ચાલો જઈએ જોવા આજે ધારાવીની ઝૂંપડપટ્ટી
આજે આપણા દેશમાં જે કાંઈ ખરાબ છે, ઓછું કે અધૂરું છે, તેના અપયશનો ટોપલો અંગ્રેજ હકૂમતને શિરે ઢોળી દેવાનું આપણને ગમે છે, ફાવે છે. બીજી ઘણી બાબતોમાં આ વાત સાચી ન હોય તો ય એક જમાનામાં દુનિયાની સૌથી મોટી ઝૂંપડપટ્ટીનું ‘માન’ મેળવનાર ધારાવીની ઝૂંપડપટ્ટી માટે તો એ સાચું છે. મુંબઈની આ પહેલવહેલી ઝૂંપડપટ્ટી ઊભી કરવાનું ‘માન’ તે વખતની અંગ્રેજ સરકારને જાય છે. એક જમાનામાં તળ મુંબઈમાં ધૂમાડાનો ત્રાસ બહુ વધી ગયો હતો. એ વખતે ‘પર્યાવરણ’ કે ‘પ્રદૂષણ’ જેવા શબ્દો તો કોઈએ સાંભળ્યા પણ નહોતા. પણ એ વખતની સરકારને એટલી તો ખબર પડતી હતી કે શહેરમાં આખો દિવસ ધૂમાડાનાં વાદળ ફેલાયેલાં રહે એ કાંઈ સારું નહિ. ક્યાંથી આવે છે આ ધૂમાડો? શહેરમાં ઠેર ઠેર કુંભારો માટીનાં વાસણ નીંભાડામાં પકવે છે. ચમારો રોજે રોજ ભઠ્ઠીઓમાં ચામડાં પકવે છે. આ બંને કામ માટે વપરાય છે લાકડાં. અને આ નીંભાડા, આ ભઠ્ઠીઓ આખો દિવસ ઓકતી રહે છે ધૂમાડો.
મુંબઈના ગવર્નર સર જેમ્સ ફર્ગ્યુસન
આનો ઉપાય શો? શહેરના બધા કુંભારોને, બધા ચમારોને ખસેડો શહેરની બહાર. આ વાત અંગ્રેજ રાજ સમજ્યું તો હતું, પણ અમલ કરવાનું અઘરું લાગતું હતું. ૧૮૮૦માં સર જેમ્સ ફર્ગ્યુસન બન્યા મુંબઈના ગવર્નર. અસલ જીવ તો લશ્કરના ઊંચા અધિકારીનો. પણ ક્રિમિયાની લડાઈમાં ઘવાયા. એટલે ૧૮૫૯માં લશ્કરમાંથી નિવૃત્તિ લઈ પડ્યા રાજકારણમાં. ગ્રેટ બ્રિટનની પાર્લામેન્ટના સભ્ય ચૂંટાયા. પછી દક્ષિણ ઓસ્ટ્રેલિયાના અને ન્યૂઝીલેન્ડના ગવર્નર બન્યા. અને ૧૮૮૦માં બન્યા મુંબઈના ગવર્નર, તે ૧૮૮૫ સુધી એ હોદ્દે રહ્યા. પૂણેની પ્રખ્યાત ફર્ગ્યુસન કોલેજ સાથે તેમનું નામ આજે પણ જોડાયેલું છે.
ધારાવીનો માઈલ સ્ટોન
ફર્ગ્યુસન સાહેબે નક્કી કર્યું કે આ ચમારો, કુંભારો અને ધૂમાડો ફેલાવતાં બીજાં વસવાયાંને ખસેડો મુંબઈ બહાર. એ વખતે મુંબઈ શહેરની હદ માહિમ સુધીની. વાંદરા અને તે પછીનો ભાગ ‘મુંબઈ’ નહિ. આ ‘મુંબઈ બહાર’ના વિસ્તારમાં માછીમારોનું એક નાનું ગામડું, નામે ધારાવી. અને સરકારી હુકમને તાબે થઈ મુંબઈનાં વસવાયાં શહેર છોડી વસ્યા આ ધારાવીમાં. છેક ચૌદમી સદીમાં મરાઠીમાં લખાયેલ ‘મહિકાવતીચી બખર’ નામના પુસ્તકમાં મુંબઈ અને તેની આસપાસનાં ઘણાં સ્થળોનાં એ વખતનાં પ્રચલિત નામો જોવા મળે છે. તેમાનું એક નામ તે ‘ધારદેવી’ કે ‘ધારદીવી.’ એ જ પછીથી બન્યું ધારાવી. શરૂઆતમાં અહીં મુખ્ય વસતી કોળી-માછીમારોની, પછી ચમારો અને કુંભારોની. પહેલેથી જ જુદા જુદા પ્રદેશ, ધરમ, ભાષાના લોકો અહીં આવી વસ્યા. પછી તો પરીકથાની રાજકુમારીની જેમ ધારાવીની ઝૂંપડપટ્ટી દિવસે ન વધે તેટલી રાતે વધે, અને રાતે ન વધે તેટલી દિવસે વધે. આજે તો અહીં બનેલો માલ-સામાન દેશના અનેક ભાગોમાં અને વિદેશોમાં પણ જાય છે. ધારાવીનાં ઉદ્યોગોની વાર્ષિક આવક ૫૦૦થી ૬૫૦ મિલિયન અમેરિકન ડોલર જેટલી થવા જાય છે.
ધારાવીની ઝૂંપડપટ્ટીનો એક ભાગ
અને આ ધારાવી હવે તો બની ગયું છે ટુરીસ્ટો માટેનું આકર્ષણ. પાંચ-સાત કંપનીઓ દેશી અને વિદેશી જિજ્ઞાસુઓ માટે ધારાવીની ટૂર નિયમિત રીતે ગોઠવે છે. અને આવી ટૂર વિષે અભ્યાસ લેખો પણ લખાયા છે. આવો એક અભ્યાસ લેખ કેટલાક વખત પહેલાં તૈયાર કર્યો હતો ડો. ખેવના દેસાઈએ. તેઓ સમાજશાસ્ત્રના સુસજ્જ અધ્યાપક હોવા ઉપરાંત પ્રખર નારીવાદી છે. પ્રો. અભિધા વ્યાસ સાથે મળીને તૈયાર કરેલા અભ્યાસ લેખ માટે તેમણે બંનેએ ધારાવીની ટૂર લીધી હતી. તેઓ જણાવે છે કે Slumdog Millionaire ફિલ્મ લોકપ્રિય થયા પછી વિદેશી ટુરિસ્ટો માટે ધારાવીની ઝૂંપડપટ્ટી એક આગવું આકર્ષણ બની રહી છે.
આવી ટૂરમાં તેમને ઝૂંપડપટ્ટીનાં ‘ઘરો’માં, નાના-મોટા ઉદ્યોગ ચલાવતાં કારખાનાંઓમાં, લઈ જવાય છે. અલબત્ત, આવી મુલાકાત દરમ્યાન ફોટા પાડવાની સખત મનાઈ હોય છે. ધારાવીના મોટા ભાગના લોકો અંગ્રેજીનું નજીવું જ્ઞાન ધરાવે છે અને વિદેશી ટુરિસ્ટ અહીંની સ્થાનિક ભાષાઓ જાણતા હોય નહિ. એટલે જે કાંઈ વાતચિત થાય તે અંગ્રેજી જાણતા સ્થાનિક ગાઈડ મારફત થાય છે. અલબત્ત, ઝૂંપડપટ્ટીના જીવતા જાગતા લોકોને આ રીતે ‘જોવાની જણસ’ બનાવવા એ યોગ્ય છે કે કેમ એ અંગે મતભેદ છે. તેના બચાવમાં કહેવાય છે કે આવી ટૂરને પ્રતાપે છેવાડાના મનુષ્યો વિશેની જાણકારી અને સંવેદના વધે છે. તો સામે પક્ષે કહેવાય છે કે દેશની ગરીબીનો દેખાડો કરતી આવી ટૂર હકીકતમાં તો ઓપરેટરો માટે કમાણી વધારવાનો એક નવો નુસખો છે.
આ અભ્યાસ લેખમાં કહ્યું છે કે ધારાવીના ૧.૭ ચોરસ કિલોમીટરના વિસ્તારમાં લગભગ દસ લાખ માણસો રહે છે. વરસો સુધી ધારાવીની ઝૂંપડપટ્ટી મુંબઈની સૌથી મોટી ઝૂંપડપટ્ટી હતી. પણ ૨૦૧૧ પછી તેના કરતાં વધુ મોટી બીજી ચાર ઝૂંપડપટ્ટી મુંબઈમાં ઊભી થઈ ગઈ છે. ધારાવીમાં લગભગ ૫,૦૦૦ વેપારી એકમો આવેલાં છે અને એક જ રૂમમાં ચાલતી ૧૫,૦૦૦ કરતાં વધુ ફેક્ટરી આવેલી છે. એકબીજાના ખભા પર ચડીને બંધાયેલી હોય તેવી આ ઝૂંપડપટ્ટીમાં ચોખ્ખી હવા, ચોખ્ખું પાણી, અને સ્વચ્છ રસ્તાઓનો અભાવ છે. અહીં પૈસા છે, તો સાથોસાથ નાના-મોટા ગુનાઓ પણ સતત થતા રહે છે. ધારાવીની પગપાળા મુલાકાત પછી ખ્યાલ આવે કે મુંબઈના લઘુ અને અતિલઘુ ઉદ્યોગોનું હૃદય ધબકે છે આ ધારાવીમાં. રીસાઈકલિંગ એ અહીંનો સૌથી મોટો ઉદ્યોગ છે. આ ઉપરાંત આખા મુંબઈમાં સૌથી વધુ પાપડ વણાય છે આ ધારાવીમાં. માટીનાં વાસણો બનાવવાં, ભરતકામ, શીવણકામ, પાઉં, બિસ્કિટ વગેરે બેકરીની જણસો બનાવવી, ચામડાની વસ્તુઓ બનાવવી. આવી કેટલીયે વસ્તુઓ અહીં બને છે અને વેચાય પણ છે. અહીં આવતા ટુરિસ્ટના ૯૫ ટકા પરદેશીઓ, ખાસ કરીને ઇન્ગલન્ડ અને અમેરિકાના લોકો, હોય છે.
આવી ટૂરના વિરોધીઓનું કહેવું છે કે મુંબઈના અમીરોની રહેણીકરણી વિષે જાણવાનું કુતૂહલ પણ વિદેશીઓને હોય છે. પણ તેમને જો આપણે માલેતુજારોના બંગલા ન બતાવતા હોઈએ, તો ગરીબોની ઝૂંપડીઓ બતાવીએ એ કેટલે અંશે યોગ્ય ગણાય? કેટલાક તો આવી ટૂરને ‘પોવર્ટી પોર્ન’ તરીકે ઓળખાવે છે. જો કે ઘણા ધારાવીને ફાઈવ-સ્ટાર સ્લમ કહે છે. કારણ અહીં જાતજાતના નાના-મોટા ધંધા-રોજગાર ધમધમે છે. વળી સ્કૂલ, હોસ્પિટલ, થિયેટર, જીમ, જેવી સગવડો આ ઝૂંપડપટ્ટીની અંદર જ મળી રહે છે. ધારાવીની ટૂરને અંતે ખેવના દેસાઈ અને અભિધા વ્યાસ કહે છે કે આવી ટૂરો દ્વારા ધારાવીના રહેવાસીઓને થોડી કમાણી પણ થતી હશે, તેમના પ્રત્યે હમદર્દી પણ જાગતી હશે, તેમને મદદરૂપ થવાની ઇચ્છા પણ ઘણાનાં મનમાં જાગતી હશે, પણ એ બધું ક્ષણિક હોય છે. ગમે તેટલા ટુરિસ્ટ અહીં આવે, પણ તેથી આવી ઝૂંપડપટ્ટીઓની દશામાં ઝાઝો સુધારો થવાનો નથી.
મુંબઈની એક આગવી ઝૂંપડપટ્ટીની મુલાકાત તો આજે લઈ લીધી. હવે? આગે આગે ગોરખ જાગે.
e.mail : deepakbmehta@gmail.com
XXX XXX XXX
પ્રગટ : “ગુજરાતી મિડ-ડે”; 31 ઓગસ્ટ 2024
