મારી પેઢી કિશોરાવસ્થામાં પ્રવેશી ત્યારે ફેસબુક પર એકાઉન્ટ બનાવવાનું યુવાનોમાં આકર્ષણ રહેતું. જો કે એવું નિર્દોષ માધ્યમ તો તે હવે ક્યારનું મટી ચૂક્યું છે અને એક પછી એક ગંભીર વિવાદોમાં સપડાતું આવ્યું છે. તાજો વિવાદ ભારતીય જનતા પક્ષ સાથે ફેસબુકના ‘મૈત્રીપૂર્ણ’ સંબંધોને લગતો છે.

શું છે ફેસબુક-ભા.જ.પ. વિવાદ?

ગત 14મી ઑગસ્ટે અમેરિકાના વિખ્યાત સમાચારપત્ર ‘વૉલ સ્ટ્રીટ જર્નલ’માં પ્રસિદ્ધ થયેલા અહેવાલમાં આરોપ હતો કે ફેસબુક ભારતમાં પોતે બનાવેલા ‘હેટ સ્પીચ’ – ધિક્કારજનક લખાણો – સામગ્રીને લગતા નિયમોના અમલમાં પક્ષપાતી વલણ અપનાવે છે અને શાસક પક્ષ ભા.જ.પ.ની તરફેણ કરે છે.

અહેવાલ મુજબ, ભા.જ.પી. ધારાસભ્ય ટી. રાજાએ ફેસબુક પર મુસલમાનોને દેશના ગદ્દાર કહ્યા, રોહિંગ્યા મુસલમાનોને ભડાકે દેવાની વાત કરી તથા મસ્જિદો તોડી પાડવાની ધમકીઓ આપી. ફેસબુકના ધ્યાન પર આ વિધાનો આવ્યાં અને પ્રાથમિક તપાસમાં તે ફેસબુકની કમ્યુનિટી ગાઇડલાઇન્સનો ભંગ કરતા હોવાનું તારણ નીકળ્યું. આ પ્રકારના વિધાનો બદલ અમેરિકામાં ફેસબુક વપરાશકર્તાઓને કાયમી ધોરણે પ્રતિબંધિત કરવામાં આવે છે અને એ રીતે ધારાસભ્યને પણ ફેસબુક પરથી કાયમી ધોરણે પ્રતિબંધિત કરવાનું સૂચવાયું. પરંતુ, અહેવાલ પ્રમાણે ફેસબુકનાં ભારત એકમનાં હેડ અંખી દાસે તેમની ટીમને ટી. રાજા વિરુદ્ધ કોઈ પગલાં લેતાં રોક્યા. અંખી દાસની દલીલ હતી કે શાસક પક્ષને ઉશ્કેરવાથી ફેસબુકના ભારતમાં ધંધા પર નકારાત્મક અસર થશે. ઉલ્લેખનીય છે કે વસતિના કારણે ભારત ફેસબુક માટે ખૂબ મહત્ત્વનું બજાર ગણાય છે. ભારતમાં ઇન્ટરનેટ વાપરતા ૫૦.૮ કરોડ લોકોમાંથી આશરે ૩૨.૮ કરોડ લોકો ફેસબુકના વપરાશકર્તા છે અને આશરે ૪૦ કરોડ લોકો ફેસબુકની માલિકીના વોટ્સએપના વપરાશકર્તા છે. વળી, ફેસબુક માટે જાહેરાતો દ્વારા થતી કમાણીનો મોટો રાજકીય સ્રોત ભા.જ.પ. છે. 

‘વૉલ સ્ટ્રીટ જર્નલ’ના અહેવાલમાં અન્ય બે ભા.જ.પી. નેતાઓની પણ વાત છે, જેમની સામે ફેસબુક તરફથી કોઈ કાર્યવાહી કરવામાં નહોતી આવી. તેમાં ‘ગોલી મારો સાલોંકો’-ખ્યાત કપિલ મિશ્રા પણ સામેલ છે. ખુદ માર્ક ઝકરબર્ગે કપિલ મિશ્રાની એ વીડિયોને હેટ સ્પીચનું ઉદાહરણ ગણાવ્યું હતું. તે ઉપરાંત પણ હેટ સ્પીચ ગણી શકાય એવી ઘણી પોસ્ટ મિશ્રાએ મૂકી હતી. તેની પર કોઈ કાર્યવાહી થઈ નહોતી. જો કે ‘વૉલ સ્ટ્રીટ જર્નલે' એ બાબતે સવાલ ઉઠાવ્યા પછી ફેસબુકે તેમાંની થોડી પોસ્ટ હટાવી લીધી છે.

અહેવાલમાં ત્રીજું નામ અનંતકુમાર હેગડેનું છે, જેમણે મુસલમાનો કોરોના-જેહાદ કરે છે એ મતલબનાં કેટલાંક કાર્ટૂન મૂક્યાં હતાં. આ મામલે ફરિયાદ પછી ટ્વીટરે તેમનું એકાઉન્ટ બંધ કરી દીધું, પણ ફેસબૂકે કોઈ પગલાં લીધાં નહિ. ‘વૉલ સ્ટ્રીટ જર્નલ’ના અહેવાલના પગલે આખરે ફેસબુકે તેમની પણ કેટલીક પોસ્ટ હટાવી લીધી છે.

‘ટાઇમ’નો પૂરક અહેવાલ

‘વૉલ સ્ટ્રીટ જર્નલ'ના વિસ્તૃત અહેવાલો પછી ‘ટાઇમ’ સાપ્તાહિકમાં પણ ફેસબુક-ભા.જ.પ. સાંઠગાંઠ વિશે વિગતવાર અહેવાલ પ્રગટ થયો. તેમાં અગાઉ જણાવેલાં નામ ઉપરાંત આસામના ભા.જ.પ. નેતા શિલાદિત્ય દેવનો ઉલ્લેખ છે. તેમણે એક કિશોરીના મુસ્લિમ યુવક દ્વારા કથિત બળાત્કારના સમાચાર શૅર કરીને લખ્યું હતું કે બાંગલાદેશીઓ આ રીતે આપણા દેશમાં આપણા લોકોને નિશાન બનાવે છે. વર્ષ 2019ની આ પોસ્ટને ફેસબુકના ધ્યાને લાવવામાં આવી હતી, પરંતુ તેની પર એક વરસ સુધી કોઈ પગલાં લેવાયા નહોતાં. આખરે ‘ટાઇમ’ના સવાલો પછી ફેસબુકે ભૂલ સ્વીકારી અને એ પોસ્ટને હેટ સ્પીચ ફેલાવતી હોવાના કારણસર દૂર કરી.

ફેસબુકનો ગરબડિયો ભૂતકાળ

ફેસબુક પર ભા.જ.પ.ની તરફેણના આરોપો અગાઉ પણ લાગી ચૂક્યા છે. ગઈ લોકસભા ચૂંટણી વખતે ફેસબુકે જાહેર કર્યું હતું કે તેણે પાકિસ્તાની લશ્કર અને કૉંગ્રેસને લગતાં નકલી એકાઉન્ટ બંધ કર્યાં છે. ખરેખર આ સૂચિમાં અનેક ભા.જ.પી. એકાઉન્ટ પણ સામેલ હતાં. પરંતુ ફેસબુકની જાહેરાતથી એવી છાપ પડતી હતી કે જાણે માત્ર કૉંગ્રેસ જ તેમાં સામેલ હોય.

‘ધ રીયલ ફેસ ઓફ ફેસબુક ઇન ઇન્ડિયા’ના લેખક પરંજોય ગુહા ઠાકુરતાનો આરોપ છે કે ફેસબુક-ભા.જ.પ. વચ્ચેનું ગઠબંધન તો કાઁગ્રેસ સત્તામાં હતી ત્યારનું સ્થપાઈ ચૂક્યું હતું અને ફેસબુકનો ભા.જ.પ.તરફી ઝોક વર્ષ 2013થી જ જોવા મળે છે.

‘ટાઇમ’ના અહેવાલ મુજબ, ફેસબુકના પૂર્વ પબ્લિક પોલિસી ડિરેક્ટર શિવનાથ ઠુકરાલ 2014 લોકસભા ચૂંટણી દરમિયાન ભા.જ.પ. માટે કામ કરી ચૂક્યા હતા. તેમ છતાં 2019 લોકસભા ચૂંટણી દરમિયાન તેમને ફેસબુકમાં ડિરેક્ટરના પદે રાખવામાં આવેલ હતા. ડિરેક્ટર તરીકે તેમનું કામ હેટ સ્પીચના કિસ્સામાં પગલાં લેવાનું અને સાથોસાથ ધંધામાં પ્રગતિ માટે સરકાર સાથે વાટાઘાટો કરવાનું પણ હતું. આમ, તે દેખીતી રીતે જ હિતોના ટકરાવનો મામલો બનતો હતો. ત્યાર પછી ઠુકરાલ બઢતી મેળવીને હવે વોટ્સએપના ભારત એકમના ડિરેક્ટર બની ચૂક્યા છે.

કર્મચારીઓ દ્વારા જ કંપનીની ટીકા

તાજા વિવાદ પછી ફેસબુકના કેટલાક કર્મચારીઓએ કંપનીની નીતિની ટીકા કરી છે અને રાજકીય દબાણમાં આવ્યા વગર હેટ સ્પીચ સહિત તમામ કમ્યુનિટી ગાઇડલાઇન્સનો અમલ કરવાની માગ કરી છે. તેમની ફરિયાદ છે કે કંપનીમાં એક જ વ્યક્તિ ગાઇડલાઇન્સના અમલ તથા ધંધામાં પ્રગતિ માટે જવાબદાર હોવાને કારણે તટસ્થતાથી નિર્ણય લેવાય એ શક્ય નથી. ઉપરાંત, કમ્યુનિટી ગાઇડલાઇન્સ પર કામ કરતી ટીમમાં એક પણ મુસ્લિમ કર્મચારી નથી. શાસક પક્ષને ખુશ રાખવા કંપનીમાં નીચલા પદે પક્ષના કાર્યકરોની જ મોટા પાયે ભરતી કરવામાં આવે છે, એવો દાવો પણ એક નિવૃત્ત ઉચ્ચ પદાધિકારીએ કર્યો છે.

અંખી દાસઃ ચર્ચાસ્પદ પાત્ર

અંખી દાસ ફેસબુક-ભારત ખાતે પબ્લિક પૉલિસી ડિરેક્ટર છે. અગાઉ તેઓ માઇક્રોસોફ્ટના ભારત એકમમાં પણ આ જ પદે કામ કરી ચૂક્યાં છે. વખતોવખત તેમના લેખો પણ વિવિધ માધ્યમોમાં આવતા રહે છે.  વર્ષ 2014ના એક લેખમાં તેમણે પ્રચારમાં ચતુરાઈપૂર્વક ફેસબુકના ઉપયોગને મોદીના વિજય માટે જવાબદાર ગણાવ્યો હતો.

ભા.જ.પ.તરફી પક્ષપાત બાબતે તેમણે કોઈ પ્રતિભાવ આપ્યો નથી. આ દિવસો દરમિયાન તેમના સત્તાવાર ટ્વીટર એકાઉન્ટ પર તેમણે એટલું જ લખ્યું કે ‘તમે ભલે બીજાના વાંક કાઢો, પણ પોતાની સફળતા કે નિષ્ફળતા માટે તમે પોતે જવાબદાર છો. બીજાના વાંક જોવા બહુ સહેલા છે.’ ભૂતકાળમાં તેમણે મુસ્લિમો પ્રત્યે દ્વેષ ભરેલી કહી શકાય તેવી પોસ્ટ પણ શેર કરી હતી. તે ચર્ચામાં આવતા તેમણે કંપનીના મુસ્લિમ કર્મચારીઓની માફી માગીને તે પોસ્ટ હટાવી લીધી હતી.

વૉલ સ્ટ્રીટના અહેવાલ પછી ફેસબુક-ટ્વીટર પર અંખી દાસ વિશે ટીકા ઉપરાંત ભદ્દી ને ભડકાઉ ટિપ્પણીઓ પણ થઈ. તેની સામે અંખી દાસે ફરિયાદ નોંધાવી છે. સાથોસાથ, છત્તીસગઢમાંથી અંખી દાસ સામે વિસંવાદ ભડકાવવાના આરોપસર એક કેસ નોંધાયો છે.

વ્યાપક ટીકાઓના જવાબમાં ફેસબુકના ભારત એકમના વાઇસ-પ્રેસિડેન્ટ અજિત મોહને એક બ્લોગ-પોસ્ટમાં ફેસબુકનો બચાવ કર્યો છે. તેમનો દાવો છે કે કંપની પોતાની નીતિઓને નિષ્પક્ષ રહીને અમલ કરે છે. જો કે કોઈ ચોક્કસ સવાલના સ્પષ્ટ જવાબ વિના આ જવાબ તદ્દન પોલો લાગે છે. તેમણે લખ્યું છે કે ટી. રાજાનું એકાઉન્ટ બંધ નહીં કરવાનો નિર્ણય આખરી નથી.

સંસદીય તપાસ

અહેવાલ પછી સંસદની ઇન્ફર્મેશન ટૅક્નોલોજી કમિટીના અધ્યક્ષ શશિ થરૂરે ફેસબુકને બીજી સપ્ટેમ્બરે હાજર થવા જણાવ્યું છે. તૃણમૂલ કાઁગ્રેસના સાંસદ મહુઆ મિત્રાએ શશિ થરૂરના પગલાંને સમર્થન આપ્યું છે, તો ભા.જ.પ.ના નિશિકાંત દુબેએ સમિતિના સભ્યો સાથે ચર્ચા કર્યા વિના પગલું ભરવા બદલ શશિ થરૂરની ટીકા કરી છે અને એ બાબતે લોકસભા અધ્યક્ષને ફરિયાદ કરી છે.

જો કે સંસદીય સમિતિઓ પાસે શિક્ષાત્મક પગલાં ભરવાની સત્તા હોતી નથી. ઉપરાંત, સમિતિઓમાં એન.ડી.એ. બહુમતી ભોગવતી હોવાને કારણે તેના તરફથી સંસદમાં આખી ઘટના પર ઠેકાણાસરનો અહેવાલ સુદ્ધાં રજૂ થાય તેની શક્યતા નહીંવત્ છે. દેશના કેટલાંક નિવૃત્ત સનદી સેવા અધિકારીઓએ માર્ક ઝકરબર્ગને પણ આ અંગે ફરિયાદ કરીને ગાઇડલાઇન્સને લગતા નિર્ણયો પરથી અંખી દાસનો પ્રભાવ દૂર કરવા માગણી કરી છે. કાઁગ્રેસે પણ એ મતલબનો પત્ર લખીને યોગ્ય પગલાં ભરવા વિનંતી કરી હતી. સંસદીય સમિતિ ઉપરાંત દિલ્હી વિધાનસભાની ‘શાંતિ અને સૌહાર્દ સમિતિ’એ પણ ફેસબુક સત્તાધીશોને હાજર થવા ફરમાન કર્યું છે.

આ બધી તપાસો ઊહાપોહ શમાવવાની કવાયતો બને છે કે પછી તેમાંથી નિષ્ઠાપૂર્વક ઊંડા ઊતરીને ફેસબુક-ભા.જ.પ.ની સાંઠગાંઠના તળ સુધી જવાની કોશિશ થાય છે, તે જોવાનું રહે છે. પણ આવી તપાસોનો અત્યાર લગીનો ઇતિહાસ ખાસ આશા જન્માવે એવો નથી.

સૌજન્ય : “નિરીક્ષક” સાપ્તાહિક ડિજિટલ આવૃત્તિ; 31 ઑગસ્ટ 2020; પૃ. 06-08

અમેરિકામાં રંગભેદના વિરોધમાં બ્લેક લાઇવ્સ મેટર / Black Lives Matterના દેખાવો ચાલતા હતા, ત્યારે તેમાં આફ્રિકનો ઉપરાંત ભારતીયો સહિતના વિવિધ સમુદાયોએ ઉત્સાહથી ભાગ લીધો અને ચળવળને સમર્થન જાહેર કર્યું. તેની સમાંતરે બલકે તેની પશ્ચાદભૂમાં એક વિલક્ષણ કિસ્સો સમાચારમાં આવ્યો, જેણે ભેદભાવના રંગભેદ જેવા કે તેનાથી પણ વરવા પાસાને ઉજાગર કર્યું. કિસ્સો અમેરિકાનો, પણ ભેદભાવ એકદમ ‘સ્વદેશી’ હતો.

વાતની શરૂઆત વીસેક વર્ષ પહેલાં થઈ. ત્યારે આઇ.આઇ.ટી., બૉમ્બેમાં ભણતા સુંદર ઐયરને તેમના એક સહાધ્યાયીની જ્ઞાતિ વિશે ખબર પડી. મૅરિટ લિસ્ટમાં તેમનું નામ ન જોવા મળતાં, તેમને જાણ થઈ કે એ ભાઈ દલિત છે અને અનામત બેઠક પર તેમણે આઇ.આઇ.ટી.માં પ્રવેશ મેળવ્યો છે. ત્યાંથી ભણી લીધાનાં વર્ષો પછી, અમેરિકાની વિખ્યાત આઇ.ટી. કંપની ‘સિસ્કો’/CISCOમાં વળી પાછું તે બંનેને સાથે કામ કરવાનું થયું. ત્યારે સુંદર ઐયરે બીજા ભારતીય સાથી કર્મચારીઓ સમક્ષ પોતાના જૂના સહાધ્યાયી-હાલના સહકર્મીની જ્ઞાતિ જણાવવાનું શરૂ કર્યું. ભારતીય ગમે ત્યાં હોય, પણ મોટે ભાગે તો તે જ્ઞાતિવાદનાં પોટલાં સાથે ઊંચકીને જ ગયા હોય. આઇ.આઇ.ટી.માં ભણ્યા પછી ને  ‘સિસ્કો’ જેવી કંપનીમાં જોડાયા પછી પણ એ લક્ષણ જાય? સુંદર ઐયરના આવા જ્ઞાતિવાદી પ્રચારને કારણે તેમના દલિત સહકર્મી સાથે કંપનીમાં ભેદભાવભર્યું વર્તન થવા લાગ્યું.

દલિત કર્મચારીએ સુંદર ઐયર વિરુદ્ધ આંતરિક ફરિયાદ કરી. તે તપાસમાં જાતિના આધારે થતા ભેદભાવ સામે તો આવ્યા, પણ ‘અમેરિકામાં જ્ઞાતિઆધારિત ભેદભાવો (વ્યાખ્યાયિત નહીં હોવાને કારણે) ગેરકાનૂની નથી’ તેમ કહીને તપાસ બંધ કરી દેવાઈ. સુંદર ઐયર કંપનીમાં મેનેજરના પદે હતા, જ્યારે દલિત કર્મચારી મુખ્ય એન્જિનિયર. સુંદર ઐયરે હોદ્દાનો ગેરલાભ ઉઠાવીને દલિત એન્જિનિયરને ટીમમાંથી કાઢી મૂક્યા અને તેમની બઢતી અટકાવી દીધી. ભેદભાવનો ભોગ બનેલા દલિત કર્મચારીએ કંપનીના માનવ સંસાધન વિભાગમાં લેખિત ફરિયાદ કરી. ફરી તપાસ થઈ ત્યારે કેટલાંક સહકર્મચારીઓ તરફથી જુબાની પણ મળી કે સુંદર ઐયર દલિત કર્મચારી સાથે ભેદભાવ આચરતા હતા, અને કામ માટે લાયક હોવા છતાં તેમને કંપનીમાંથી હાંકી કાઢવાની ફિરાકમાં હતા. તેમ છતાં ‘જાતિના આધારે ભેદભાવના કોઇ પુરાવા મળતા નથી’ તેમ કહીને તપાસ બંધ કરી દેવાઈ. ખરેખર તો ભેદભાવો પહેલી વારની તપાસમાં જ સામે આવી ચૂક્યા હતા.

થોડા વખત પછી સુંદરના સ્થાને નવા મેનેજર તરીકે રમણ કમ્પેલા / Ramana Kompella મેનેજર બન્યા ત્યારે પણ ભેદભાવો ચાલુ રહ્યા. હવે આ મામલે કૅલિફોર્નિયા રાજ્યની સરકારે સુંદર ઐયર, રમણ કમ્પેલા અને ‘સિસ્કો’ સામે કેસ કર્યો છે. અમેરિકામાં ‘બ્લેક લાઇવ્ઝ મૅટર’ની ચળવળ ચાલી રહી હોય, ત્યારે ‘સિસ્કો’ જેવી કંપની સામે જ્ઞાતિવાદ આધારિત ભેદભાવનો કેસ રાજ્ય સરકારે દાખલ કરવો પડે તે એક વિલક્ષણ હકીકત છે. વિરોધાભાસ એ વાતનો પણ ખરો કે જ્ઞાતિવાદી માનસિકતા ધરાવતા ઘણા ભારતીયો વંશવાદનો વિરોધ કરતી ‘બ્લેક લાઇવ્ઝ મેટર’ ચળવળના ટેકેદાર છે. બીજો વિરોધાભાસ એ છે કે ‘સિસ્કો’ હોય કે અમેરિકામાં ચાલતી ભારતીય આઇ.ટી. કંપનીઓ, તેના કરારપત્રમાં ધર્મ કે વંશ(રેસ)ના આધારે કોઈ ભેદભાવ નહીં રાખવામાં આવે, એવી બાંહેધરી હોય છે, પણ તેમાં જ્ઞાતિનો સમાવેશ થતો નથી.

દલિત કર્મચારીએ આ બાબતે ‘સિસ્કો’ના માનવ સંસાધન વિભાગનું ધ્યાન દોર્યું ત્યારે તેમને કહેવામાં આવ્યું કે વંશવાદ વિશ્વવ્યાપી છે, જ્યારે જ્ઞાતિવાદ વિશ્વવ્યાપી નથી. માટે, બહુરાષ્ટ્રીય કંપનીઓના સર્વસામાન્ય કરારમાં જ્ઞાતિનો સમાવેશ કરી શકાય નહીં. ત્રીજો વિરોધાભાસઃ ‘ફોર્ચ્યુન’ના વર્ષ 2019ના સર્વેક્ષણમાં આદર્શ કાર્યસ્થળ ધરાવતી સો કંપનીઓની યાદીમાં ‘સિસ્કો’નો નંબર બીજો હતો અને ત્યાં આવી પરિસ્થિતિ છે.

અમેરિકામાં કાર્યરત અનેક દલિત સંગઠનોએ ‘સિસ્કો’ના દલિત કર્મચારીને ટેકો જાહેર કર્યો છે. જો કે ઘણા મૂળ ભારતના અને અમેરિકામાં કામ કરતા દલિતોને લાગે છે કે ‘સિસ્કો’ના કેસથી અમેરિકામાં જ્ઞાતિઆધારિત ભેદભાવનો સત્તાવાર સ્વીકાર થશે એટલું જ. બાકી, અમેરિકામાં પણ જ્ઞાતિવાદનાં મૂળિયાં ઘણાં ઊંડાં છે.

વર્ષ 1965માં ‘ઇમિગ્રેશન એન્ડ નેશનાલિટી એક્ટ’ હેઠળ દરેક વંશ અને વર્ણના લોકો માટે અમેરિકન નાગરિકતા ખુલ્લી મુકાઇ. ત્યાર પહેલાં માત્ર ગોરા લોકો અમેરિકાના નાગરિક થઈ શકતા હતા. જો કે તે અગાઉ એક વિશિષ્ટ કિસ્સો વર્ષ 1913માં બન્યો હતો. મૂળ બંગાળના, પણ વૉશિંગ્ટનમાં સ્થાયી થયેલા એ.કે. મઝુમદારે અમેરિકાની નાગરિકતા માટે કરેલી અરજીમાં જણાવ્યું હતું કે તે ઊંચી જાતના આર્ય હોવાને કારણે વંશની રીતે ગોરાઓને સમકક્ષ અને અમેરિકાની નાગરિકતા માટે લાયક ગણાય. અમેરિકાની અદાલતે તેમની આવી રજૂઆત માન્ય રાખી અને તેમને નાગરિકતા મળી પણ ખરી. તેનાં દસ વરસ પછી એક શીખ ભગતસિંહ થિંડેએ પોતાની ઊંચી જાતના ધોરણે નાગરિકતા માટે અરજી કરી ત્યારે અદાલતે ઠરાવ્યું કે ફક્ત સમકક્ષતા નાગરિકતા માટેની લાયકાત નથી અને અરજદારે ગોરા હોવું જરૂરી છે. અદાલતે ભગતસિંહની નાગરિકતાની રજૂઆત ફગાવી દીધી. એટલું જ નહીં, દસ વર્ષ પહેલાં મઝુમદારને અપાયેલી નાગરિકતા પણ રદ કરવામાં આવી.

ત્યાર પછી તો કાળા લોકોએ ઉપાડેલી નાગરિક અધિકારની-સિવિલ રાઇટ્સની ચળવળને કારણે અમેરિકામાં સ્થિતિ બદલાઈ અને દાયકાઓ પછી એક કાળો માણસ વ્હાઇટ હાઉસમાં બબ્બે મુદત સુધી બિરાજમાન હોય એવું શક્ય બન્યું. ‘સિસ્કો’ સામેના કેસમાં પણ કેલિફોર્નિયાની સરકારે સિવિલ રાઇટ્સ એક્ટનો જ આશરો લીધો છે. કેમ કે, અમેરિકામાં જ્ઞાતિ આધારિત ભેદભાવો વિરુદ્ધ કોઈ કાયદો નથી. અલબત્ત, સિવિલ રાઇટ્સ એક્ટના ટાઇટલ ૭ અંતર્ગત કોઈ પણ વ્યક્તિ સાથે ધર્મ, વારસાઈ, રાષ્ટ્રીયતા/સાંસ્કૃતિકતા અને વંશ કે વર્ણના આધારે ભેદભાવ રાખવો ગેરકાનૂની છે. ઉપરાંત, ‘સિસ્કો’ સામેના કેસમાં ફેર એમ્પ્લૉયમૅન્ટ એન્ડ હાઉસિંગ એક્ટ પણ લગાડવામાં આવ્યો છે.

કેલિફોર્નિયા સરકારે ‘સિસ્કો’ સામે દાખલ કરેલા કેસમાં જણાવાયું છે કે ભારતથી અમેરિકા આવતા આશરે ૯૦ ટકા લોકો ઉપલી જ્ઞાતિના હોય છે અને ‘સિસ્કો’માં ફરિયાદી એકમાત્ર દલિત કર્મચારી હતા. (અમેરિકામાં કોર્ટ કેસમાં પુરુષ ફરિયાદીનું નામ જાહેર કરવાનું ન હોય ત્યારે તે ‘જોન ડો’ એવા સામાન્ય નામથી ઓળખાય છે) ઘણાં બિનનિવાસી ભારતીય દલિતોએ પોતાની સાથે વિદેશોમાં થતા ભેદભાવોની વાત કરી છે. તેમની રજૂઆતો મુજબ, કહેવાતી ઊંચી જાતના લોકો પોતે ‘શુદ્ધ’ શાકાહારી હોવાના મિથ્યાભિમાનમાં માંસાહાર કરતા દલિતોને હડધૂત કરે છે. ત્યાં મિત્રો વચ્ચે થતી ચર્ચાઓમાં આજે પણ મોટી સંખ્યામાં જ્ઞાતિવાદનો બચાવ કરનારા છે. એક મહિલાએ જણાવ્યું કે પોતે વાલ્મીકિ સમાજમાંથી આવતાં હોવાનું જાહેર થઈ જતાં સહકર્મચારી ભારતીયો ‘સફાઇ કર્મચારી’ તરીકે તેમની હાંસી ઉડાવતા અને ટીમની મિટિંગ પછી તેમને સફાઈકામ સોંપતા.

અનેક દલિતોએ જણાવ્યું છે કે જ્ઞાતિએ અમેરિકામાં પણ તેમનો પીછો નથી છોડ્યો. ભારતમાં થાય છે એવી જ રીતે અમેરિકામાં તેમને સામાજિક અને ધાર્મિક પ્રસંગોમાંથી બાકાત રાખવામાં આવે છે. અમેરિકામાં માનસિક ટેકારૂપ પરિવાર કે સમાજના અભાવે દલિતો વધારે મુંઝવણ અનુભવે છે. તે ત્યાં કોઈ પણ ભોગે પોતાની જાતિ છૂપાવવા મજબૂર છે. ‘ઇક્વાલિટી લેબ્સ’ના સર્વેક્ષણ મુજબ, સિલિકોન વૅલીમાં કાર્યરત 66% દલિતો કામના સ્થળે ભેદભાવોથી પીડિત છે. તેમાંથી બૌદ્ધ કે અન્ય ધર્મી ભારતીયો પણ બાકાત નથી રહી શકતા. તેમની સાથે પણ ‘ધર્મપરિવર્તન પહેલાંના દલિતો’ તરીકેનું જ વર્તન કરવામાં આવે છે. જાતિગત ભેદભાવો એટલા ક્રૂર હોય છે કે દલિતો ‘પોતાના’ ભારતીયો કરતાં સ્થાનિક સહકર્મચારી સાથે કામ કરવું વધુ પસંદ કરે છે.

સિલિકોન વૅલીમાં નોકરીની ઘણીખરી જગ્યાઓ ભલામણને આધારે ભરાતી હોય છે. દલિતો તેમાં પણ ભેદભાવનો ભોગ બને છે. કારણ કે ત્યાં કાર્યરત ઉપલી જ્ઞાતિના લોકો પોતાની જ્ઞાતિના અન્ય ઉમેદવારોની જ ભલામણ કરે છે. ‘ધ અધર વન પર્સન્ટ: ઇન્ડિયન્સ ઇન અમેરિકા’ એ સર્વેક્ષણાંમાં પુરવાર થયું છે તેમ સિલિકોન વૅલીમાં કામ કરતા 90 ટકા ભારતીયો ઉપલી જાતિના છે. અમેરિકન મતદારોમાં ઉપલી જ્ઞાતિના હિન્દુઓ નોંધપાત્ર સંખ્યામાં છે. આથી તેમનું રાજકીય કદ પણ ઉત્તરોત્તર વધતું રહ્યું છે અને જરૂર પડ્યે સરકાર પર દબાણ લાવવા પણ તે સક્ષમ થયા છે. થોડા વરસ પહેલાં કેલિફોર્નિયાની શાળાઓના અભ્યાસક્રમમાં ભારતમાં દલિતો વિરુદ્ધ થતા ભેદભાવોનો અછડતો ઉલ્લેખ આવ્યો હતો. ત્યારે રૂઢિચુસ્ત હિન્દુઓએ વાંધો ઉઠાવીને તે વાક્ય પણ પુસ્તકોમાંથી કાઢી નખાવ્યું હતું.

જ્ઞાતિગત ભેદભાવો સ્વાભાવિક રીતે અમેરિકા પૂરતા સીમિત નથી. ભારતીયો જ્યાં જઈને વસ્યા છે ત્યાં બધે જ તે ફેલાયા છે. બ્રિટનમાં સરકારે આવા ભેદભાવો વિરુદ્ધ કાયદો ઘડવાનો વાયદો કર્યો હતો, પણ જમણેરી હિન્દુઓએ પોતાના પ્રભાવનો ઉપયોગ કરીને સરકારને પીછેહઠ કરવા ફરજ પાડી હતી. તત્કાલીન વડાપ્રધાન થેરેસા મેએ બચાવમાં કહ્યું હતું કે બ્રિટનમાં જાતિના આધારે ભેદભાવ ખૂબ ઓછા છે. જો કે 2010માં સરકારે પોતે નીમેલા કમિશને મોટા પ્રમાણમાં જ્ઞાતિ આધારિત ભેદભાવો ચલણમાં હોવાની વાત સ્વીકારી હતી. કમિશનનું સૂચન હતું કે કાયદો ઘડવામાં આવે તો મજબૂરીના માર્યા પણ ભેદભાવો ઓછા થશે.

‘સિસ્કો’ કેસમાં શું થાય છે તેના પર ‘સિસ્કો’ ઉપરાંત અનેક કંપનીઓની નજર રહેશે, કારણ કે જો આરોપ સાબિત થશે તો તેની અસર અમેરિકાની અને ત્યાં કાર્યરત-ભારતીય કર્મચારીઓ ધરાવતી તમામ બહુરાષ્ટ્રીય કંપનીઓ પર પડશે.

‘ધ વાયર’ના મુખ્ય અહેવાલ અને ‘ઇન્ડિયન એક્સપ્રેસ’ના લેખ પરથી સંકલનઃ સુજાત

સૌજન્ય : “નિરીક્ષક” સાપ્તાહિક ડિજિટલ આવૃત્તિ; 27 જુલાઈ 2020; પૃ. 09-11

વિશ્વમાં કોવિડ-19ના કેસ એક કરોડને પાર થઈ ચૂક્યા છે, અને પાંચ લાખથી વધુ લોકો જીવ ગુમાવી ચૂક્યા છે, ત્યારે સ્વાભાવિક રીતે દુનિયાભરના સંશોધકોની પ્રાથમિકતા કોરોના વાઇરસની રસી શોધીને માનવજાતને આ મહામારીમાંથી ઉગારવાની છે. ભારતમાં પણ (મોટે ભાગે) વૈજ્ઞાનિક ઢબે સંશોધનો થઈ રહ્યાં છે. ભારત બાયોટેક ઈન્ટરનેશનલ લિમિટેડે વિકસાવેલી ‘કોવેક્સિન’ રસી હ્યુમન ક્લિનિકલ ટ્રાયલના તબક્કા સુધી પહોંચી છે. પણ આ બધાની વચ્ચે ભારતમાં ચેપી રોગોના નિયંત્રણ માટે કામ કરતી સરકારી સંસ્થા ‘ઇન્ડિયન કાઉન્સિલ ઓફ મેડિકલ રિસર્ચ’(ICMR)ની પ્રાથમિકતા શું છે?

ICMRના ડાયરેક્ટરે એક પત્ર જારી કર્યો. તેમાં જણાવવામાં આવ્યું હતું કે ૧૫મી ઓગસ્ટ સુધીમાં કોવિડ-19ની રસી અમે લૉન્ચ કરી દઈશું. તેમણે પ્રયોગોમાં ભાગ લેવા માટે રિસર્ચ લેબોરેટરીઓને તાકીદે સ્વયંસેવકોની ભરતી કરવાનું સૂચન કર્યું. એટલું જ નહીં, ૧૫મી ઑગસ્ટની સમયમર્યાદાનું ચુસ્તીથી પાલન ન થાય તો પગલાં લેવાની ચેતવણી પણ આપી.

ઉતાવળ કરો, પણ ધીમે ધીમે

રસીના પ્રાણીઓ પરના પ્રયોગો પછી માણસ પરના પ્રયોગો ત્રણ તબક્કામાં થતા હોય છે. પહેલા તબક્કામાં જૂજ લોકોને રસી આપવામાં આવે છે અને રસીથી કોઈ આડઅસરો થાય છે કે નહીં, તે ચકાસવામાં આવે છે. આડઅસરો તરત જોવા મળે એ જરૂરી નથી. એટલે આદર્શ રીતે, ઓછામાં ઓછા છ મહિના સુધી આડઅસરો દેખાવાની રાહ જોવી જોઈએ. કોઇ જોખમી આડઅસર ન હોય તો પહેલો તબક્કો સફળ ગણાય. બીજા તબક્કામાં સેંકડોના જથ્થામાં લોકોને રસી આપવામાં આવે છે અને તેમનામાં વાઇરસ સામે અસરકારક પ્રતિદ્રવ્ય (એન્ટીબોડીઝ) ઉદ્ભવે છે કે નહીં, તે ચકાસવામાં આવે છે. પ્રતિદ્રવ્ય પેદા ન થતું હોય, તો રસી નકામી છે. આ તબક્કો બેથી ચાર વરસનો હોઈ શકે છે. છેલ્લા તબક્કામાં હજારોની સંખ્યામાં લોકોને રસી આપવામાં આવે છે. આ ત્રણ સફળ તબક્કાઓ પછી સરકારની નિયમનકર્તા સંસ્થા રસીની સ્વતંત્ર ચકાસણી કરીને તેના જથ્થાબંધ ઉત્પાદન માટે મંજૂરી આપે છે. આ સરકારી પ્રક્રિયા પોતે એકથી બે વરસનો સમય લે છે.

આમ, રસીના સંશોધનથી લોકો સુધી પહોંચવા સુધીની તેની પ્રક્રિયા લાંબી છે, પણ જરૂરી છે. ભૂતકાળમાં આ પ્રક્રિયા સાથે ચેડાં કરવાના પ્રયત્નો થયા ત્યારે માનવજાતે તેના દુષ્પરિણામો જોયેલાં છે.

કાચું કપાય ત્યારે …

વર્ષ ૧૯૫૫માં પોલિયોની રસી આવ્યા પછી તેમાં નિષ્ક્રિયને બદલે સક્રિય વાઇરસ હોવાનું માલૂમ પડ્યું હતું, પણ ત્યાર સુધીમાં વ્યાપક ધોરણે રસીકરણ થઈ ચૂક્યું હતું. પરિણામે આશરે ચાળીસ હજાર બાળકોમાં રસીના કારણે પોલિયોની હળવી અસર જોવા મળી હતી. વર્ષ ૧૯૭૬માં સ્વાઇન ફ્લુની વૈશ્વિક મહામારી ફેલાવાના ભયથી અમેરિકાની સરકારે “યુદ્ધના ધોરણે” રસી તૈયાર કરવાનો પ્રોજેક્ટ હાથ પર લીધો. રસી શોધાઈ ને મંજૂરી પણ મળી. પરંતુ મોટા પાયે વપરાશ થયા પછી રસીકરણ પામેલાં કેટલાંક દરદીઓને લકવાની અસર થઈ. અંતે ખૂબ મોટું રોકાણ ધરાવતો આખો પ્રૉજેક્ટ રદ્દ કરવો પડ્યો. વર્ષ ૧૯૯૮માં રોટાવાઇરસની રસી વિશે પાછળથી જાણવા મળ્યું હતું કે તે બાળકોનાં આંતરડામાં અવરોધ પેદા કરતી હતી. વર્ષ ૨૦૧૭માં ડેન્ગ્યૂ તાવ સામેની ડેન્ગવેક્સિયા રસીની આડઅસરોનો ખ્યાલ બહુ મોડેથી આવ્યો હતો અને લૉન્ચ થયા પછી તેને પાછી ખેંચવી પડી હતી. દુનિયા આખીનો ભરડો લેનારા કોરોના વાઇરસની રસી ભારતમાં શોધાય તો તે ગૌરવની વાત હોઇ શકે, પણ તેની લાલચમાં નિયમો અને જરૂરી પ્રક્રિયાઓને અવગણી શકાય નહિ. ભારત સરકારની ક્લિનિકલ ટ્રાયલની માર્ગદર્શિકા બધા તબક્કા માટે ઓછામાં ઓછો પંદર મહિનાનો સમયગાળો આંકતી હોય, ત્યારે ICMRની દોઢ મહિના કરતાં પણ ઓછી સમયમર્યાદાનો વિરોધ થવો વાજબી છે.

નિષ્ણાતોની ચેતવણી, ICMRનો ખુલાસો

શક્ય છે કે ‘કોવેક્સિન’ના કિસ્સામાં હ્યુમન ટ્રાયલ-મનુષ્યપરીક્ષણના ત્રણેય તબક્કા એક સાથે કરવામાં આવે. આ પ્રકારની જોખમી ઉતાવળની ઇન્ડિયન એકેડમી ઓફ સાયન્સે સ્પષ્ટ ટીકા કરી અને દરદીઓ પર થઈ શકતી પ્રતિકૂળ અસરો વિશે ચેતવણી પણ આપી. ICMRના અધ્યક્ષ રહી ચૂકેલાં, વિશ્વ આરોગ્ય સંસ્થા(WHO)નાં મુખ્ય વિજ્ઞાની સૌમ્યા સ્વામિનાથને કહ્યું કે ગમે તેટલા પ્રયત્નો છતાં વર્ષ ૨૦૨૧ પહેલાં રસી શોધાવી શક્ય નથી. ‘ઇન્ડિયન જર્નલ ઑફ મેડિકલ એથિક્સ’ના તંત્રી અમર જેસાણીએ ICMRના દાવાને અવૈજ્ઞાનિક ગણાવ્યો. તેમના મતે ક્લિનિકલ ટ્રાયલ સુધ્ધાં શરૂ થતાં પહેલાં રસીની તારીખ જાહેર થઈ ગઈ હોય એવો આ દુનિયાનો પ્રથમ કિસ્સો હશે. ICMRની જ એથિક્સ કમિટીના અધ્યક્ષ વસંત મુથસ્વામીએ પોતે સ્વીકાર્યું કે રસી જાહેર કરવાથી આપણે ઓછામાં ઓછા એક વર્ષ દૂર છીએ. કોવેક્સિનની સંશોધક કંપની ‘ભારત બાયોટેક’ના પ્રમુખ ડૉ. ક્રૃષ્ણા ઈલાએ પણ 2021 પહેલાં રસી ઉપલબ્ધ બનવી શક્ય ન હોવાનું જણાવ્યું.

વ્યાપક ટીકા પછી ICMRએ ચોખવટ કરી કે પત્રનો હેતુ ફક્ત બિનજરૂરી અડચણો દૂર કરીને પ્રક્રિયાને ઝડપી બનાવવાનો હતો તથા રસી તમામ જરૂરી તબક્કાઓમાંથી પસાર થશે. સાથે એમ પણ જણાવાયું કે તેની પ્રક્રિયા વૈશ્વિક ધોરણે સ્વીકૃત પદ્ધતિઓને અનુરૂપ જ છે. ત્યાર પછી એ વિવાદ શમ્યો તો છે, પણ એ નિમિત્તે જોવા મળેલું ICMRનું વલણ ચિંતાજનક છે. મહામારીએ દુનિયાનું સામાજિક અને આર્થિક સંતુલન હચમચાવી નાખ્યું હોય ત્યારે રાષ્ટ્રવાદના ગૌરવને કાબૂમાં રાખવું જરૂરી છે. પરંતુ તમામ ઔપચારિક પ્રક્રિયાઓની ઐસીકી તૈસી કરીને પતંજલિ-દિવ્ય ફાર્મસીના સ્વામી રામદેવે ‘કોરોનિલ’ લૉન્ચ કરી ત્યારે પણ રામદેવના દાવાની વૈજ્ઞાનિક ચકાસણીને બદલે પહેલી તકે સંસ્કૃતિગૌરવમાં સરી પડવાની વૃત્તિ જ વધુ પ્રમાણમાં જોવા મળી હતી. પછી પડકાર મળતાં અને સરકારે પણ કડક વલણ અપનાવતાં રામદેવે બેશરમીથી કોરાનાની અકસીર દવા રજૂ કર્યાનો દાવો પાછો ખેંચ્યો હતો અને જેની કશી સ્પષ્ટ વ્યાખ્યા નથી એવા ‘ઇમ્યુનિટી બૂસ્ટર’ તરીકે પોતાની દવાઓને મૂકવી પડી છે.

વિજ્ઞાનની હરીફાઈ સાથે ‘વૅક્સિન નેશનલિઝમ’

કોરોનાની રસી શોધવાની હોડ દુનિયાના અનેક સંશોધકો વચ્ચે ચાલી રહી છે. તેમાં હાલ ઑક્સફર્ડ યુનિવર્સિટીની AZD1222 રસી ત્રીજા તબક્કા સુધી પહોંચી ચૂકી છે, જે હેઠળ આઠ હજાર લોકો પર પરીક્ષણો થશે. ચીનની સિનોવેક બાયોટેકે પણ ત્રીજા તબક્કાનાં પરીક્ષણ શરૂ કર્યાં છે. (જો કે આ રસી સફળ થાય તો ભારત તેની આયાત કરશે કે આત્મનિર્ભરતા જાળવી રાખશે એ સ્પષ્ટ નથી!) અમેરિકાની મોડર્ના બાયોટેકની mRNA-1273 રસીના પ્રથમ બે તબક્કા સફળ થયા છે અને ત્રીજા તબક્કામાં આશરે 30 હજાર લોકો પર પ્રયોગો થવાના છે. જો કે પ્રયોગને લગતા નીતિનિયમોમાં ફેરફાર થવાને કારણે છેલ્લો તબક્કો પાછળ ઠેલાયો છે. આ ઉપરાંત પણ અનેક રસીઓ પ્રિ-ક્લિનિકલ, પહેલાં કે બીજા તબક્કા સુધી પહોંચી ચૂકી છે.

જો કે દુનિયાના દેશો અત્યારથી જ રસી શોધાય ત્યારે તેનો સૌથી પહેલાં પોતાના દેશ માટે પુરવઠો શી રીતે મેળવી શકાય તેની ગોઠવણો કરવામાં વ્યસ્ત છે. આ હોડ મુખ્યત્વે મોખરાના વિકસિત દેશો વચ્ચે જામી છે. રસીનો જથ્થો સૌથી પહેલાં કબજે કરવાની આ ખેંચતાણ માટે ‘વૅક્સિન નેશનલિઝમ’ શબ્દ પ્રચલિત થયો છે. માર્ચ મહિનામાં સમાચાર આવ્યા કે અમેરિકા જર્મનીમાં રસીનું સંશોધન કરી રહેલી કંપની ‘ક્યોરવેક’/CureVacમાં રોકાણ કરવાનું છે. તેનો જર્મનીમાં ઘણો વિરોધ થયો. ત્યાર પછી અમેરિકાએ ફ્રાન્સમાં રસીનું સંશોધન કરી રહેલી ‘સનોફી’/ Sanofi સાથે ત્રણ કરોડ ડોલરના રોકાણના સાટામાં રસી સફળ થાય તો તે ફ્રાંસથી પહેલાં અમેરિકાને વેચશે એવા કરાર કર્યા. ફ્રાન્સના વડાપ્રધાને લાચાર દલીલ કરી કે રસી આખી દુનિયા માટે જાહેર સંસાધન હોવી જોઇએ અને તમામ દેશોને તેનો સમાન માત્રામાં પુરવઠો મળવો જોઇએ. અમેરિકા હાલ દસ અબજ ડોલરનું ભંડોળ અનામત રાખીને બેઠું છે, જેથી રસી તૈયાર થાય કે તરત તેને હસ્તગત કરી શકાય. આ પૈકી 2.7 અબજ ડોલરનું રોકાણ તે દુનિયાની વિવિધ પાંચ કંપનીઓમાં કરી ચૂક્યું છે. યુરોપિયન યુનિયન, જાપાન, કેનેડા, સાઉદી અરેબિયા જેવા દેશોએ પણ ભેગા મળીને આઠ અબજ ડોલર ઊભા કર્યા છે, જો કે તેનો ઉપયાગ ક્યારે અને શી રીતે થશે તે સ્પષ્ટ નથી.

ભારત રસીનું વૈશ્વિક ઉત્પાદક ગણાય છે. એમ લાગતું હતું કે ભારતની કંપનીઓની મદદ વગર વૈશ્વિક માગને પહોંચી વળવું શક્ય બનશે નહીં. ભારતની ‘સિરમ ઇન્સ્ટિટ્યૂટ’ ઑક્સફર્ડ ખાતે તૈયાર થઈ રહેલી રસીના મહિને પચાસ લાખ લેખે ડોઝ તૈયાર કરવાની હતી. પણ બ્રિટનની સરકારે વચ્ચે પડીને આ સોદો રદ્દ કરાવ્યો અને પોતાના વધારાના 9 કરોડ ડોલરના રોકાણની મદદથી સ્થાનિક ફાર્માસ્યુટિકલ કંપની ‘અસ્ત્રાઝેનેકા’/ AstraZenecaમાં “સ્વદેશી” રસી તૈયાર થઈ શકે તેવી વ્યવસ્થા કરી. સરકારે રસીના 10 કરોડ ડોઝનો પ્રિઓર્ડર પણ કર્યો છે. ભારતની ‘સિરમ ઇન્સ્ટિટ્યૂટે’ પાછળથી ‘અસ્ત્રાઝેનેકા’ સાથે સોદો કરીને વર્ષના અંત સુધીમાં રસીના 40 કરોડ ડોઝ બનાવવાનું લાઇસન્સ મેળવ્યું છે.

અલબત્ત, એ યાદ રાખવું જોઈએ કે રસીના સંશોધનના ગંભીર પ્રયાસોની વિશ્વસનીયતા પાછળ એક સિદ્ધાંત સામાન્ય છે : તેમનો ઠરેલ અને વૈજ્ઞાનિક અભિગમ. જેમ કે, ઑક્સફર્ડના વિજ્ઞાનીઓએ કહ્યું છે કે કોઈ ઉતાવળ વિના, તમામ જરૂરી પ્રક્રિયાઓના પાલન પછી તેમની રસી લોન્ચ થતાં 2021નું વર્ષ આવી જશે. ICMR જેવી જોખમી ઉતાવળ કે ‘કોરોનિલ’ જેવા અવાસ્તવિક દાવાઓથી ભારતનું ગૌરવ વધવાનું તો બાજુ પર રહ્યું, તે દુનિયાની નજરમાં હાસ્યાસ્પદ બનશે અને ભારતનાં વૈજ્ઞાનિક સંશોધનોની વિશ્વસનીયતા ઓછી થશે.

સૌજન્ય : “નિરીક્ષક” સાપ્તાહિક ડિજિટલ આવૃત્તિ; 13 જુલાઈ 2020; પૃ. 05-07