પ્રસ્તાવના

હેમન્તકુમાર શાહ

લોકશાહીમાં નાગરિક સ્વાતંત્ર્યનું એક અત્યંત અગત્યનું પાસું છે, માધ્યમો(media)ની સ્વતંત્રતા. માધ્યમોની સ્વતંત્રતા એટલે અખબારો, ટી.વી. ચેનલો, પુસ્તકો, પુસ્તિકાઓ, સામયિકો, ચોપાનિયાં, ન્યુઝ પોર્ટલ, વેબ સિરિઝ, ફીચર ફિલ્મો, દસ્તાવેજી ફિલ્મો, ટૂંકી ફિલ્મો, ચિત્રકલા, શિલ્પકળા, કાર્ટૂન, ગામમાં કે શહેરમાં લાગેલાં બ્લેક બોર્ડ વગેરે જેવાં અનેક માધ્યમો તેમ જ ફેસબૂક, વોટ્સએપ, ઇન્સ્ટાગ્રામ, સિગ્નલ વગેરે જેવાં સામાજિક માધ્યમોની અને ઇન્ટરનેટની સ્વતંત્રતા. આમ જુઓ તો, માધ્યમોનું સ્વાતંત્ર્ય એ વાણી અને અભિવ્યક્તિના સ્વાતંત્ર્યનો જ ભાગ છે. માધ્યમોની સ્વતંત્રતા સિવાય લોકશાહી શક્ય જ નથી. એમ પણ કહી શકાય કે માધ્યમોની સ્વતંત્રતા એ જ લોકશાહી છે. વળી, માધ્યમોની સ્વતંત્રતાનો અર્થ માત્ર મીડિયા કંપનીઓ કે માલિકોની કે મુખ્ય સંપાદકોની સ્વતંત્રતા થતો નથી, પણ પત્રકારોની સ્વતંત્રતાનો સમાવેશ પણ તેમાં થાય છે. ઘણી વાર મીડિયાની નીતિને બહાને પત્રકારોની સ્વતંત્રતા જોખમમાં મુકાય છે.

ઇંગ્લિશ નવલકથાકાર જ્યોર્જ ઓરવેલ (૧૯૦૩-૫૦) એમ કહે છે કે, “અખબારી સ્વાતંત્ર્યનો કશો પણ અર્થ હોય તો તે છે ટીકા કરવાની અને વિરોધ કરવાની સ્વતંત્રતા.” એનો અર્થ એ છે કે જેઓ કોઈ પણ સ્તરે સત્તામાં બેઠા છે તેમનાં વર્તનની અને વ્યવહારની, તેમનાં નીતિઓ, કાર્યક્રમો, યોજનાઓ, બજેટ, હુકમો, પરિપત્રો વગેરેની ટીકા માધ્યમો કરી શકે અને લોકો તેમનો વિરોધ કરી શકે એવું સામાજિક અને રાજકીય વાતાવરણ હોવું જોઈએ.

અમેરિકાની ૧૯૪૧માં સ્થપાયેલી ફ્રીડમ હાઉસ નામની સંસ્થા કહે છે કે, “સ્વતંત્ર માધ્યમો નાગરિકોને તેમના નેતાઓની સફળતા અને નિષ્ફળતા વિષે માહિતી આપી શકે છે, લોકોની જરૂરિયાતો અને ઇચ્છાઓ વિષે સરકારને અને તેની સંસ્થાઓને માહિતી આપી શકે છે અને તે માહિતી તેમાં જ વિચારોની આપ-લે માટેનો એક ખુલ્લો મંચ પૂરો પાડે છે. જ્યારે માધ્યમોની સ્વતંત્રતા પર નિયંત્રણો આવે છે ત્યારે આ મહત્ત્વનાં કામોમાં રુકાવટ ઊભી થાય છે અને તેને લીધે નિર્ણય પ્રક્રિયા ખરાબ થઈ શકે છે અને તેની વિપરીત અસર નેતાઓ તેમ જ લોકો બંને પર પડી શકે છે.”

માધ્યમોની સ્વતંત્રતાનો અર્થ એ છે કે તેમાં સરકારની દખલગીરી ન હોય. બંધારણીય રીતે અને કાયદાકીય રીતે માધ્યમોની સ્વતંત્રતાને રક્ષણ આપવામાં આવે તે લોકશાહી માટે આવશ્યક છે. અનેક બાબતો કે માહિતી સરકારો લોકોથી છુપાવવા માગતી હોય છે. એ સત્તાનો અને સરકારનો કુદરતી સ્વભાવ છે. એટલે જો માધ્યમો એ માહિતી બહાર પાડે તો તેની તેમને સ્વતંત્રતા હોવી જ જોઈએ. એમ થાય તો જ લોકોને સાચી માહિતી મળે.

સેન્સરશિપ : સરકારી

માધ્યમોની સ્વતંત્રતા ઉપર તરાપ મારવાનું લગભગ બધા સત્તાધીશોને ગમતું હોય છે. તેમનાથી પોતાની ટીકા સહન થતી નથી. તેઓ ઘણી વાર સત્તાવાર રીતે સેન્સરશિપ પણ લાદે છે. એવી સેન્સરશિપ ઇન્દિરા ગાંધીએ ૧૯૭૫-૭૭ની કટોકટી દરમ્યાન લાદી હતી. આવી સેન્સરશિપ દરમ્યાન સરકાર નક્કી કરે છે કે શું છાપવું, શું બતાવવું અને શું બોલવું અથવા શું અભિવ્યક્ત કરવું. સરકારની મંજૂરી વિના એમાંનું કશું થઈ શકતું નથી.

હવે સેન્સરશિપ નવા સ્વરૂપે અપનાવી છે અને તે છે સામાજિક માધ્યમો પરનાં સરકારી નિયંત્રણો. અમેરિકાનું ફ્રીડમ હાઉસ એમ કહે છે કે સરકાર કનેક્ટિવિટીને નિયંત્રિત કરે છે તથા રાજકીય, સામાજિક અને ધાર્મિક વાણી અને અભિવ્યક્તિ ધરાવતાં સામાજિક માધ્યમોને તેમ જ વેબસાઈટ બ્લોક કરે છે. એટલે ડિજિટલ સંચાર વ્યવસ્થા લોકો વચ્ચે બરકરાર રહે તે માટે મજબૂત કાનૂની અને નિયમનકારી વ્યવસ્થાઓ જોઈએ. પરંતુ સરકાર પોતે જ એવા નિયમો કે કાયદા બનાવે છે કે જેથી આ પ્રકારની સેન્સરશિપ ઊભી થાય. સેન્સરશિપ ઊભી કરવાનો એક રસ્તો ઇન્ટરનેટ બંધ કરી દેવાનો પણ છે. દુનિયાભરમાં સરકારો લોકોની સલામતીને નામે ઇન્ટરનેટ બંધ કરી દેવાનું વલણ અપનાવતી રહી છે. ૨૦૨૨માં ૩૫ દેશોમાં ૧૮૭ વખત ઇન્ટરનેટ બંધ કરી નાખવામાં આવ્યું હતું. ભારત સરકારે ૨૦૨૨માં જુદા જુદા વિસ્તારોમાં જુદાં જુદાં કારણોસર દુનિયામાં સૌથી વધુ ૮૪ વખત ઇન્ટરનેટ બંધ કરી દીધું હતું. ૨૦૧૬થી ભારત દુનિયાભરમાં સૌથી વધુ ઇન્ટરનેટ બંધ કરી દેનારો પ્રથમ દેશ બન્યો છે. ભારતનો ફાળો તેમાં ૫૮ ટકા રહ્યો છે.

સરકારો જુદી જુદી દલીલો કરીને પણ આડકતરી રીતે સેન્સરશિપ લાદે છે. જેમ કે, ભારતમાં પી.એમ. કેર ફંડ અને રાજ્યોમાં મુખ્ય મંત્રી રાહત ફંડમાં કેટલી રકમ જમા થઈ અને કેટલો ખર્ચ થયો તેની વિગતો જાહેર કરવામાં આવતી જ નથી. તેથી લોકોને ખબર પડતી જ નથી કે આ રાહત નિધિઓમાં કેટલી રકમ જમા છે અને કઈ બાબતો પાછળ તેમાંથી કેટલો ખર્ચ કરવામાં આવે છે. એ જ રીતે ભારતમાં સત્તાવાર ગુપ્તતા ધારા-૧૯૨૩ હેઠળ સરકાર ઘણીબધી વિગતો જાહેર કરતી નથી. વળી, માહિતી અધિકાર ધારા-૨૦૦૫ હેઠળ પણ ઘણીબધી બાબતોની માહિતી લોકોને નહિ આપવાની સત્તા ભારતમાં સરકારને છે. માધ્યમો આવી વિગતો કોઈક રીતે બહાર લાવે તો તે પણ ગુનો બને છે !

એક રશિયન લેખક મિખાઈલ બુલ્ગાકોવ (૧૮૯૧-૧૯૪૦) એમ કહે છે કે, “સેન્સરશિપનું સ્વરૂપ ગમે તે હોય, અને તે ગમે તે સત્તા હેઠળ અસ્તિત્વમાં હોય, તેની સામે લડત આપવી એ જેમ અખબારી સ્વાતંત્ર્ય માટે હું લડું એમ, એક લેખક તરીકે મારી ફરજ છે. હું એ સ્વતંત્રતાનો અદમ્ય ચાહક છું અને હું માનું છું કે કોઈ લેખક પોતાને કોઈ સ્વતંત્રતાની જરૂર નથી એમ સાબિત કરવાની કલ્પના પણ કરી શકે, તો તે એવી માછલી જેવો કહેવાય કે જે જાહેરમાં એમ કહે કે તેને પાણીની જરૂર નથી.”

સેન્સરશિપ : સામાજિક–સાંસ્કૃતિક

કેટલીક વાર આવી સેન્સરશિપ જાતે બની બેઠેલા સંસ્કૃતિ રક્ષકો પણ લાદતા હોય છે. આવા સંસ્કૃતિ રક્ષકો દુનિયાભરમાં નાગરિકોના વાણી અને અભિવ્યકતિના સ્વાતંત્ર્ય પર હુમલા કરતા હોય છે. કેટલાંક ઉદાહરણો અહીં જોઈએ :

(૧) ૨૦૨૩માં ‘પઠાણ’ ફિલ્મમાં નાયિકાએ એક ગીત વખતે પહેરેલાં કેસરી રંગનાં વસ્ત્રો સામે ભારતમાં ભારે હોબાળો હિંદુ સંસ્કૃતિના કહેવાતા રક્ષકોએ કર્યો હતો. (૨) વિખ્યાત ચિત્રકાર એમ.એફ. હુસેન હિંદુ દેવદેવીઓનાં અભદ્ર ચિત્રો દોરે છે અને હિંદુ સંસ્કૃતિનું અપમાન કરે છે, એમ કહીને અમદાવાદમાં દોશી-હુસેન ગુફા પર પણ ૧૯૯૬, ૨૦૦૬ અને ૨૦૧૩માં હુમલા કરવામાં આવ્યા હતા અને તોડફોડ કરવામાં આવી હતી. (૩) ફ્રાન્સમાં ૨૦૧૫માં ‘ચાર્લી હેબ્દો’ નામના એક કાર્ટૂન મેગેઝિનને મામલે મુસ્લિમોએ હુમલો કર્યો હતો અને એ મેગેઝિનમાં છાપવામાં આવેલાં મહંમદ પયગંબર વિશેના કાર્ટૂન સામે દુનિયાભરમાં મુસ્લિમોએ વિરોધી દેખાવો કર્યા હતા. (૪) ‘મહંમદ ધ ઇડિયટ’ નામની એક વાર્તા ૧૯૮૦ના દાયકામાં બેંગ્લોરના અખબાર ‘ડેક્કપન હેરલ્ડ’ દ્વારા પ્રકાશિત કરવામાં આવી હતી. ત્યારે મુસ્લિમ જૂથોએ એ અખબારની ઓફિસ સળગાવી હતી અને તાફાનો કર્યાં હતાં.

આવાં તો ભારત અને દુનિયાના બીજા દેશોનાં અનેક ઉદાહરણો આપી શકાય તેમ છે. કોઈ પણ પ્રકારની સેન્સરશિપ લોકોના વાણી અને અભિવ્યક્તિના સ્વાતંત્ર્ય પર કાપ મૂકે છે એટલું જ નહિ તે તેના સાચી માહિતી મેળવવાના અધિકારને અને વિભિન્ન મંતવ્યો પ્રાપ્ત કરવાના અધિકારને અને અભિવ્યક્તિના અધિકારને ગળે ટૂંપો દે છે.

માધ્યમોની સ્વતંત્રતાનું મહત્ત્વ

માધ્યમોની સ્વતંત્રતા એ નાગરિકોના રાજકીય અધિકારો અને તેમની રાજકીય સ્વતંત્રતાનો પાયાનો હિસ્સો છે. અમેરિકાના ત્રીજા રાષ્ટ્રપ્રમુખ થોમસ જેફરસન (૧૭૪૩-૧૮૨૬) એમ કહે છે કે, “જો એ નક્કી કરવાનું મારી પર છોડી દેવામાં આવે કે અખબારો વિનાની સરકાર જોઈએ કે સરકાર વિનાનાં અખબારો, તો હું એક ક્ષણનો પણ વિલંબ કર્યા વિના બીજો વિકલ્પ પસંદ કરું …. આપણી સ્વતંત્રતા અખબારોની સ્વતંત્રતા પર આધારિત છે, જો તેના પર મર્યાદા મૂકવામાં આવે તો સમજવાનું કે તે ગઈ.” આનો અર્થ છે કે માધ્યમોની સ્વતંત્રતા પર કોઈ મર્યાદા નાખવાની પણ જેફરસન હિમાયત કરતા નથી. જો કોઈ મર્યાદા કાયદાથી લાદવામાં આવે તો સ્વતંત્રતા જ જતી રહે એમ તેઓ કહે છે. ભારતના બંધારણમાં કલમ ૧૯(૨)માં વાણી અને અભિવ્યક્તિની આઝાદી કઈ મર્યાદાઓ સાથે ભોગવવાની છે તે નક્કી કરવામાં આવ્યું છે જ. પણ આ મર્યાદાઓનો ઉપયોગ સરકારે આઝાદીને કચડી નાખવા માટે કરવો જોઈએ નહીં.

માહિતી મેળવવાની નાગરિકોની સ્વતંત્રતા સાથે માધ્યમોની સ્વતંત્રતા જોડાયેલી છે. જો માધ્યમો સ્વતંત્ર ન હોય તો સરકારની કામગીરી વિષે સાચી માહિતી નાગરિકોને મળતી નથી અને તો તેઓ આ કે તે રાજકીય પક્ષ કે ઉમેદવાર વિષે માહિતીપ્રદ પસંદગી કરી શકતા નથી. અમેરિકાના એક સાંસદ ક્રિસ્ટોફર જ્હોન ડોડ (૧૯૬૦) એમ કહે છે કે, “જ્યારે લોકોના જ્ઞાનપ્રાપ્તિના અધિકાર સામે ખતરો ઊભો થાય છે ત્યારે અને વાણી-સ્વાતંત્ર્ય અને અખબારી સ્વાતંત્ર્ય જોખમમાં મુકાય છે ત્યારે આપણે જે અન્ય સ્વતંત્રતાઓને પ્રિય ગણીએ છીએ તે તમામ સ્વતંત્રતાઓ જોખમમાં મુકાય છે … અખબારી સ્વાતંત્ર્ય લોકશાહી માટે માત્ર મહત્ત્વનું છે એમ નહિ, એ જ લોકશાહી છે.” આમ, માધ્યમોની સ્વતંત્રતા અન્ય તમામ સ્વતંત્રતાઓ ભોગવવા માટે અનિવાર્ય છે. જો એ સ્વતંત્રતા ન હોય તો કોઈ સ્વતંત્રતા ભોગવી શકાતી નથી.

એક એવી ભૂલ પણ ઘણી વાર કરવામાં આવે છે કે માધ્યમોની સ્વતંત્રતા એટલે પ્રકાશકો, માલિકો અને પત્રકારોની સ્વતંત્રતા, ખરેખર એવું નથી. વાસ્તવમાં, એમની સ્વતંત્રતા હોય તો જ તો નાગરિકોની અભિવ્યક્તિની સ્વતંત્રતા ટકે છે, નહિ તો ટકે જ નહિ. અમેરિકાના વિખ્યાત અખબાર ન્યૂયોર્ક ટાઈમ્સના ૧૯૩૫થી ૧૯૬૧ દરમ્યાન પ્રકાશક રહેલા આર્થર હેઝ સુલ્ઝબર્ગ (૧૮૯૧-૧૯૬૮) એમ કહે છે કે, “અખબારોની સ્વતંત્રતા, અથવા વધુ નિશ્ચિત રીતે કહીએ તો, અખબારોની સ્વતંત્રતાનો લાભ એ દરેકનો લાભ છે – એ નાગરિકોને માટે અને પ્રકાશક માટે બંને માટે લાભદાયી છે … મહત્ત્વનો મુદ્દો એ છે કે એ પ્રકાશકની મુદ્રણ કરવાની આઝાદી નથી, એ તો નાગરિકની માહિતી મેળવવાની આઝાદી છે.” ટૂંકમાં એમ કહેવાય છે કે માધ્યમોની સ્વતંત્રતા એ નાગરિકોની સ્વતંત્રતા જ છે. એટલે જ ભારતના એક રાજકીય નેતા શશી થરૂર યોગ્ય રીતે જ એમ કહે છે કે, “અખબારોની સ્વતંત્રતા એ લોકશાહીની ઈંટોને જોડનાર તત્ત્વ છે – એ તો એ ઈંટોમાં રહેલી ખુલ્લી બારી છે.”

સૌજન્ય : “ભૂમિપુત્ર”, 16 ફેબ્રુઆરી 2024; પૃ. 08-09

‘ઇન્ડિયન એક્સપ્રેસ’ અખબારમાં ગૂજરાત વિદ્યાપીઠના સ્થાપના દિન તા.18-10-2022ના રોજ ગૂજરાત વિદ્યાપીઠના કુલપતિ થવા જઈ રહેલા આચાર્ય દેવવ્રતની એક લાંબી મુલાકાત છપાઈ છે. આ આખી મુલાકાત મોટે ભાગે પ્રાકૃતિક ખેતી, ગાય અને પર્યાવરણના મુદ્દા પર કેન્દ્રિત છે. જો કે, આ મુલાકાતમાં ગૂજરાત વિદ્યાપીઠ અને ગાંધીજી વિષે પણ થોડાક મુદ્દા છે. તેમણે આ બંને વિષે જે કંઈ કહ્યું છે તેને વિષે સહેજ ટિપ્પણ :

(1) “ગાંધીજીને ગાયો પ્રત્યે બહુ આદર હતો અને હું ગોપાલક છું” અને “હું ગાય, ખેતી અને ઝેર-મુક્ત ખેતી વિષે વાત કરું છું” એમ કહીને આચાર્ય દેવવ્રત એમ કહે છે કે “ગાંધીજી જો આજે હયાત હોત તો તેઓ મને સૌથી વધુ આશીર્વાદ આપત.” ગાંધીજી જીવતા હોત તો તેઓ દેવવ્રતને આશીર્વાદ આપત એમ કહેવું એ તો માત્ર કલ્પના થઈ. અને તે જાતે જાતે પોતાની પ્રશંસા કરવા જેવી વાત થઈ. એને આત્મશ્લાઘા કહેવાય. વળી, બિલકુલ એવી વાત થઈ કે જ્યારે નરેન્દ્ર મોદી 2014ની લોકસભાની ચૂંટણી સમયે “મા ગંગાએ મને બોલાવ્યો છે” એમ કહેતા હતા. કોણ જોવા જાય છે કે ક્યારે મા ગંગાએ સાદ દીધેલો? એમ ગાંધીજી શું કરત એ તો ધારણા થઈ. સવાલ એ જ છે કે ગાંધીજી માત્ર એટલા માટે જ મહત્ત્વના છે કે તેમણે ગાયને આદર આપેલો? ગૂજરાત વિદ્યાપીઠના કુલપતિ થવા માટે પોતાની આ લાયકાત છે એમ આચાર્ય દેવવ્રત કહેવા માગે છે. ગાંધીજીના કોઈ એક રચનાત્મક કાર્યક્રમને પણ આગળ ધરાવનાર વ્યક્તિ સારી વ્યક્તિ જ કહેવાય એમાં કોઈ શંકા નથી. પણ ગાંધીજી પોતાને સૌથી વધુ આશીર્વાદ આપત એમ કહેવું વધારે પડતું છે. જો કે, એ વાત સાચી કે, પોતાના હત્યારા નથુરામ ગોડસેના સમર્થકોના ખોળામાં બેસી જનારા પ્રાકૃતિક ખેતીના ચાહક અને ગોપાલક એવા ગુજરાતના રાજ્યપાલને “હે રામ” બોલીને મહાત્મા ગાંધી માફ તો કરે જ. એટલે અત્યારે ગૂજરાત વિદ્યાપીઠનું કુલપતિપદ તેમના આકાઓના કહેવાથી પ્રાપ્ત કરવા બદલ મહાત્મા ગાંધી આચાર્ય દેવવ્રતને માફી બક્ષતા હશે એવી ધારણા અવશ્ય કરી શકાય. જો ગાંધી એમને માફ ના કરે તો મહાત્મા શાના?

(2) આચાર્ય દેવવ્રત દાવો કરે છે કે, “ગાંધી અહિંસા, સત્ય, બ્રહ્મચર્ય, અપરિગ્રહ, શોધ, સંતોષ, તપ, સ્વાધ્યાય, ઈશ્વર પ્રણીધાનને અનુસર્યા હતા. હું સંપૂર્ણપણે તેમને અનુસરું છું (I follow this in totality).” અહીં “સંપૂર્ણપણે”(in totality) શબ્દ જરા વધારે પડતો લાગે છે. શું કદાચ દુનિયાના ઇતિહાસના સૌથી જુઠ્ઠા રાજકારણી નરેન્દ્ર મોદી દ્વારા થયેલી પોતાની રાજ્યપાલ તરીકેની નિમણૂકને આચાર્ય દેવવ્રત આ રીતે વાજબી ઠેરવે છે? જો દેવવ્રત સત્યના આટલા બધા આગ્રહી જ હોય તો પછી અસત્યના કિલ્લા ચણનાર નરેન્દ્ર મોદી દ્વારા થયેલી પોતાની નિમણૂક તેમણે સ્વીકારી કેમ? શું એમને નરેન્દ્ર મોદીની જુઠ્ઠાણાં ફેલાવવાની રીતરસમની જાણકારી નહોતી? શું એનો અર્થ એવો કરવાનો કે નરેન્દ્ર મોદીનાં અનેક જુઠ્ઠાણાં સાથે તેઓ સંમત છે? અથવા તો તેમને એ જુઠ્ઠાણાંની સામે કશો વાંધો જ નથી?

(3) “હું ગાંધીજીના સિદ્ધાંતોથી પ્રભાવિત છું અને મારા ગુરુકુળમાં તેમને અનુસરું છું” એવો દાવો આચાર્ય  દેવવ્રત કરે છે. “મારું જીવનદર્શન એ જ છે” એવો પણ એમનો દાવો છે. એટલે માત્ર ગાય, પર્યાવરણનું રક્ષણ અને પ્રાકૃતિક ખેતી વગેરેમાં મહાત્મા ગાંધી સમાઈ જાય છે એમ આચાર્ય દેવવ્રતનું માનવું છે. ગાંધી એટલે અન્યાય સામેનો અવાજ, ગાંધી એટલે સામાજિક, આર્થિક અને રાજકીય ગુલામી તેમ જ શોષણ સામેનો સત્યાગ્રહ અને ગાંધી એટલે શોષણમુક્ત અહિંસક સમાજની રચનાની દિશામાં લોકશાહી અને વ્યક્તિની સ્વતંત્રતા સાથે પ્રગતિ એવું કશું આચાર્ય દેવવ્રતને યાદ આવતું જ નથી એનું આશ્ચર્ય થાય છે. ગાંધીનું ‘હિંદ સ્વરાજ’ પુસ્તક આચાર્ય દેવવ્રતે વાંચ્યું છે ખરું? તેમાં સ્વરાજ ફક્ત ગાય, પ્રાકૃતિક ખેતી અને પર્યાવરણ એવી બાબતોમાં સમાઈ જતું નથી. એમાં તો “જણે જણે ભોગવવાનું સ્વરાજ” એટલે ખરું સ્વરાજ એવું ગાંધીએ લખ્યું છે. એમાં બેફામ અને નિરંકુશ રાજકીય સત્તા સામેની લડાઈ પણ આવે. એવી લડાઈ શું આચાર્ય દેવવ્રતને મંજૂર છે? આ મુલાકાતમાં એનો સહેજ પણ ફોડ પાડવામાં આવ્યો નથી.

(4) દેવવ્રતનું સપનું એ જ છે કે જે નરેન્દ્ર મોદીનું સપનું છે. “પ્રાકૃતિક ખેતી એક એવો વિકલ્પ છે કે જે ખેડૂતોની આવક બમણી કરવાનું વડા પ્રધાનનું સપનું સાકાર કરવામાં સહાય કરી શકે છે” એમ તેઓ આ મુલાકાતમાં કહે છે. વડા પ્રધાનનું સપનું સાકાર કરવાની આચાર્ય દેવવ્રતની ચિંતા સ્વાભાવિક છે કારણ કે તેમની પસંદગીથી જ તેઓ રાજ્યપાલ બન્યા છે. પાંચ વર્ષમાં ખેડૂતોની આવક બમણી કરવાની વાત નરેન્દ્ર મોદીએ 2016માં કરી હતી અને તેનું પાંચ વર્ષે શું થયું એના વિષેનું તેમનું સ્વમૂલ્યાંકન પણ આચાર્ય દેવવ્રત દ્વારા રજૂ કરવામાં આવ્યું નથી. એમ લાગે છે કે નરેન્દ્ર મોદીએ જેમ ગાંધીનાં ચશ્માં ઊંધા કરીને એમાં એક આંખે “સ્વચ્છ” અને બીજી આંખે “ભારત” લખીને ગાંધીની “સ્વચ્છ” “ભારત”માં ઇતિશ્રી કરી નાખી એમ આચાર્ય દેવવ્રત ગાય અને પ્રાકૃતિક ખેતીમાં ગાંધીને પૂરા કરી દે છે. આચાર્ય દેવવ્રતનું દિમાગ ચાલે તો તેઓ ગાંધીના ઊંધાં ચશ્માંમાં એક આંખમાં ગાય લખે અને બીજી આંખમાં પ્રાકૃતિક ખેતી! ઇતિ સિદ્ધમ્!

(5) “કોઈ રાજકીય પક્ષમાં જોડાવાની કે કોઈ રાજકીય મંચનો ઉપયોગ કરવાની મારી કદી ઈચ્છા નહોતી. એ મારી ઈચ્છા પણ નહોતી કે મારો એમાં રસ પણ નહોતો” એમ કહીને આ મુલાકાતમાં તેઓ વડા પ્રધાનનું નામ બે વાર તો લે જ છે. જો રાજકીય મંચનો ઉપયોગ કરવાની ઈચ્છા નહોતી તો રાજ્યપાલ બન્યા જ શું કરવા? રાજ્યપાલનો હોદ્દો એ રાજકીય મંચ જ છે. 

અને હા, દેવવ્રત એ મહાભારતના ભીષ્મનું એક બીજું નામ છે. દાદા ભીષ્મ ભરી સભામાં થયેલા પુત્રવધૂ દ્રૌપદીના ચીરહરણ સમયે હાથ જોડીને અને મૌન ધારણ કરીને બેસી રહેલા અને યુદ્ધમાં કૌરવોને સાથ આપેલો એમ મહર્ષિ વ્યાસ લખે છે અને એ સૌ જાણે છે. આચાર્ય દેવવ્રતનું મૂળ નામ તો કંઈક બીજું જ છે પણ તેમણે પોતે જ પોતાનું નામ ભીષ્મના નામ પરથી પાડેલું છે. દેશમાં લોકશાહીનું ચીરહરણ થઈ રહ્યું છે અને ગાંધી મૂલ્યો સત્ય, અહિંસા, સમાનતા અને ન્યાયનું ચીરહરણ છડેચોક થઈ રહ્યું છે તેને વિષે દેવવ્રત નામધારી આ આધુનિક ભીષ્મને કશું કહેવાપણું નથી એનાથી તો ખરેખર આશ્ચર્ય થાય છે! જો કે, આ તો તદ્દન જુદી જ વાત થઈ. ગૂજરાત વિદ્યાપીઠના ટ્રસ્ટીઓ કદાચ એમ કહેશે કે આવા બધાં ગાંધી મૂલ્યોના મુદ્દાને અને આચાર્ય દેવવ્રત સાહેબની વિદ્યાપીઠના કુલપતિ તરીકેની નિમણૂકને શી લેવાદેવા?    

તા.21-10-2022

સૌજન્ય : હેમન્તકુમારભાઈ શાહની ફેઇસબૂક દીવાલેથી સાદર

આર્ત્મનિભર આ રીતે થવાય? :

કેન્દ્ર સરકારે તેની માલિકીની મિલકતો ભાડે કે ભાડાપટે આપીને ૨૦૨૪-૨૫ સુધીમાં રૂ. ૬ લાખ કરોડ મેળવવાનું નક્કી કર્યું છે. ચાલુ વર્ષે રૂ. ૮૮,૦૦૦ કરોડ આ રીતે મેળવવામાં આવશે એવો લક્ષ્યાંક રાખવામાં આવ્યો છે. નાણાં પ્રધાને જાહેર કર્યું છે કે સરકાર પોતાની માલિકીની જમીનો કે અસ્કામતો (assets) વેચી રહી નથી પણ તે રસ્તા, વિદ્યુત મથકો, વિમાની મથકો, સ્ટેડિયમ, વખારો, ગેસની પાઈપલાઈન, રેલવે સ્ટેશનો અને ટ્રેનોમાંથી આ રીતે ભાડાની આવક ઊભી કરી રહી છે. સરકારના આ કાર્યક્રમનું નામ જ Asset Monetisation Plan છે. એટલે તેમાં અસ્કામતો કે મિલકતો (properties) વેચવાની નથી પણ મિલકતોનો ઉત્પાદક ઉપયોગ કરવાનો છે એવો સરકારનો દાવો છે. નીતિ આયોગ દ્વારા જે National Monetization Pipelineનો આરંભ કરાયો છે તેના ભાગરૂપે આ કામ થઈ રહ્યું છે.

કેન્દ્ર સરકાર આ મિલકતો સ્વદેશી અને વિદેશી રોકાણકાર કંપનીઓને ભાડે કે ભાડાપટે આપશે એમ કહેવામાં આવે છે. સરકાર તેમ કર્યા પછી તેના પર દેખરેખ પણ રાખશે એમ કહેવામાં આવે છે. દેશની કંપનીઓને આ મિલકતો અપાય ત્યાં સુધી તો સમજ્યા, પણ જો એ વિદેશી કંપનીઓને આપવામાં આવે તો તે આર્ત્મનિભર ભારત ઊભું કરવાની દિશાનું પગલું કેવી રીતે કહેવાય? નાણાં પ્રધાને પોતે જ કહ્યું છે કે વિદેશી રોકાણ પણ આ માટે મેળવવામાં આવશે. એનો અર્થ તો એવો થાય કે દેશની ઘણી સરકારી મિલકતો વિદેશી કંપનીઓના હાથમાં ઓછાવત્તા પ્રમાણમાં જતી રહેશે. આ કંપનીઓ કંઈ દેશની કે દેશના લોકોની સેવા કરવા ભારતમાં આવતી નથી પણ નફો કરવા આવે છે. દેશ આ રીતે આર્થિક રીતે વધુ ગુલામ બની શકે છે.

જો કે, એમ પણ કહેવામાં આવે છે કે સંસ્થાકીય રોકાણકારો એટલે કે ICICI, IDBI, LIC વગેરે જેવી નાણાં સંસ્થાઓ આ નીતિને પરિણામે લાંબા ગાળાનું રોકાણ માળખાગત સવલતો માટે કરશે અને તેમાં કાર્યક્ષમતા પણ આવશે. કેન્દ્ર સરકારની આ યોજનામાં ૧૨ મંત્રાલયો અને ૨૦ પ્રકારની અસ્કામતો સામેલ છે. રાજ્ય સરકારોને પણ આવા જ કાર્યક્રમ માટે કેન્દ્ર સરકાર પ્રોત્સાહન આપશે. ૨૬ જેટલી રાજ્ય સકારોએ તેને માટે નોડલ એજન્સીની વ્યવસ્થા પણ કરી છે. એમાં માત્ર ભા.જ.પ.ની જ સરકારો છે એવું નથી, પણ કૉન્ગ્રેસ સહિત બધા પક્ષોની રાજ્ય સરકારો છે. જો રાજ્ય સરકાર આ રીતે પોતાની કોઈક મિલકત ખાનગી કંપનીને ભાડે કે ભાડાપટે આપશે તો તેને કેન્દ્ર સરકાર તે રકમના ૩૩ ટકા રકમ પ્રોત્સાહન તરીકે પણ આપશે એમ પણ જણાવવામાં આવે છે. જો કેન્દ્ર સરકાર વિદેશી કંપનીને આ માટે જોતરી શકે તો રાજ્ય સરકારો પણ જોતરી જ શકે. પરંતુ જો કેન્દ્ર સરકાર રૂ. ૬ લાખ કરોડ આ રીતે મિલકતોમાંથી ભેગા કરી શકે તો બધી રાજ્ય સરકારો પણ એટલી રકમ તો ભેગી કરી જ શકે. તો કેન્દ્ર સરકાર રાજ્ય સરકારોને આપવા માટે તેના ૩૩ ટકા જેટલી રકમ એટલે કે બે લાખ કરોડ રૂપિયા ક્યાંથી લાવશે? જે કેન્દ્ર સરકાર – વળતરની રકમ આપવાનાં ધાંધિયા કરે છે એની પાસે આટલી મોટી રકમ ક્યાંથી આવશે? 

આમેય દેશમાં હાલ ૩,૮૦૦ કરતાં વધુ વિદેશી કંપનીઓ કામ કરે જ છે અને વધુ ને વધુ વિદેશી કંપનીઓને કેન્દ્ર સરકાર અને રાજ્ય સરકારો વિદેશી રોકાણ આકર્ષવા માટે લાલ જાજમ બિછાવીને બોલાવે જ છે. આમ જુઓ તો આ ધંધો ૧૯૯૧ની કૉન્ગ્રેસી સરકારની ઉદારીકરણ, ખાનગીકરણ અને વૈશ્વિકીકરણની નીતિથી શરૂ થયેલો છે. દેશના રાજકારણનું વધુ ને વધુ કંપનીકારણ થઈ રહ્યું છે કારણ કે સરકારી મિલકતોનું કંપનીકરણ થઈ રહ્યું છે!

આ યોજના માટે નીતિ આયોગ દ્વારા ત્રણ મુદ્દા જણાવવામાં આવે છેઃ (૧) માળખાગત સવલતોના સંચાલન અને કામગીરીમાં ફેરફાર કરવો અને તેની કાર્યક્ષમતા વધારવી તેવો તેનો ઉદ્દેશ છે. (૨) માળખાગત સવલતોમાં મૂડીરોકાણ થાય તે માટે સંસ્થાકીય રોકાણકારો માટે વિકલ્પો ઊભા કરવા. (૩) નાના રોકાણકારો પણ તેમાં રોકાણ કરી શકે તે માટે InvTs (Infrastructure Investment Trusts) નામનાં સાધનો પણ વિકસાવવામાં આવશે.

સરકાર પાસે પૈસા નથી? :

એમ પણ કહેવામાં આવે છે કે સરકારને ગ્રીનફિલ્ડ પ્રોજેક્ટ્‌સ માટે નાણાં જોઈએ છે તે આ બ્રાઉનફિલ્ડ પ્રોજેક્ટ્‌સ ભાડાપટે આપીને ઊભાં કરવામાં આવશે. ગ્રીનફિલ્ડ પ્રોજેક્ટ્‌સ એટલે એવા પ્રોજેક્ટ્‌સ કે જેમાં બધું કામ નવેસરથી જ કરવાનું હોય. બ્રાઉનફિલ્ડ પ્રોજેક્ટ્‌સ એટલે એવા પ્રોજેક્ટ્‌સ કે જેમાં હાલ જે માળખાગત બાંધકામ છે તેમાં જ નવું કામ કરવાનું હોય. એનો અર્થ એ થયો કે સરકાર પાસે નવા પ્રોજેક્ટ્‌સ માટે પૈસા છે જ નહિ અથવા તો બહુ જ ઓછા પૈસા છે અને તેથી તે પોતાની મિલકતો ખાનગી કંપનીઓને નિશ્ચિત સમયગાળા માટે આપવા માંગે છે.

આમ જુઓ તો, સરકાર પોતે જ આ મિલકતોનો વિકાસ કરી શકે એમ છે. સરકાર એટલી તો સક્ષમ છે જ. એનું ચાલુ વર્ષનું બજેટ રૂ. ૩૪.૮૩ લાખ કરોડનું છે. આ કામ માટે ખાનગી કંપનીઓની અને તેમાં પણ વિદેશી કંપનીઓની શી આવશ્યકતા છે? સરકાર પાસે જે કંઈ વિકાસ કરવો છે તેને માટે પૈસા ના હોય તો દેશની બેંકો પાસે તા. ૨૬-૦૩-૨૦૨૧ના રોજ રૂ. ૧૫૧ લાખ કરોડની થાપણો છે જ અને સરકાર તે વ્યાજે લઈ શકે છે. વળી, દેશના ૧૦ કરોડ પરિવારો પાસે પણ બેંક બચત છે જ એટલે જો સરકાર ઈચ્છે તો તે વ્યાજે માગી શકે છે. ભલે સરકારનું દેવું વધે, ભારત સરકારના આંતરિક દેવાની ચિંતા કરવાની જરૂર છે જ નહિ. એક જાણીતા અર્થશાસ્ત્રી એ.પી. લર્નર તો કહે જ છે કે “આંતરિક દેવું એ દેવું છે જ નહિ” અને તેથી તેની ચિંતા કરવાની જરૂર પણ નથી. પણ સરકાર એમ કરતી નથી એ બતાવે છે કે સરકારનો ઈરાદો જ ગમે તે ભોગે પોતાની મિલકતોનું ખાનગીકરણ કરવાનો છે. જેમ વધુ વિદેશી કંપનીઓ આવશે તેમ વિદેશી દેવું વધશે એ નક્કી છે. તા. ૩૧-૩-૨૦૨૧ના રોજ ભારતનું વિદેશી દેવું ૫૭૦ અબજ ડોલર હતું કે જે ૨૦૧૯માં ૫૪૩ અબજ ડોલર હતું. વળી, રસપ્રદ બાબત એ પણ  છે કે ૨૦૨૦-૨૧ના બજેટમાં કેન્દ્ર સરકારની કંપનીઓએ રૂ. ૬.૪૫ લાખ કરોડ આપ્યા હતા. એટલે સરકારી કંપનીઓ બિન-ઉત્પાદક છે એવું કહી શકાય તેમ નથી.

શું સરકાર દેવળિયા થઈ ગઈ છે માટે આ મિલકતો હવે વેચવા કે ભાડાપટે આપવા માટે કાઢવામાં આવી છે? કોરોના કાળ દરમ્યાન રાજકોષીય ખાધ ઘણી વધી છે એ એક હકીકત છે. ચાલુ વર્ષે પણ રૂ. ૧૫ લાખ કરોડની રાજકોષીય ખાધ અંદાજવામાં આવી છે કે જે ગયા વર્ષે લગભગ રૂ. ૧૯ લાખ કરોડની હતી તેવો સુધારેલો અંદાજ છે. એટલે સરકારને આ મિલકતોમાંથી નાણાં ઊભાં થાય તો વધુ દેવું લેવું ના પડે એમ બની શકે. પણ ખાધનો તો તે બહુ જ ઓછો હિસ્સો દૂર કરી શકે તેમ છે. એટલે ખાધ દૂર કરવી છે એ તો મિલકતોનું આ રીતે આંશિક ખાનગીકરણ કરવાનું એક બહાનું લાગે છે. સરકારે બજેટમાં આ વર્ષે રૂ. ૧.૭૫ લાખ કરોડની આવક સરકારી કંપનીઓના શેર વેચાણમાંથી થશે એવો અંદાજ મૂકેલો જ છે. સરકારને હજુ વધારે કેટલું વેચવું છે?  

માળખાગત સવલતોમાં શિક્ષણ અને આરોગ્ય ખરું કે નહિ? :

નાણાં પ્રધાન એમ કહી રહ્યાં છે કે દેશમાં જે રૂ. ૧૧૦ લાખ કરોડની માળખાગત સવલતોના વિકાસની યોજના બનાવવામાં આવી છે તેને માટે આ નાણાં ખર્ચવામાં આવશે. આ રકમ રૂ. ૧૦૦ લાખ કરોડની છે એમ હજુ હમણાં જ આઝાદી દિને વડા પ્રધાને તેમના લાલ કિલ્લા પરના ભાષણમાં જાહેર કર્યું હતું. સાચો આંકડો કયો? આ યોજનામાંથી મળનારી રકમ તો કુલ રકમના પાંચ ટકા જેટલી માંડ થાય છે. તો બાકીની રકમ ક્યાંથી આવશે? ભારત સરકારનું ૨૦૨૧-૨૨નું બજેટ તો રૂ. ૩૪.૮૩ લાખ કરોડનું જ છે. એટલે ચાલુ વર્ષ સહિત આગામી બીજાં બે વર્ષનાં બજેટ માત્ર માળખાગત સવલતોના વિકાસ માટે જ વપરાય તો મેળ પડે! એટલે આ રકમ પોતે જ એક જુમલો લાગે છે. વાસ્તવમાં, થોડીક મિલકતો વેચીને કે ૨૫ કે ૫૦ કે ૯૯ વર્ષ જેવા અત્યંત લાંબા ગાળા માટે ભાડાપટે આપીને પૈસા ઊભા કરવામાં આવશે.

માળખાગત સવલતોની વાત કરવામાં આવે છે ત્યારે ટેલિકોમ, રેલવે, રસ્તા અને બંદરો અને વિમાની મથકો વગેરેની જ વાત મોટે ભાગે કરવામાં આવે છે. તેમાં મહદંશે શિક્ષણ અને આરોગ્યની સવલતો વિષેની પ્રાથમિકતા આવતી જ નથી. શું જે રૂ. ૬ લાખ કરોડ ઊભા થશે તેમાંથી દેશની ૬ લાખ શાળાઓને શિક્ષકો સાથે આધુનિક બનાવી શકાય કે નહિ? સરકાર એ માર્ગે વિચારી શકે કે નહિ? એવી એની દાનત છે કે નહિ? સરકારની બજેટની ખાધ આ છ લાખ કરોડ રૂપિયાથી થોડી ઓછી થઈ શકે છે પણ તેથી સામાન્ય લોકોની જિંદગીમાં કશો મોટો તફાવત ઊભો થાય એમ લાગતું નથી.

આ યોજના હેઠળ રસ્તા અને રેલવે વગેરેના કિસ્સામાં જે મિલકતો ભાડે કે ભાડાપટે ખાનગી કંપનીઓને આપવામાં આવે તેમાં તેમનો ઈજારો ઊભો થઈ શકે છે અને તેથી ગ્રાહકોને નુકસાન થઈ શકે છે કારણ કે બજારમાં હરીફાઈનું તત્ત્વ ના હોય તો ગ્રાહકનું શોષણ થાય છે એમ અર્થશાસ્ત્રની સીધી-સાદી માન્યતા છે. આ યોજના માટે કોઈ નિયમનકારી સંસ્થા કે વ્યવસ્થા હજુ સુધી ઊભી કરવામાં આવી નથી અને તે અંગે કોઈ જાહેરાત પણ કરવામાં આવી નથી એ એક હકીકત છે. 

મિલકતના મૂલ્યની આકારણીમાં પારદર્શિતા અને પ્રામાણિકતા :

જે મિલકતો તદ્દન બિન-ઉપજાઉ હોય તે ભાડે કે ભાડાપટે અપાય તો તેની સામે વાંધો ના જ હોઈ શકે. જેમ કે મારી પાસે ચાર રૂમનું ઘર હોય અને તેમાં એક રૂમ બહુ વપરાતો જ ના હોય તો હું એક રૂમ ભાડે આપીને તેમાંથી આવક ઊભી કરું. સરકાર પણ આવું કરે તો કશો વાંધો ના હોય. પરંતુ તે કોને, કયા ભાવે, કેટલા સમયગાળા માટે ભાડે અપાય છે તે મહત્ત્વનું બને છે. તેમાં સૌથી મહત્ત્વનો પ્રશ્ન મિલકતોના મૂલ્યની આકારણીનો છે. રૂ. ૧૦૦ કરોડની મિલકતનું ભાડું રૂ. ૧૦ કરોડ આવી શકે તેમ હોય પણ તે રૂ. બે કરોડના ભાડામાં કોઈક દેશી-વિદેશી કંપનીને ખૂબ લાંબા સમયગાળા માટે પધરાવી દેવામાં આવે એમ પણ બની શકે છે. વ્યૂહાત્મક વેચાણ (strategic sale)ને નામે જ્યારે કેટલીક સરકારી કંપનીઓ ખાનગી કંપનીઓને આખેઆખી વેચી દેવામાં આવી ત્યારે આવું બન્યું જ હતું તેમ ભારતનો ખાનગીકરણનો ૧૯૯૧ પછીનો તરતનો ઇતિહાસ બોલે છે. એટલે આ વેચાણમાં પારદર્શિતા અને પ્રામાણિકતા કેટલી રહેશે તે મોટો સવાલ છે. આ માટેની કોઈ જ વ્યવસ્થા આખી યોજનામાં ક્યાં ય દેખાતી નથી.

PPP મોડેલમાં પારદર્શિતાનો અભાવ :

સરકાર એમ પણ કહી રહી છે કે તે PPP (Public Private Partnership) એટલે કે જાહેર ખાનગી ભાગીદારીના મોડેલ પર આ મિલકતો ભાડે કે ભાડાપટે આપશે. જે કંપનીઓ આ મિલકતો ભાડે કે ભાડાપટે લેશે તેઓ નફો કરવાના ઈરાદાથી જ લેશે. કોઈ કંપની ટ્રેન ભાડાપટે લેશે તો એ ટ્રેનમાં થતા પ્રવાસનાં ભાડાં વધશે કે નહિ? જે રેલવે સ્ટેશન ખાનગી કંપની લેશે તે કેવી રીતે એમાંથી નફો કમાશે? એ સ્ટેશનના પ્લેટફોર્મ પર મફત પીવાનું પાણી મળશે કે નહિ? એવું જ રસ્તા માટે પણ થશે. ખાનગી બનેલા રસ્તા પર ટોલટેક્સ કેટલો અને કેટલાં વર્ષો સુધી લાગશે? દેશમાં કેન્દ્ર સરકારે કે રાજ્ય સરકારે જ્યાં પણ PPP મોડેલ પર મિલકતો ભાડે કે ભાડાપટે આપી છે તે મિલકતો પાછી સરકારને માલિકી ધોરણે મળી હોવાનો કોઈ દાખલો જાણમાં નથી. જેમ કે, અમદાવાદ-વડોદરા એક્સપ્રેસ વે. આ એક્સપ્રેસ વે પરનું ભાડું તો વરસોવરસ વધતું જ જાય છે એ એક હકીકત છે. આ એક્સપ્રેસ વે ક્યારે સરકારની માલિકીનો થવાનો છે?

કંપનીઓ સાથેના આવા PPPના કરારોની વિગતો પણ જાહેર કરવામાં આવતી નથી. વળી, સરકાર પાસે માહિતીના અધિકાર હેઠળ અરજી કરીને પણ આવા કરારોની વિગતો માંગવામાં આવે છે ત્યારે તે આપવામાં આવતી નથી. કેટલાને ખબર છે કે અમદાવાદ-વડોદરા એક્સપ્રેસ વે જે કંપનીએ બનાવ્યો છે તે રસ્તો ક્યારે સરકારની માલિકીનો બનશે, તેમાં ભાડું ક્યારે ક્યારે કેટલું વધારી શકાય? એટલે સરકાર જ્યારે ખાનગી કંપનીઓ દ્વારા વિકાસનું કામ કરે છે ત્યારે તેમાં પારદર્શિતાનો સદંતર અભાવ રહે છે એ એક સામાન્ય અનુભવ રહ્યો છે. વાત સુશાસનની થાય છે પણ એ ક્યાં ય સમ ખાવા પૂરતું પણ સુશાસન નજરે પડતું નથી. શું સરકાર આ આખી યોજનામાં સરકારી મિલકત કોને, કયા ભાવે અને કેટલાં વર્ષ માટે ભાડે કે ભાડાપટે આપવામાં આવી તે જાહેરખબર આપીને જાહેર કરશે ખરી? સ્વપ્રશસ્તિની મસમોટી જાહેરખબરો આપવામાંથી સરકાર નવરી પડે તો જ તેને આ સૂઝે!

મહ્‌ત્ત્વનો મુદ્દો એ પણ છે કે ભા.જ.પ.ના લોકો સતત એમ કહી રહ્યા છે કે છેલ્લાં ૭૦ વર્ષમાં દેશમાં કશું થયું જ નથી. જો ખરેખર થયું જ નથી તો જે મિલકતો ઊભી થઈ છે તે કેવી રીતે થઈ કે આજે વેચવા માટે કાઢવામાં આવી છે? વળી, જ્યારે આ મિલકતો ખાનગી કંપનીઓને આપવાનું આયોજન કરવામાં આવ્યું છે ત્યારે તેને માટે કોઈ માપદંડ ઘડવામાં આવ્યો જ નથી અને તેનો શો હેતુ છે તે પણ સ્પષ્ટ નથી. ઉપરાંત, રેલવેની મિલકતો જો ભાડે કે ભાડાપટે આપવાની હોય અને ટ્રેનો કે રેલવે સ્ટેશનો જો ભાડે આપવાનાં હોય તો તે સંબંધમાં રેલવે કર્મચારીઓનાં મંડળો સાથે પણ કોઈ ચર્ચા-વિચારણા કરવામાં આવી નથી.

સરકારી મિલકત એટલે કયા લોકોની મિલકત? :

યાદ રાખો, આ મિલકતો દેશના લોકોના કરવેરા અને લોકોએ સરકારને આપેલા દેવાંમાંથી ઊભી થઈ છે. સરકારની મિલકત એટલે લોકોની મિલકત. જો સરકાર એ મિલકતો ભાડે કે ભાડાપટે આપે તો લોકોને તે મિલકત મળવી જોઈએ. સરકાર લોકોને આ મિલકત પાછી આપવાના રસ્તા શોધી શકે છે પણ તે શોધતી નથી. સરકાર એમ કહી રહી છે કે જે તે ખરીદાર કંપનીએ જે તે મિલકત અમુક સમય પછી સરકારને પાછી આપવાની રહેશે. જો એમ જ હોય તો એનો સમયગાળો કેટલો રહેશે? જે તે મિલકતને વધુ આધુનિક બનાવવાનું કામ સરકાર પોતે કરી શકે છે, પણ સરકાર એમ સમજે છે કે સરકાર પોતે જ બિન-કાર્યક્ષમ છે, સરકાર નકામી છે!

વાસ્તવમાં, સરકારી મિલકત કોના હાથમાં કયા ભાવે, શા માટે અને કેટલા સમય માટે જાય છે તે વધારે મહત્ત્વનું છે. હા, સરકારે ONGC કે IOC વગેરે જેવી અનેક કંપનીઓના શેર અગાઉ વેચ્યા અને હવે LICના પણ વેચવા જઈ રહી છે. એવું ચોક્કસ કહી શકાય કે સરકારની મિલકત લોકોના હાથમાં જ આવી રહી છે. પણ સવાલ એ છે કે આ લોકો કોણ છે કે જેમના હાથમાં સરકારની આ કંપનીઓના શેર આવ્યા છે? દેશમાં શેર બજારમાં રોકાણ કરનારા સક્રિય લોકોની સંખ્યા ત્રણ કરોડથી વધારે તો નથી જ. શું આ રોકાણકારો દેશના સામાન્ય લોકો છે? સામાન્ય લોકોને તો શેર બજાર શું છે એની ખબર સુદ્ધાં નથી. આ રીતે PPP એ ખરેખર તો ઘણી વાર Public Private Patnership રહેતી નથી પરંતુ Private Private Partnership બની જાય છે. બસ, બરાબર આવું જ આ Asset Monetisationનું પણ થશે જ. સરકારની મિલકત થોડા લોકોની કે થોડી કંપનીઓની ખાનગી મિલકત બની રહી છે અને સરકારની આ યોજનાથી એ પ્રક્રિયા વધુ ઝડપી બનશે.

સૌજન્ય : “નિરીક્ષક”, 01 સપ્ટેમ્બર 2021; પૃ. 09-11