શું આપણે આ વરસની પંદરમી ઓગસ્ટના સ્વતંત્રતા દિવસે વડાપ્રધાન લાલ કિલ્લા પરથી તિરંગો ફરકાવતા હોય અને તેમને સાંભળવા જનમેદની એકત્ર થઈ હોય એ દૃશ્યની કલ્પના કરી શકીએ છીએ? શું એ વિચારી શકીએ છીએ કે આપણે ત્રણ મહિના પછી ઉપલબ્ધિઓના કયા પડાવ પર હોઈશું અને વડાપ્રધાન એ દિવસે જનતાને સાવ જ નવો ક્યો સંદેશ આપશે? આગામી ૨૬મી જાન્યુઆરીના પ્રજાસત્તાક પર્વે દિલ્હીના રાજપથનો નજારો આ વખતે કેવો હશે તે કલ્પી શકીએ છીએ? હમણાં ચાર મહિના પહેલાંની ૨૬મી જાન્યુઆરીએ સમૃદ્ધિનું જે પ્રદર્શન કર્યું હતું, તે આ વખતે પણ કરવા ઈચ્છીશું ?

આપણા રાજનેતાઓ જ્યારે આપણને એવું સમજાવે છે કે હાલની આ મહામારી આપણી સમગ્ર જીવનશૈલીને બદલી નાખનારી છે, ત્યારે દુનિયાભરની પ્રજા એમના શાસકોથી નારાજ છે એ સચ્ચાઈ તે જાણેઅજાણે છુપાવી દે છે. આ સ્થિતિ સરમુખત્યારી શાસનવ્યવસ્થાવાળા દેશોમાં પણ જોવા મળે છે. રશિયામાં રોજ કોરોના સંક્રમણના હજારો કેસ નોંધાઈ રહ્યા છે. આખી દુનિયાને તેની અને રશિયન પ્રજાની નારાજગીની પણ જાણ થાય છે. અમેરિકા અને યુરોપમાં જો લોકો છીંકે એટલી અમસ્તી વાતને ય ત્યાંના રાજનેતાઓની લોકપ્રિયતા સાથે જોડીને જોવાતી હોય છે. ત્યાં (હાલની મહામારી દરમિયાન) અમેરિકી રાષ્ટ્રપ્રમુખ ડોનાલ્ડ ટ્રમ્પનું જનસમર્થન અને લોકપ્રિયતા ઘટી રહ્યાના અહેવાલો છે. એવું પણ કહેવાય છે કે નવેમ્બર-૨૦૨૦ની પ્રમુખપદની ચૂંટણી જો ટ્રમ્પ હારશે, તો તે ચૂંટણીમાં ગેરરીતિના આરોપ ઊભા કરીને પરિણામો સ્વીકારશે નહીં. ચૂંટણીમાં ગેરરીતિઓ આચરવાના કારણે લોકસભાના સભ્યપદેથી ઇન્દિરા ગાંધીને ગેરલાયક ઠેરવતો અલાહાબાદ હાઈકોર્ટનો 12 જૂન 1975નો ચુકાદો ન સ્વીકારવાના ઇન્દિરાના વલણ અને ત્યાર પછીના ઇતિહાસને પણ આ ક્ષણે આપણે સંભારવો જોઈએ.

કોરોના સંકટની ગંભીરતા સમજવામાં અને તેને પહોંચી વળવામાં જે વિલંબ કરાયો તેનાથી મોટી સંખ્યામાં લોકોએ જીવ ગુમાવવા પડ્યા છે અને ઘણી હાડમારી વેઠવાની આવી છે. આ કારણે દુનિયાભરના શાસકોથી પ્રજા નારાજ છે. લોકોની તકલીફો જેમ જેમ વધતી જશે, ટાળી શકાય એવાં મોતના આંકડા વધતા રહેશે તેમ લોકોનો ગુસ્સો પણ વધતો રહેશે. સારું એ છે કે આ ત્રણ મહિનામાં જ શાસકોને સમજાઈ ગયું છે કે આગામી ત્રીસ મહિના કેટલા પડકારજનક હશે. તેમની બદલાયેલી મુખમુદ્રા તેની ગવાહી પૂરે છે.

લોકોની આ નારાજગીની એક બીજી બાજુ એ પણ છે કે લોકો તેમના વ્યવહાર અને વિચારોમાં વધારે ચીડિયા, કઠોર અને અસહિષ્ણુ બની રહ્યા છે. રાજકારણ પ્રત્યેનો તેમનો કાયમી ઉત્સાહ હવે અણગમામાં બદલાઈ ગયો છે. ધાર્મિક ઉન્માદને બદલે રોજગારી, બાળકોનું ભવિષ્ય અને સ્વજનો-પરિચિતના મોત જેવા મુદ્દાને પ્રાથમિકતા મળી રહી છે. પરસ્પરની વાતચીત અને સંવાદના મુદ્દા બદલાયા છે. સોશિયલ મીડિયા પર પણ જે ખરીખોટી વાતો ફેલાવાઈ રહી છે, તેમાં ધાર્મિક ઉન્માદ અને કોમી વૈમનસ્યનું પ્રમાણ ઘટ્યું છે. હવે તેને બદલે જેમને નિર્દયતાથી જાહેર રસ્તે કચડી નંખાય છે તે લાચાર-ભૂખ્યાં-તરસ્યા શ્રમિકોની તકલીફો વધુ ચર્ચાય છે. ધોમધખતા તાપમાં એ પણ ખબર નથી પડતી કે તેમના શરીરમાં લોહી વહે પણ છે કે નહીં.

જે લોકો ધાર્મિક રીતે બહુ કટ્ટર મનાતા હતા, તેમને એ વાતનો ઝાઝો ફરક નથી પડતો કે  ધર્મસ્થાનોમાં ગયા વિના પણ તે જીવી શકે છે. જે લોકો કટ્ટર લોકોને હાથો બનાવીને સત્તાના શિખરે અત્યાર સુધી પહોંચ્યા છે તે ખૂબ ચિંતિત છે. તેમને ચિંતા એ વાતની છે કે હજારો લાશોના ભારથી મુક્ત મહામારી પહેલાંના સંસારને કઈ રીતે સજીવન કરી શકાશે.

જે લોકો કોરોનાકાળ પછીની દુનિયા અંગે ચિંતિત છે, તેમના માટે એક સમાચાર છે. હવે રાજનીતિ પણ કેટલીક હદ સુધી વર્ચ્યુઅલ અથવા ઑનલાઇન થઈ જશે અને નેતાઓએ પણ ઘરે રહીને કામ કરવું પડશે. સંક્રમણનો ખતરો વધે નહીં એ માટે જનતા એમના સીધા સંપર્કમાં નહીં આવે. જો કે, આવી સ્થિતિ લોકશાહી માટે જોખમકારક સાબિત થઈ શકે છે. દુનિયાભરમાં આજે અર્થતંત્ર બચાવવું કે જિંદગી બચાવવી એ બે પૈકી એકની પસંદગી કરવાનો સવાલ ઊભો થયો છે. શક્ય છે કે સરકારો આ સવાલને બદલીને આપણને એવો સવાલ કરે, 'તમારે જીવ બચાવવો છે કે જનતંત્ર'? આ સવાલનો જવાબ બધાને ખબર જ છે. પરંતુ જવાબ એ પણ હોઈ શકે કે, અમારે જીવ અને જનતંત્ર બંને બચાવવા છે. સઘળો દારોમદાર જનતાના ખમીર પર છે.

અનુવાદ: ગૌતમ ડોડીઆ

e.mail : gautamdodia007@gmail.com

સૌજન્ય : “નિરીક્ષક” − ડિજિટલ આવૃત્તિ; 23 મે 2020

કોરોનાની જેમ પ્લેગ પણ ચીનમાં ઉદ્ભવ્યો. ત્યાંના યુઆન પ્રાંતમાંથી સમગ્ર ચીનમાં અને ત્યાંથી હૉંગકૉંગ થઈને બ્રિટિશ ભારતમાં પ્રવેશ્યો — કલકત્તા અને કરાચી થઈ છેક પુના સુધી, સંયુક્ત પ્રાંતોમાં, હૈદરાબાદ, મૈસુર, મદ્રાસ, આગ્રા, અવધ અને બર્મા સુધી વિસ્તર્યો.

પ્લેગ વિશેનું ઇતિહાસકાર Myron Echenbergનું જાણીતું પુસ્તક છે The Global Urban Impact of Bubonic Plague, 1894-1901. આ પુસ્તકમાં તે જણાવે છે કે પ્લેગને કારણે વર્ષ 1896 થી 1921 સુધીમાં ભારતમાં એક કરોડ વીસ લાખ લોકોનાં મૃત્યુ થયાં, જ્યારે બાકીના વિશ્વમાં 30 લાખ મૃત્યુ થયાં. ભારતમાં વ્યાપક પ્રમાણમાં પ્લેગ ફેલાવાનું કારણ અંગ્રેજોની વેપારવૃત્તિ હતી. તેમનો વેપાર દુનિયામાં ચાલતો રહે એ માટે તેમણે તમામ બંદરો ખુલ્લાં રાખ્યાં પરિણામે પ્લેગને છુટ્ટો દોર મળ્યો.

કોરોના કોને કારણે વધુ ફેલાયો, એને માટે ઠીકરાં ફોડવામાં આવે છે જેમ કે દિલ્હીના મરકઝને જવાબદાર માનવામાં આવે છે અને તેને કારણે દેશના મુસ્લિમો સાથે ભેદભાવ વધ્યા છે. આ જ રીતે અંગ્રેજોએ ભારતના લોકોના રિવાજો અને ગંદી આદતો પર દોષનો ટોપલો ઢોળ્યો હતો. પર્યાવરણીય મુદ્દા અને ચીન સાથેના વેપાર જેવા ચેપ ફેલાવાના મુદ્દાને દબાવી દેવામાં આવ્યા. લૉક ડાઉનને કારણે ગરીબ અને સ્થળાંતરિત શ્રમિકોને સહન કરવાનું આવ્યું છે, એવી જ સ્થિતિ અંગ્રેજી રાજમાં ફેલાયેલા પ્લેગ વખતે ઘણાખરા ગરીબોની થઈ હતી.

સૌજન્ય : “નિરીક્ષક” − ડિજિટલ આવૃત્તિ; 23 મે 2020

કોરોના વાઇરસની અત્યંત ચેપી બીમારીના કેસ અને મોત કયા દેશમાં કેટલા પ્રમાણમાં નોંધાય છે, તેનું અપ ટુ ડેટ બેરોમીટર કે રજિસ્ટર જેને કહેવાય છે, તે વર્લ્ડોમીટર્સ ડોટ ઈન્ફોમાં સંખ્યાબંધવાર મેં ચૅક કરી જોયું. પણ દરેક વાર મારું કૂતુહલ અને શંકા બંને એક સાથે વધી પડ્યાં. ગૂગલ પર મૂકાયેલા તમામ આર્ટિકલ અને આંકડાને સરખાવતાં મારી શંકાનું સમાધાન અલબત્ત, થઈ ગયું પણ, કૂતુહલ હજુ જડબેસલાક છે. વાસ્તવમાં, કોઈ પણ વિજ્ઞાની ખોજ અને અવધારણા શંકા અને કૂતુહલમાંથી જન્મતાં હોય છે અને કોરોના વાઇરસની બીમારીના કેસ સંબંધી આંકડા અને અભ્યાસોમાં પણ એવું જ હશે!

ઇતિહાસ તપાસતાં સમજાશે કે કોઈપણ મહામારી રાધર કુદરતી આપદાનો પ્રાથમિક તબક્કો સદૈવ ઉપેક્ષા, અવહેલના અને ‘પડશે એવા દેવાશે’ના એટિટ્યુડ સાથેનો હોય છે અને તે પછી વચલા તબક્કામાં સરકારી સ્તરની ઈરરેશનલ (તર્ક વગરની) ભૂલો અને ભયંકર અપરાધની કક્ષાની ગેરરીતિઓ અને ગરબડો આવે છે. વહીવટી અણઆવડત અને અણઘડતાનો ત્રીજો અને છેલ્લો તબક્કો ‘જનતા જ હવે નક્કી કરશે કે યુદ્ધ ચાલુ રાખવું છે કે સમાધાન કરવું જોઈએ’ તે મતલબનો હોય છે, અને ભારત, અમેરિકા સહિતના કહેવાતા સામર્થ્યવાન દેશો હવે આ તબક્કામાં આવી ચુક્યા છે. જ્યાંથી આ રોગ પૂરી દુનિયામાં પ્રસર્યો છે તે ચીન ક્રમશઃ રાબેતા મુજબ થઈ રહ્યું છે અને તેને છએક મહિનાની લાંબી જહેમત પછી આ સફળતા મળી છે. જો કે, બાકાયદા કહેવું જોઈએ આ બીમારીનું ગર્ભારોપણ અને ઉછેર જ્યાં થયેલો તે એક કરોડની વસતીવાળા વુહાન શહેર પૂરતી જ તેને રોકી રાખવામાં ચીન પ્રારંભમાં જ મેદાન મારી ગયેલું અને દોઢસો કરોડની વસતીવાળા પૂરા દેશમાં વાઇરસને ફેલાતો અટકાવી દીધો હતો.

2019ના ડિસેમ્બરના પ્રથમ સપ્તાહમાં ચીનમાં આ બીમારીએ દેખા દીધી હતી અને તે પછી તે પૂરા વુહાનમાં ફેલાવા માંડી હતી. દિલચશ્પ બાબત તો એ છ કે ચીને આ બીમારી કયા પ્રાણી અને સમુદ્રી જીવમાંથી આવી છે તે પણ શોધી કાઢેલું અને વાઇરસનો જિનોમ કયા કુળનો છે તે પણ જોઈ લીધું હતું. દરમિયાન, તેણે અમેરિકા અને યુરોપ સહિતની લેબોરેટરીમાં આ વાઇરસનું જેનેટિક સ્ટ્રકચર મોકલી આપેલું અને તેની સાથેસાથે વુહાન જે પ્રાંતમાં પડે છે તેને એરટાઈટ સીલ કરી દીધો હતો. વુહાન હુબેઈ પ્રાંતમાં આવેલું છે અને તેને અડતી તમામ પ્રાંત(જિલ્લા)ની બોર્ડરો તાબડ઼તોબ સીલ કરી દેવામાં આવી. વુહાનમાં બહારથી ચકલું પણ ન ફરકે તેનું ધ્યાન રખાયું અને વુહાનનાં માખી-મચ્છર બહાર ન જાય તેની તદેકારી અને નિગરાની મજબૂત બનાવવામાં આવી. માણસની પ્રકૃતિને સમજવા કરતાં વાઇરસની પ્રકૃતિને સમજવામાં ચીને ઉત્સુકતા અને સાવધાની રાખી અને આ જ કારણથી આ રોગ વુહાન પૂરતો મર્યાદિત બની રહ્યો.

વાઇરસને અંધ ભક્તની માફક આંખો અને બુદ્ધિ હોતાં નથી. એટલે તે જ્યાં પણ, તેને અનુકૂળ આવે તે સજીવમાં સામેલ થઈ જવાની વેતરણ અને ફિતરત રાખે છે. ચીનની જેમ વિયેતનામ, કંબોડિયા, તાઈવાન અને લાઓસે પણ માણસની જાતપાત અને નાક-નકશાને બદલે વાઇરસની પ્રકતિનું સૌથી પહેલાં પૃથક્કરણ કરવાનું મુનાસિબ માન્યું અને ભૌગોલિક અને સામાજિક સરહદો ચીનને અડતી હોવા છતાં આ જીવલેણ બીમારીને કંટ્રોલ કરવામાં અપ્રતિમ કામગીરી કરી બતાવી. કોરોના વાઇરસની બીમારીનું સત્તાવાર મીટર જેને ગણવામાં આવે છે તે વર્લ્ડોમીટર્સની લેટેસ્ટ માહિતી પ્રમાણે છ મહિનાના સમયગાળામાં વિયેતનામમાં આ બીમારીના કુલ 288 કેસ નોંધાયા છે, મોત એક પણ થયું નથી. કંબોડિયામાં ફક્ત 122 કેસ થયા છે અને એક પણ મોત નથી. લાઓસમાં માત્ર 19 કેસ છે. તાઈવાનમાં 440 કેસ પર જુમલો સીમિત રહ્યો છે અને સાત મોત નોંધાયાં છે.

હકીકત એ છે કે આ તમામ દેશોએ આવનારી આફતને પહેલાંથી પારખી લીધી હતી અને તે સંદર્ભે પગલાં ભરવાનાં શરૂ કરી દીધાં હતાં. આ તમામ દેશોએ સૌથી પહેલું કામ ચીન સાથેની તમામ સરહદોને તાળાં મારી દેવાનું કર્યું અને એક પણ માણસ બહારથી આવી ન જાય તેનું ધ્યાન રાખવામાં આવ્યું. હોસ્પિટલોમાં જે કોઈ સુવિધા હતી તેને સાબદી કરવામાં આવી અને માસ ગેધરિંગનાં તમામ સ્થળો અને કાર્યક્રમો પ્રતિબંધિત કરી દેવાયાં.

સામે પક્ષે ખોફનાક વિરોધાભાસ સિંગાપોર, મલેશિયા અને જાપાનમાં જોઈ શકાય છે. સાઉથ કોરિયા પ્રારંભમાં ગોથું ખાઈ ગયું, પણ તેણે મધ્યમ માર્ગીય એપ્રોચ સાથે બાથ ભીડી અને બીમારીને કંટ્રોલ કરવામાં કામિયાબ રહ્યું. નાક-નકશા અને લુગડાં-લત્તાં જોઈને માણસને ચેક કરવાને બદલે આ દેશોએ વાઇરસનું સ્ક્રીનિંગ, ટેસ્ટિંગ અને કોમ્બેટિંગ કર્યું અને પરિણામે આજે ત્યાં સ્કૂલ-કૉલેજો ઉઘડવા માંડી છે. મંડીઓ ખૂલી ગઈ છે અને શાકભાજી-દૂધ આસાનીથી મળી રહ્યાં છે. ડિસેમ્બરમાં વુહાનમાં કોરોનાનો વાઇરસ થાળી-વેલણ ખખડાવતો હતો, ત્યારે વિયેતનામ, કંબોડિયા, લાઓસ, સાઉથ કોરિયા અને તાઇવાને તે અવાજ સાંભળી લીધો હતો અને કાન બંધ કરવાને બદલે એ અવાજને જ બંધ કરવાનો નિશ્ચય કર્યો હતો. ન્યૂ ઝીલેન્ડે પણ એ જ રાહ અને અભિગમ દાખવ્યો અને જે કોઈ તેમના દેશમાં પ્રવેશી રહ્યું હતું તેનું કૂળ-ગૌત્ર અને ધરમ-કરમ જોવાને બદલે એરપોર્ટ પરથી સીધા જ આઇસોલેશનમાં મૂકી દેવાનું નક્કી કર્યું હતું. ન્યૂ ઝીલેન્ડે શરૂઆતમાં જ લોકોને 14 દિવસ સુધી આકરા આઈસોલેશનમાં રાખ્યા અને પરિણામે દરદીઓની સંખ્યા 1,497 પર અને મોતનો આંકડો 21 પર અટકી પડ્યો.

રોગ અને શત્રુને ઊગતા જ ડામવા જોઈએ તેવી ડાહી-ડાહી વાતો જે દેશમાં થાય છે ત્યાં રોગ લઈને પરદેશથી આવનારાઓને એરપોર્ટ પરથી સીધા સોસાયટીઓમાં પ્રવેશ ન અપાયો હોત અને તેમને આકરા આઇસોલેશનમાં રખાયા હોત તો આ સ્થિતિ આવત ખરી? 30મી જાન્યુઆરીએ ભારતમાં કેરળમાં પહેલો કેસ આવ્યો હતો અને 3 ફેબ્રુઆરીએ બીજા વધુ બે કેસ નોંધાયા હતા. ચોથી માર્ચે બીજા 22 કેસ નોંધાયા, પણ ત્યાં સુધી ભારતમાં પરિસ્થિતિ હદ બહાર જાય તેટલી ગંભીર નહોતી. 12મી માર્ચે સાઉદી અરેબિયાથી આવેલા 76 વર્ષના એક વૃદ્ધનું કર્ણાટકમાં મોત થયું, ત્યાં સુધી પણ ભારતમાં કોઈ સૂધબૂધ નહોતી અને એર પોર્ટ પર વાડ વગરના ખેતરની જેમ કોઈ પણની આવ-જા બેરોકટોક ચાલતી હતી.

15 માર્ચે ભારતમાં નોંધાયેલા 100 કેસ હતા અને એક દિવસનો ટોકન બંધ અપાયો તે દિવસ સુધીમાં એટલે કે 22મી માર્ચ સુધીમાં ફક્ત 360 કેસ અને 7 મોત હતાં. થાળી-વેલણ અને તાળીઓના અવાજથી કોરોના વાઇરસ ભાગ્યો નહીં એટલે 24મીથી દેશમાં તાળાબંધી શરૂ થઈ અને તે હવે બે મહિના થવા આવશે, હજુ પણ ચાલુ છે. 24મી માર્ચે દેશભરમાં કુલ 468 કેસ અને 9 મોત હતાં. આજે લોકડાઉનને પગલે અને કારણે પૂરા દેશમાં ભૂખમરા અને આત્મહત્યાની સ્થિતિ છે ત્યારે કેટલા કેસો અને મોત છે? બદમાશી એ હતી કે વાઇરસ ચીન કે વાયા વાયા બીજા દેશમાંથી આવી રહ્યાની જાણ છતાં દેશના તમામ એરપોર્ટનાં ખોડીબારાં ખુલ્લાં રખાયાં હતાં અને લીસીલસ ચામડીવાળા એન.આર.આઇ. અને ટુરિસ્ટને સીધો પ્રવેશ મળી જતો હતો. જે કામ જાન્યુઆરી-ફેબ્રુઆરીમાં કરવાનું હતું તે કામ છેક માર્ચના અંતમાં થયું અને પાસપોર્ટ મારફતે કોરોના આખા દેશમાં ફેલાઈ ગયો.

અંતે, જે થવાનું હતું તે જ થયું અને દોષારોપણ અને રોગારોપણ એવી પ્રજા પર થયું તે પૂરી જિંદગી રેશનકાર્ડ લઈને સસ્તાં અનાજની દુકાન બહાર લાઈનમાં ભૂખ મટાડવા માટે ઊભા રહેવા જન્મી હતી. આ વાઇરસ ચાંગા, ચંપારણ કે ચમનપુરાથી આવ્યો નથી, બલકે, વાયા ચીનથી આવી રહ્યો છે તે ખબર હોવા છતાં, સરહદો સીલ ન કરાઈ અને ઊલટાનું શેરીઓની નાકાબંધી કરવામાં આવી. ધનિક સરકારની વી.આઇ.પી. ગફલતનું પરિણામ રાંક ભારત ભોગવી રહ્યું છે.

સૌજન્ય : “નિરીક્ષક” − ડિજિટલ આવૃત્તિ; 23 મે 2020