનાં મોટાં મોટાં અર્થતંત્ર હચમચી ગયાનું જણાવીને, વડાપ્રધાને એકવીસમી સદી ભારતની છે એવી આત્મસંતુષ્ટિ ભલે લીધી, પણ એ વાસ્તવિકતા નથી. કોરોના વાઇરસથી સૌથી વધુ પ્રભાવિત દેશોમાં અમેરિકા પ્રથમ ક્રમે છે, તો ભારત અગિયારમા ક્રમે છે. કોરોનાગ્રસ્ત દેશોમાં એશિયાઈરાષ્ટ્ર જાપાને સૌથી મોટું, જી.ડી.પી.ના ૨૧.૧ ટકાનું આર્થિક પૅકેજ જાહેર કર્યું હતું. યાદ રહે, જાપાન અસરગ્રસ્ત દેશોમાં ટોચના સ્થાને નથી. ભારતે જી.ડી.પી.ના ૧૦ ટકા જેટલું આર્થિક પૅકેજ જાહેર કર્યું છે, જેમાં તેનો ક્રમ દુનિયામાં પાંચમો છે. એટલે બીજાં મોટાં અર્થતંત્રો હચમચી ગયાં છે અને ભારત સલામત છે, એમ કહેવું સાચું નથી. પોતાનાં ગુણગાન ગાવામાં પાવરધા પ્રધાનમંત્રી કોરોનાકાળમાં પી.પી.ઈ. કીટ અને એન-૯૫ માસ્કનું દેશમાં પ્રથમ વાર રેકોર્ડ ઉત્પાદન થયાનું તો જણાવે છે (જે સાચું નથી), પરંતુ કોવિડ-૧૯ સામે લડવા અનિવાર્ય એવી ટેસ્ટિંગ કીટ આપણી પાસે નથી અને જે ચીન પાસેથી મંગાવી હતી તે સબસ્ટાન્ડર્ડ હતી તેનું શું, તે સવાલ ગુપચાવી જાય છે.

આ દિવસોમાં ભારતમાં કોરોનાસંકટ કરતાં વધુ મોટું સંકટ સ્થળાંતરિત કામદારોનું છે. ”છેલ્લાં છ વરસમાં જે સુધારા થયા તેના કારણે આજે સંકટના સમયે ભારતની વ્યવસ્થાઓ વધુ સક્ષમ, વધુ શક્તિશાળી જોવા મળી છે”, એ વાત આ કામદારોના સંદર્ભે નકરું જૂઠ છે. વડાપ્રધાનને ગરીબ કામદારો  પ્રત્યે કેવી હમદર્દી કે સંવેદના છે તેની પ્રતીતિ કામદારો માટે પ્રયોજેલા તપ, ત્યાગ, સંયમ જેવા શબ્દોથી થાય છે. અગાઉ ગુજરાતના મુખ્યમંત્રી તરીકે સફાઈ કામદારોને તેમના કામમાંથી આધ્યાત્મિક આનંદ મળતો હોવાનું કહેનાર નરેન્દ્ર મોદી સ્થળાંતરિત મજૂરોનું સંકટ તેમની અને તેમની સરકારની ઘોર નિષ્ફળતા છે તે સ્વીકારવાને બદલે કાં તો તેને મનુષ્ય સ્વભાવ ગણે છે કે પછી તપ, ત્યાગ, સંયમ કહીને બિરદાવે છે.

વર્ણસગાઈનું વડાપ્રધાનને કે તેમના પ્રવચન લખતા લહિયાઓને એવું ઘેલું છે કે તેમનાં સઘળાં પ્રવચનો તેનાથી ભરેલાં હોય છે. આર્થિક પૅકેજને તે લેન્ડ, લેબર, લિક્વિડિટી અને લૉ ગણાવે છે, પરંતુ લેન્ડ કહેતાં જમીનો કાં ભૂમિપતિઓ કાં ઉદ્યોગપતિઓના હવાલે કરી છે અને ભૂમિહીનોને જમીનો મળે તેવું સ્વપ્ને પણ વિચારતા નથી. લો કહેતા શ્રમિક કાયદામાં શ્રમિકોનું શોષણ કરતાં સુધારા કરે છે. લિક્વિડિટી કોના ફાયદામાં હશે તે ઉઘાડું સત્ય છે અને લેબર તો બિચારો મરવા પડ્યો છે. ‘એષા પંથાઃ” અર્થાત્‌ રસ્તો તો એ જ છે કે આત્મનિર્ભર ભારત બનાવવા માટે આત્મનિર્ભર નાગરિક બનાવવાની જરૂર છે — નહીં કે સત્તાપક્ષના સમર્થકોની.

જે આપણા વશમાં છે, નિયંત્રણમાં છે, કાબૂમાં છે તે જ સુખ છે — એ મતલબની સંસ્કૃત ઉક્તિ સાથે સમાપ્ત થયેલા વડાપ્રધાનના વાયુપ્રવચન અંગે એટલું જ કહેવાનું કે ભારતનો મતદાર આજે ભલે સુખ માટે વડાપ્રધાન અને તેમની સરકાર પર નિર્ભર છે. તે મતદાર તરીકે જો આત્મનિર્ભર બનશે અને તેમના સુખ હણનારને ઓળખતો થશે તો કોઈનું ય સત્તાસુખ ઝાઝું ટકશે નહીં, તે સમજી લેવાની જરૂર છે.

e.mail : maheriyachandu@gmail.com

સૌજન્ય : “નિરીક્ષક” − ડિજિટલ આવૃત્તિ; 13 મે 2020