કોઈની પણ સાથે બિરાદરી એ અાંતરિક ‘જાગૃતિ’ની નિશાની છે.  ‘જાગ્રત’ રહેવા માટે ખબરદાર રહેવું પડે. અહીં ‘જાગૃતિ’ (ભાવવાચક નામ) પરથી થયેલ ‘જાગ્રત’ (વિશેષણ) વપરાયાં છે. ઘણાખરાં લોકો ‘જાગૃત’ લખે છે, તે … ‘ધક્કેલ પંચા દોઢસો’ના ન્યાયે જ ચાલે, અન્યથા નહીં.

હા, ‘જાગ્રત’ પરથી તદ્દભવ નામ ‘જાગ્રતતા’ ચાલે જ; ત્યાં પણ ‘જાગૃતતા’ ન ચાલે. જો કે સંસ્કૃતમાં ‘જાગ્રત’ રૂપ ક્રિયાપદનું પણ છે જે ગુજરાતીમાં નથી. દા.ત. કઠોપનિષદનો સરસ શ્લોક છે :

उत्तिष्ठ, जाग्रत,
प्राप्य वरान्निबोधत ।
क्षुरस्य धारा निशिता दुरत्यया,
दुर्गंपथस्ततु कवयो वदन्ति ।।

[ઊઠો, જાગ્રત થઈ જાઅો ! કોઈ ઊંચી કોટિના જ્ઞાનીને મેળવી લો, કારણ કે આ જગતનો માર્ગ તો અસ્ત્રાની ધારથીયે વધુ તીક્ષ્ણ છે, એના પર ચાલવું કપરું એમ કવિઓ પણ કહે છે.]

તળપદા ભજનનુંયે સરસ વેંણ આવું જ છે :

ખબરદાર મનસૂબાજી !
ખાંડાની ધારે ચાલવાં હો જી !

સૌજન્ય : “બિરાદર”, 15 સપ્ટેમ્બર 2014, પૃ. 10

e.mail : mahendraaruna1@gmail.com

– મંગલાયન … અને હવે અમેરિકાયન

– ક્રોની ક્રિયાકલાપ  − ‘મેઇક ઈન ઇન્ડિયા’ કહો કે પછી ‘ફર્સ્ટ ડેવલપ ઇન્ડિયા’… અંતે તો હેમનું હેમ જ હોય !

પહેલાં મંગાલાયન … અને હવે અમેરિકાયન! શબ્દમાહેર નમોએ અમેરિકા-પ્રસ્થાનના પૂર્વદિવસે એફ.ડી.આઈ.  ઉર્ફે સીધાં વિદેશી રોકાણને એક નવા આકર્ષક સૂત્રમાં પણ ફેરવી આપ્યું : ફોરેન ડાઈરેક્ટ ઈન્વેસ્ટમેન્ટ નહીં પણ ફર્સ્ટ ડેવલપ ઇન્ડિયા. એક રીતે, આમાં નમોએ અગાઉ વહેતા મૂકેલ સૂત્ર ‘મેઇક ઈન ઇન્ડિયા’નું વિસ્તરણ છે એવા અર્થઘટનને પણ અવકાશ છે. નર્મદા મહાહોજ પર હીંચકેઝૂલ સહેલગાહ પછી દિલ્હી મુલાકાત આટોપી ચીની વડાએ બૈજિંગ પરત થયા બાદ વળતી ભેટપ્રસાદીની પેઠે ‘મેઇક ઈન ઇન્ડિયા’ની સામે ‘મેઇડ ઈન ચાઈના’ના સાદ બુલંદ કર્યો છે.

શું ચાલી રહ્યું છે આ બધું ? ચકાચૌંધ નાગરિક વિમાસે છે ત્યારે એને જાણે કે સપનાંનું સુખ તો મળે જ છે. નમોના અમેરિકાયન સાથે સરાસરી હિંદી નાગરિક કેવા કેવા મોટાઓ જોડે ‘આપણો’ પાટલો પડે છે એવા તાનમાં ગુલતાન પણ બને છે. ભાઈ, અમેરિકાને અહીં અનુકૂળ હટાણું કરવું છે. અમેરિકા જે અર્થમાં ચીનમાં હરીફ જુએ છે તે અર્થમાં એશિયામાં એને ભિલ્લુની ગરજ છે.

અમેરિકી અછો અછો વાનાંથી માંડીને મેડિસન સ્કવેરના સૂચિત મેગા ઈવેન્ટને અંતે પીઆર પાવડીએ આસમાની ચકરાવે ચડેલા ભારતીય નાગરિકે વિચારવું રહેશે કે ‘ફર્સ્ટ ડેલપ ઇન્ડિયા’ થકી વાસ્તવમાં આપણે ક્યાં જઈ રહ્યા છીએ. ચક્કર ચક્કર ચકાચૌંધ એવા આ અમેરિકાયન સહિતના છેલ્લા મહિનાઓના દોરમાં જે વિકાસભાત ખીલતી અને ખૂલતી આવે છે તે આખરે શું છે ? રઘુરામ રાજન જે આખી પ્રક્રિયાને અન્યથા પણ ક્રોની કેપિટલિઝમ અગર મેળાપી મૂડીવાદરૂપે વર્ણવી ચૂક્યા છે તે આ ક્ષણે પણ યથાવત્ છે.

‘ફોરેન ડાઈરેક્ટ ઈન્વેસ્ટમેન્ટ’ અને ‘ફર્સ્ટ ડેવલપ ઇન્ડિયા’ એ સૂત્રોમાં એમને મેળાપી મૂડીવાદની મૃગયા સારુ લીલેરાં ચરિયાણની પર્યાવરણી સંભાવનાઓ દેખાય છે. અને આ સંભાવનાઓ અને એનું લાળકારણ એ કંઈ અમથાં તો નથી. ‘ગુજરાત કોની કોની રે’ એ નર્મદ પ્રશ્નનો 2002માં જે ઉત્તર હોય તે, હમણાં તો ભરત મહેતાની ચોંટડૂક પ્રતિપંકતિમાં સીધું વાસ્તવવિધાન જ સર્વજનસુલભ છે કે ‘ગુજરાત કોની કોની રે.’ હવે આ જે ‘ગુજરાત મોડલ’ જેનો કોની ક્રિયાકલાપ નેનો ગાનનાં (બાય બાય) તાતામાં સુપેરે વિલસી રહ્યો છે એની જ તરજ પર દેશની અર્થનીતિ નવાં રોકાણરમણે ચડશે કે બીજું કૈં ?

જે જોવાસમજવાનું છે તે તો એ કે આરટીઆઇ અને મનરેગા જેવા નોંધપાત્ર વાનાં છતાં યુપીએ કાર્યકાળે નરસિંહરાવ-મનમોહનનાવારાથી શરૂ થયેલી અને વાયા વાજપેયી અિનરૂદ્ધ જારી રહેલી ‘નવી નીતિ’ બરકરાર રાખી હતી. વ્યકતિગત કે પક્ષગત સત્તાગણિત બાદ કરો તો નમો નીતિ એનાથી તત્ત્વત : જુદી નથી. આ નીતિ માનો કે, વૈશ્વિકીકરણ હવેના જમાનામાં દુર્નિવાર છે એવી સમજ ઉપર મંડાયેલી છે. કબૂલ, પણ આપણે જો બદલી અવેજ (સબ્સ્ટિટયૂટ)ની નહીં પણ વિકલ્પ (ઓલ્ટરનેટિવ)ની ખોજમાં હોઈએ તો આ વૈશ્વિકરણના વશ્વિબજારમાં નવા મૂડીવાદનો જ મહિમા કરવાનો શો અર્થ છે ?

આર્થિક-સામાજિક ન્યાયની અને સ્વતંત્રતા સમાનતાનાં સહીપણાની ભૂમિકાએ, -રે, કમ સે કમ વિષમતા નિર્મૂલનને ધોરણે તો કાંક વિચારવું જોઇએ ને. જો આ ન વિચારીએ તો એફડીઆઈ એટલે ‘ફર્સ્ટ ડેવલપ ઇન્ડિયા’ એવું અર્થઘટન પુરવાર થાય એવાં બધાં જ ઇતિહાસ ચિહ્નો છે. ગયે અઠવાડિયે અહીં 2001ના નાઈન/ઈલેવન (ઓસામા બિન લાદેન) સામે 1893ના નાઈન/ઈલેવન (વિવેકાનંદ)ની મોદીએ આપેલી યાદ નિમિત્તે નુક્તેચીની કરવાનું થયું હતું.

મુદ્દાની વાત એ છે કે છેલ્લાં વર્ષોમાં બે સામસામાં વશ્વિદર્શનો આપણી સામે આવ્યા છે, એક તો સભ્યતાઓના સંઘર્ષ- કલેશ ઓફ સિવિલાઇઝેશન્સનું દર્શન છે, અને બીજું તે ઇતિહાસને એનું ધ્યેય કે દંગો મળી ગયાનું (એન્ડ ઓફ હિસ્ટરી)નું છે, આ છેડો ફુકુયામાની વાતને જાડા સરલીકરણની રીતે મૂકીએ તો બંધારણીય લોકશાહી (અગર અમેરિકી મૂડીવાદ)નો છે.

વસ્તુત : લોકશાહીમાં સમાજવાદ અને ગાંધીવિચારને ધોરણે જે સંકરણ અને સંસ્કરણ શક્ય છે એના પર મનમોહન-મોદીની તરતથી હટીને કામ કરવાની જરૂર છે, તો બદલીથી હટીને બદલ અગર વિકલ્પનો સમો બેલાશક બંધાઈ શકે. ખરુ જોતાં આ કોઈ હવાઈ એવી નવી નવાઈની વાત પણ નથી. આપણે ત્યાં સમાજવાદી આંદોલને ખાસો સાત દાયકા પૂર્વે જે પંચમઢી થિસીસ વિકસાવ્યો હતો, જયપ્રકાશે સંપૂર્ણ ક્રાંતિ આંદોલનમાં જેને લગતા મુદ્દાઓને નિખાર આપ્યો હતો, 1977ના જનતા ઢંઢેરામાં જેની ઝાંખીપાંખી પણ જિકર હતી, અરે 1980માં જનતા પક્ષથી જુદા પડતી વખતે ભાજપે નામ કે વાસ્તે પણ ‘ગાંધીવાદી સમાજવાદ’ રૂપે જે એક ‘મૂળભૂત નિષ્ઠા’નો હવાલો આપ્યો હતો, આ કશાને પોતાની ઇનિંગ્ઝ રમવાનો અવસર મળ્યો નથી … અને કોની ક્રિયાકલાપમાં રત વર્ગના વશની વાત પણ એ નથી … પણ પેલી ચકાચૌંધકારી મૂર્છા ઉતરે ત્યારે ને !

સૌજન્ય : “દિવ્ય ભાસ્કર”, 27 સપ્ટેમ્બર 2014