૧૨મી માર્ચ, ૨૦૧૫નો દિવસ. જે યોગાનુયોગ દાંડીકૂચના પંચ્યાશી વરસનો દિવસ અને સેલ્માથી મૉન્ટગોમરી માર્ચના પચાસ વરસની ઉજવણીના પંદર દિવસ પછીનો દિવસ. ગાંધીજીએ ૧૯૩૦માં દોરેલી દાંડીકૂચ અને માર્ટિન લ્યુથર કિંગે ૧૯૬૫માં સેલ્માથી મૉન્ટગોમરી દોરેલી Civil Right movement. બંને લોકોના હક માટેની અહિંસક લડત.

આ દિવસે ન્યુયૉર્ક શહેરની લગભગ ૨૦૦ જેટલી સ્કૂલના વિદ્યાર્થીઓ અને વાલીઓએ તેમની સ્કૂલ બહાર શાંતિપૂર્વક દેખાવો કર્યા. એનું કારણ એ હતું કે ન્યુયૉર્ક રાજ્યનાં ગવર્નર કુએમોએ પબ્લિક સ્કૂલના શિક્ષકોનાં મૂલ્યાંકન માટેનું નવું બિલ મૂક્યું છે. જો તે સફળ થાય તો.

૫૦ ટકા જેટલા શિક્ષકોનાં મૂલ્યાંકનનો આધાર વાર્ષિક પરીક્ષાનાં ગુણ પર રહે.

• ૩૫ ટકા જેટલો આધાર બહારનાં નિષ્ણાતની એક જ મુલાકાતનાં નિરીક્ષણ પર રહે.

• ૧૫ ટકા (ફક્ત!) જેટલો આધાર સ્કૂલના પ્રિન્સિપાલ, જે શિક્ષકના કામને નજીકથી દરરોજ જુએ છે, જરૂર પ્રમાણે દોરે છે, તેના મૂલ્યાંકન પર રહે.

ટૂંકમાં, એક જ વાર્ષિક પરીક્ષા પર મોટા ભાગનો ભાર રહે. સ્વાભાવિક રીતે જ વિદ્યાર્થીઓ અને શિક્ષકોનો બધો જ સમય અને શક્તિ વાર્ષિક પરીક્ષાની તૈયારીમાં ખર્ચાઈ જાય. તો પછી બાળકના માનસિક, શારીરિક વિકાસ અને ચેતો વિસ્તારનું શું ? આસપાસનાં વાતાવરણ, મ્યુિઝયમ, પ્રાણીસંગ્રહાલય, પ્રવાસો, પુસ્તકો, ફિલ્મો, રમત-ગમતો વગેરેમાંથી સહજ રૂપે પોષાતા અને વિસ્તરતાં કૌતુકનું શું ? અસરપસરની હૂંફ-સમજ અને એકબીજા સાથે હળીમળીને કામ કરવાથી થતાં જીવનઘડતરનું શું ? વળી, શિક્ષણ વિભાગે આ પરીક્ષાઓનો વહીવટ પ્રાઇવેટ કંપનીને સોંપ્યો છે, જે બાળકો અને શિક્ષણના ભોગે મિલિયન ડૉલર્સનો વેપાર કરે છે. વળી, આ પરીક્ષાઓ “High Stake”- ભારે બોજવાળી નિર્ણયાત્મક પરીક્ષા છે. કૉલમ્બિયા યુનિવર્સિટીના Humanityના પ્રોફેસરે જાત અનુભવ ખાતર આ પરીક્ષા લઈ જોઈ. એમણે કહ્યું કે આ પરીક્ષા મારે માટે પણ અઘરી છે. બાળકના શૈક્ષણિક વિકાસથી તદ્દન વિરુદ્ધ છે, અને અકારણે બાળક લઘુતાગ્રંથિ અને માનસિક તાણ અનુભવે છે જે બિનજરૂરી છે.

૨૦ વરસથી બાળકોના સાઇકોલૉજિસ્ટ તરીકે કામ કરતાં એક વાલીનું કહેવું છે કે એમણે પરીક્ષાના માહોલમાં નકારાત્મક વાતાવરણમાં ઊછરી રહેલા ઘણા વિદ્યાર્થીઓની સારવાર કરી છે. તેમના મતે નાની ઉંમરથી દરરોજ ઘણો સમય હોમવર્ક અને પરીક્ષાની તૈયારીમાં વીતાવવાથી કુટુંબ સાથેના સહજ મિલન અને હૂંફનો સમય રહેતો નથી. જેની સહુના – બાળક અને મોટેરાના વિકાસ માટે હવા-પાણી અને ખોરાક જેટલી પ્રાથમિક જરૂરિયાત છે. આનું પરિણામ આગળ જતાં માનસિક અને શારીરિક ડિપ્રેશન અને આત્મવિશ્વાસના અભાવમાં દેખાય છે. તો સૉફ્ટવેર એન્જિનિયર વાલીનું કહેવું છે કે ઘણા શિક્ષકો આર્થિક અને શૈક્ષણિક રીતે અવિકસિત સ્કૂલમાં દિલ દઈને કામ કરે છે. આ સ્કૂલોના ટેસ્ટ-સ્કોર સ્વાભાવિક રીતે નીચો છે. તો સમય અને શક્તિ ભરપૂર આપતા આવા પ્રતિબદ્ધ શિક્ષકોનો શું વાંક ? સહુ બાળકોને ખીલવા માટે સમાન તક – Equal Opportunity – હોવી જોઈએ, એ માટેના હકથી બાળકને કેમ વંચિત રાખી શકાય ?

આ દેખાવો દરમિયાન અનેક જગ્યાએ વિદ્યાર્થીઓ અને વાલીઓએ પ્રતિકાત્મક માનવ સાંકળ રચી હતી, જે સૂચવતી હતી.

‘We love our teachers.’

‘More teaching less testing.’

‘Test – Stress’

‘Save public education.’

Don’t judge a child / teacher because of his/her zip code.’

‘Protect our schools.’

ચાલો, દાંડીકૂચનાં પંચ્યાસીમા વરસે અને સેલ્માથી મૉન્ટગોમરી કૂચનાં પચાસ વરસે, આશા રાખીએ કે જાગૃત અને પ્રતિબદ્ધ વિદ્યાર્થીઓ અને વાલીઓનો નાનો પણ મક્કમ, અવાજ શિક્ષણવિભાગ અને સરકારને પહોંચે.

૨૩ માર્ચ, ૨૦૧૫

Hamilton Heights, New  York City — e.mail : rutanyc@gmail.com

સૌજન્ય : “નિરીક્ષક”, 01 અૅપ્રિલ 2015, પૃ. 19

અમેરિકાના પહેલા અશ્વેત રાષ્ટ્રપ્રમુખ તરીકે બરાક ઓબામા પહેલી વખત ૨૦૦૯માં ચૂંટાયા, ત્યારે તેમની સામે હારનારા ઉમેદવાર જોન મૈકેને એક શાનદાર વાત કરી હતી, "સદી પહેલાં જ્યારે બુકરે વ્હાઇટ હાઉસમાં પગ મૂક્યો ત્યારે જ બરાક ઓબામાના અમેરિકન પ્રમુખ થવાનાં બીજ વવાઈ ગયાં હતાં!" આ બુકર એટલે બુકર ટી. વોશિંગ્ટન, એક અશ્વેત અમેરિકન શિક્ષણકાર, જેમણે અમેરિકામાંથી રંગભેદને નાબૂદ કરવા માટે શિક્ષણના યજ્ઞ થકી આજીવન એક શાંતક્રાંતિ ચલાવી હતી.

બુકર અમેરિકાના એવા પહેલાં આફ્રિકન-અમેરિકન / અશ્વેત નાગરિક છે, જેમને અમેરિકાના પ્રમુખ દ્વારા વ્હાઇટ હાઉસમાં આમંત્રિત મહેમાન બનવાનું બહુમાન પ્રાપ્ત થયેલું. એટલું જ નહીં, એપ્રિલ-૧૯૪૦માં અમેરિકાની ટપાલ ટિકિટ પર સ્થાન મેળવનારા તેઓ પહેલા અશ્વેત નાગરિક બનેલા. એમ તો તેમની છાપવાળો અડધા ડોલરનો સિક્કો પણ ચલણમાં મુકાયો હતો.

પાંચ એપ્રિલ, ૧૮૫૬ના રોજ અમેરિકાના વર્જિનિયા સ્ટેટમાં જન્મેલા બુકર ટી. વોશિંગ્ટનનો આજે જન્મદિવસ છે. માત્ર અમેરિકન જ નહીં વિશ્વભરના અશ્વેત અને પછાત-વંચિત લોકોના પ્રેરણામૂર્તિ એવા બુકરની જિંદગી કેવી સંઘર્ષમય હતી, તેના વર્ણન માટે માત્ર એક જ વાત કાફી છે કે તેઓ ગુલામ પરિવારમાં પેદા થયેલા અને એ પણ કોઈ ગોરા પુરુષ થકી, જેનું નામ તેમને આજીવન જાણવા મળ્યું નહોતું. તેમની અટક સાવકા પિતા પાસેથી 'ઉપકાર' રૂપે મળેલી!

બુકર આમ તો મવાળવાદી ગણાતા હતા, કારણ કે તેમને ઉગ્ર-લોહિયાળ સંઘર્ષ કરતાં શિક્ષણની શક્તિ પર વધારે ભરોસો હતો. બાળપણથી જ ભણવામાં હોશિયાર એવા બુકરને પહેલેથી સમજાઈ ગયું હતું કે રંગભેદને નેસ્તનાબૂદ કરવો હોય અને અશ્વેત લોકોને પણ ગોરાઓના સમકક્ષ બનાવવા હોય તો શિક્ષણ વિના ચાલવાનું નથી. અલબત્ત, શિક્ષણ એટલે માત્ર અક્ષરજ્ઞાન મેળવીને કોઈનું ભલું થઈ શકે નહીં, અશ્વેતોની નવી પેઢીને શિક્ષિતની સાથે સાથે આર્થિક સ્વાવલંબનના પાઠ ભણાવવા અત્યંત જરૂરી છે, તે અંગે પણ તેઓ સભાન હતા અને એટલે જ એમણે માત્ર પચીસ વર્ષની યુવાન વયે ટસ્કેજીમાં શૈક્ષણિક સંસ્થા સ્થાપી ત્યારે શિક્ષણની સાથે ઉદ્યોગને પણ એટલું જ મહત્ત્વ આપ્યું હતું. ટસ્કેજીમાં અશ્વેત વિદ્યાર્થીઓને ઉદ્યોગ-વ્યવસાયનું વ્યાવહારિક જ્ઞાન મળે, એ માટે વિશેષ કાર્યશાળાઓ ઊભી કરી હતી. અબ્રાહમ લિંકન, બુકર, કાર્વર, માર્ટિન લ્યુથર કિંગ જેવા અનેક મહાનુભાવોના પ્રયાસો પછી એક અમેરિકન અશ્વેત આજે વ્હાઇટ હાઉસમાં રાજ કરી શકે, એટલો સક્ષમ થયો છે.

બુકરના જન્મદિવસે અશ્વેતના ઉદ્ધારની સાથે શિક્ષણની ચર્ચાપણ કરવી જ રહી. અમેરિકામાં વસતી એક ગુજરાતી યુવતીએ તાજેતરમાં ગુજરાતના એક વિચારપત્રમાં અહેવાલ લખ્યો છે, જેમાં અમેરિકામાં શિક્ષણ ક્ષેત્રની બદહાલતનો આછો ચિતાર મળે છે. આ અહેવાલમાં ૧૨મી માર્ચ, ૨૦૧૫ના રોજ ન્યૂ યોર્ક શહેરની લગભગ ૨૦૦ શાળાના વિદ્યાર્થીઓ અને વાલીઓએ કરેલા વિરોધ-પ્રદર્શનની વાત છે. પબ્લિક સ્કૂલના શિક્ષકોના મૂલ્યાંકન માટે રજૂ થયેલા ખરડાના વિરોધમાં લોકોએ દેખાવો કર્યા હતા. શિક્ષણના નામે બાળકો પર લદાતા બોજ અને શિક્ષણના ખાનગીકરણ સામે અવાજ ઉઠાવવામાં આવ્યો હતો.

આશા રાખીએ બરાકના રાજમાં બુકરના શિક્ષણ અંગેના વિચારો, જે ગાંધીજીના વિચારો સાથે ઘણું સામ્ય ધરાવે છે, તેને ફરી યાદ કરીને અનુસરવામાં આવે.

… અને આપણે ત્યાં ? વાત છોડો ને યાર ! 

e.mail : divyeshvyas.amd@gmail.com

સૌજન્ય : ‘સમય સંકેત’ નામે લેખકની કોલમ, “સંદેશ”, 05 અૅપ્રિલ 2015


http://sandesh.com/article.aspx?newsid=3060726

The five lives of Narayan Desai

Narayan Desai, who died last month, was the last living link to Mahatma Gandhi (picture), the last person still around who knew him well and at close quarters. He was born in December 1924, the only child of Gandhi's gifted secretary, Mahadev Desai, and his wife, Durga. Narayan grew up in the Sabarmati Ashram, with his parents following the Mahatma to Sevagram when he moved there in 1936.

In the winter of 1933-34, Gandhi undertook an 'anti-untouchability' tour of southern and eastern India. Towards the end of the tour, when they had reached Odisha, Gandhi and Mahadev were joined by their wives. During the day, the men toured the countryside, preaching against the pernicious practice of untouchability. At night they returned to their camps, where their long suffering wives were waiting for them.

One day, while their husbands were away preaching, Kasturba and Durga learnt that their camp was merely a few miles from the great Jagannatha temple in Puri. The two ladies, devout Hindus dedicated to prayer and to worship, decided to go visit it. As Kasturba Gandhi and Durga Desai set out for Puri, they were dissuaded by a nine-year-old child, the child of Durga and also of Mahadev. Narayan Desai told his mother and (adoptive) aunt that 'Bapu' would be very cross with them for going to the temple, since its priests forbade Hindus born in 'untouchable' castes from worshipping there. They went regardless.

Kasturba and Durga had their darshan of Lord Jagannatha and returned quietly to the camp. Later, when the men returned, the boy Narayan told them what the women had done. A row broke out, with Gandhi scolding Kasturba for the transgression. How could he ask Hindus to rid themselves of untouchability when his own wife gave legitimacy to temples that practised untouchability?

Mahadev Desai once joked that "To live with a saint in heaven is a bliss and a glory/ But to live with a saint on earth is a different story". It was tough being Gandhi's secretary, and even tougher being Gandhi's wife. It is hard not to sympathize with Kasturba for not wishing to give up the only chance she had of visiting the Jagannatha temple. On the other hand, one has some sympathy with Gandhi too, for expecting that his own family would first adhere to the wider social reforms that he wished to bring about.

In August 1942, Gandhi gave the call to the British to "Quit India". The Mahatma was arrested at once, and incarcerated in the Aga Khan Palace in Pune with his wife and secretary. A week later, on August 15, Mahadev died of a heart attack. Meanwhile, his 18-year-old son had courted arrest, as one of tens of thousands of Indians who gave up their liberties in order that their country may be freed.

When, in August 1947, the country gained its independence, many erstwhile jailbirds became ministers and members of parliament. Narayan Desai, however, joined the fewer (and far less known) group of freedom fighters who chose to focus on constructive work instead. With his wife, Uttara (daughter of the remarkable Odia Gandhians Nabakrushna and Malati Chaudhuri), he set up a school for tribal children in Vedchhi in south Gujarat.

As a social worker, Narayan Desai was active in rural education and in land redistribution through his participation in Vinoba Bhave's Bhoodan movement. He was also a precocious critic of the country's nuclear energy programme. Because it has the power to make bombs, the Atomic Energy Commission has always held the State and powerful politicians in thrall. But to Narayan Desai, the AEC's military potential did not make its civilian programmes immune to scrutiny. He was not convinced that nuclear power was economically viable. He worried about the cloak of secrecy that surrounded the industry, and the dangers this complex technology posed to human health and ecological integrity. The questions he raised 30 years ago have never been satisfactorily answered by the country's nuclear establishment.

In the 1990s, Narayan Desai was persuaded by his friend, Mahendra Desai, to take a break from social work. Although the two Desais were unrelated, they shared a great deal in common; both had grown up in the Sabarmati Ashram (Mahendra's father, Valji Desai, had joined Gandhi even before Narayan's father did), and both had gone to jail during the Quit India movement. Mahendra now urged Narayan to write a life of Mahadev Desai. Although closer (and arguably more important) to Gandhi than Raja ji, Patel, Nehru or Azad, the self-effacing Mahadev had so effectively written himself out of the Gandhian narrative that unlike those other men he had been largely forgotten.

Narayan Desai's biography of his father presents a many-sided picture of Mahadev, the writer and scholar, traveller and seeker, patriot and partisan. The original, Gujarati version of the book won the Sahitya Akademi award; it is also available in English under the title, The Fire and the Rose. Its success encouraged Narayan Desai to write a biography of Gandhi himself, this likewise published in Gujarati as well as in English. While in the first instance a close study of Gandhi's life and campaigns, it ends with a moving evocation of the Mahatma's relevance to our times. Thus Narayan Desai writes: "Those young men and women, who under the leadership of Dubcek bared their chests before the Russian tanks in Czechoslovakia; the black and white men, who [during the Vietnam War] stood before the Pentagon with flowers; … the brave women of Karnataka, who courted death by jumping into the foundations of a nuclear reactor at Kayaga" – these were among the hundreds of experiments in satyagraha inspired by Gandhi, "where injustice was fought with justice, where tyranny was resisted with love".

In February-March 2002, there was a pogrom against Muslims in Gujarat. Visiting the state shortly afterwards, I was told by a veteran Gandhian that what had occurred was akin to "the second assassination of Mahatma Gandhi". Narayan Desai himself was deeply disturbed by the violence in his native state. Already in his late seventies, he thought he was too old to lead a campaign against the perpetrators of the pogrom. Instead, he would seek to mould popular opinion by rendering the Mahatma's ideals in a form comprehensible to the contemporary generation.

By 2002, Narayan Desai already had four careers – Ashramite, freedom fighter, social worker, and author – and acquitted himself admirably in each. Now began his fifth career, that of bard and story-teller. He created a "Gandhi Katha", where, through poetry, songs and stories, he took the Mahatma's life and message to audiences across Gujarat. Later, he also did some renditions in Hindi. These performances were widely appreciated, and are now available on DVD. As Narayan Desai's close colleague and translator, Tridip Suhrud, writes, the "Gandhi Katha is an act of faith. It seeks to reaffirm faith in [the] quest for Truth, for non-violence, for the essential sameness of all religions and in the primacy of dialogue as a means of resolving conflict in modern civil society".

I shall end with a personal memory. In 2007, I attended a meeting in Sevagram, convened by the culture ministry to discuss the identification of Gandhi Heritage Sites. It was chaired by Narayan Desai. After the meeting ended, the officer sent by the ministry went around with a sheaf of forms, asking the participants to claim their TA/DA (travelling and dearness allowance). As the rest of us filled in our flight details, Narayan Desai waved the forms aside. He had, he told the earnest official, come by train from Ahmedabad via Mumbai on his freedom fighter's pass. The babu, undeterred, asked him to at least claim his taxi fare from Wardha station to Sevagram. Narayan bhai answered that he had in fact travelled this last section by bus, adding: "Does one need to be compensated or reimbursed for coming home?"

e.mail : ramachandraguha@yahoo.in

http://www.telegraphindia.com/1150404/jsp/opinion/story_12470.jsp#.VR-43mbyqcY