મારા પૂજ્ય વંદનીય ગુરુ ડૉ. ધીરુભાઈ ઠાકરની યાદમાં આ લખાણ લખતાં હું ખૂબ આનંદ અને ગૌરવ અનુભવું છું.

ગુજરાત કૉલેજ અંગ્રેજ સરકારની કૉલેજ તરીકે સંસ્થાનવાદી સામ્રાજ્યના પ્રતીક રૂપે હતી. પણ ગુજરાતમાં ગુજરાત કૉલેજ અમદાવાદમાં બ્રિટિશ શાસન વિરુદ્ધ વિદ્યાર્થીઓની ચળવળ તો ઊકળતા ચરૂ સમાન રહી. 1902માં અમદાવાદમાં હિંદી રાષ્ટૃીય કાઁગ્રેસના અધિવેશનથી અમદાવાદનું વિદ્યાર્થીજગત રાષ્ટૃીય પ્રવૃત્તિની તાલીમ મેળવતું ગયું. ગાંધીયુગમાં ગુજરાત ગાંધીજીના સત્યાગ્રહ આંદોલનની પ્રયોગશાળા બન્યું. ખેડા, અસહકારનું આંદોલન, નાગપુર સત્યાગ્રહ, બોરસદ, બારડોલી આંદોલનો વિદ્યાર્થીની તાલીમશાળા બની રહ્યાં.

1935થી ગુજરાતમાં વિદ્યાર્થીમંડળો સ્થપાવા માંડ્યાં. વિદ્યાર્થીની સભ્યસંખ્યા 1940માં 3,300 જેટલી થઈ. અમદાવાદ અને તેમાં પણ ગુજરાત કૉલેજ વિદ્યાર્થીમંડળનું કેન્દ્ર બન્યું. ગુજરાતમાં 1942ની ‘હિંદ છોડો’ લડતમાં વિદ્યાર્થીગણ મોખરાનું સ્થાન લે તે ઇતિહાસની તવારીખમાં સ્વાભાવિક હતું. પૂનાના અચ્યુત પટવર્ધન, શંકરરાવ દેવ, બિહારના સહજાનંદ સારસ્વત, જયપ્રકાશ નારાયણ, ગુજરાતના ઇન્દુલાલ યાજ્ઞિક, બાલકૃષ્ણ શુક્લ, જશવંત ઠાકર, દિનકર મહેતા, અંબુભાઈ પુરાણી વગેરે વિદ્યાર્થી-પ્રવૃત્તિને દોરતા. ‘રાજદ્રોહ’ અને ‘ઇન્કિલાબ’ મૅગેઝિનો બહાર પડતાં. વાતાવરણ પૂરેપૂરું ગરમાયું હતું.

08મી ઑગસ્ટ, 1942ની રાત્રે રવિશંકર મહારાજે ગુજરાત કૉલેજની હૉસ્ટેલના વિદ્યાર્થીઓ સમક્ષ ભાષણ આપ્યું. નેતાની ગેરહાજરીમાં વિદ્યાર્થી શું શું કરી શકે તે સમજાવ્યું.

09મી ઑગસ્ટનો દિવસ હતો. મારી ઉંમર 8 વર્ષની હતી. પરિમલ સોસાયટીમાં અમે રહેતા. સોસાયટીના શાળા-કૉલેજમાં ભણતા યુવાન વિદ્યાર્થી છોકરા-છોકરીઓ ખૂબ પ્રવૃત્તિશીલ હતાં. રાષ્ટૃવાદથી વાતાવરણ ધબકતું હતું. નાનાં બાળકો તરીકે યુવાન વિદ્યાર્થીઓ અમારા ફ્રૉકમાં વહેંચવાની પત્રિકાઓ ખોસતા. અમારે ઘેર ઘેર જઈ આપવાની રહેતી. ખાસ કરીને ભાષણો, સભાઓ ક્યાં થવાની છે તેની માહિતી રહેતી. હું રાષ્ટૃીય શાળા શેઠ સી.એન. વિદ્યાલયમાં ભણતી. અમારા આચાર્ય ઝીણાભાઈ દેસાઈ (સ્નેહરશ્મિ) રાષ્ટૃીય કવિ હતા. ‘ઝંડા ઊંચા રહે હમારા’, ‘ફરક ફરક તું મુક્ત હવામાં’ આ ગીતો બાળકો તરીકે અમે ખૂબ ગાતાં. 09મીએ અમારી સોસાયટીમાં સભા ભરાઈ. લગભગ પાંચ વાગ્યાના સુમારે મોટી વાન આવી, તેમાંથી સફેદ ટોપીવાળા સાર્જન્ટો નીકળ્યા. આડેધડ લાઠીચાર્જ કરવા માંડ્યો. ઘણાં છોકરા-છોકરીઓ ઘાયલ થયાં, લોહીલુહાણ થયાં. અમારાં માબાપે અમને ઘરમાં પૂરી દીધાં.

‘હિંદ છોડો આંદોલન’ની 10મી ઑગસ્ટની કથા જે ગુજરાત કૉલેજના ટેનિસ કોર્ટના પટાંગણમાં બની હતી, તેનો આંખે દેખ્યો હેવાલ હું મારા પ્રોફેસર ડૉ. ધીરુભાઈ ઠાકરના શબ્દોમાં રજૂ કરીશ. 10મી ઑગસ્ટે શેઠ સી.એન. વિદ્યાલયથી મશાલ સરઘસ નીકળ્યું. અમે બધાં બાળકો એમાં જોડાયાં. અમારી સાથે લૉ કૉલેજના 2,000 વિદ્યાર્થીઓ એકઠા થયા હતા તે પણ એમાં સામેલ થવાના હતા. સરઘસ આકારે વિદ્યાર્થીઓ લાલ દરવાજા પાસેના કાઁગ્રેસભવન પર પહોંચવાના હતા. અગ્રગણ્ય વિદ્યાર્થી નેતાઓના હાથમાં ત્રિરંગી ઝંડો હતો. 200 યુવા વિદ્યાર્થિનીઓ હિંમતપૂર્વક આગલી હરોળમાં હતાં. હાથમાં આઝાદી-સ્વતંત્રતાને લગતાં બેનરો હતાં. ‘શાહીવાદ મુર્દાબાદ’, ‘અંગ્રેજો ચાલ્યા જાવ’, ‘ગાંસડાં-પોટલાં બાંધો બ્રિટાનિયા’ના નારા બોલાયે જતા હતા. સરઘસ આગળ વધ્યું, પોલીસો આવી, મિશન આગળ બેસુમાર લાઠીચાર્જ થયો. અમારા શિક્ષકોએ ગુજરાત કૉલેજના ક્રિકેટ ગ્રાઉન્ડ પરથી અમને ભગાડી મૂક્યાં.

પછી શું થયું ? એ ઇંતેજારી વર્ષો સુધી રહી. હું જ્યારે 1960માં ગુજરાત કૉલેજમાં લૅક્ચરર બની ત્યારે ડૉ. ધીરુભાઈ ઠાકર, ગુજરાતીના પ્રોફેસર તરીકે મુંબઈની એલ્ફિન્સ્ટન કૉલેજમાંથી બદલી થતાં ગુજરાત કૉલેજમાં આવ્યા હતા. 1942ની ‘હિંદ છોડો’ લડત અંગે મેં ડૉ. ધીરુભાઈ ઠાકરની મુલાકાત લીધી ત્યારે તેમણે કેટલીક ઘટનાઓ રૂંવાડાં ખડાં કરે તે રીતે રજૂ કરી. તેમના શબ્દોમાં −−

‘એ દિવસ 10મી ઑગસ્ટનો હતો. વાતાવરણ અત્યંત ઉત્તેજનાપૂર્ણ બન્યું હતું. ગાંધીજીની ધરપકડની ઊડતી વાતોથી વાતાવરણ ગરમાયું. યુવાપ્રવૃત્તિઓએ જોર પકડ્યું. ગુજરાત કૉલેજના જેવું જ વિદ્યાર્થીપ્રવૃત્તિનું બીજું કેન્દ્ર લૉ કૉલેજ હતું. બંને સાવ નજીક હતાં. વિદ્યાર્થીઓએ મનસૂબો કર્યો કે બ્રિટિશ સામ્રાજ્યના પ્રતીક સમા ગુજરાત કૉલેજની સરકારી સંસ્થા ઉપરથી યુનિયન જેક ઉતારી ત્રિરંગી ઝંડો ફરકાવવો. આ મનસૂબાનો સૂત્રધાર વિનોદ કિનારીવાળા હતો. ત્રિરંગી ઝંડો તેણે સરઘસમાં મજબૂત રીતે પકડ્યો હતો.

11 વાગ્યાના સુમારે કૉલેજના ઉત્તર-પશ્ચિમ દરવાજેથી સરઘસ મિશનના મકાન આગળ લાઠીચાર્જ થવાથી કૉલેજમાં દાખલ થયું. બાજુમાં આવેલી લાઇબ્રેરી સામે ટેનિસ કોર્ટ હતું ત્યાં વિદ્યાર્થીઓ સૂત્રો પોકારતા અતિશય ઉત્સાહમાં હતા. વધારે પોલીસની ટુકડી સાથે આઇરીશ સાર્જન્ટ લાબુદી શાયર ટેનિસ કોર્ટમાં દાખલ થયો. દૂરથી વિદ્યાર્થીઓ પોલીસ પર પથ્થરમારો કરતા હતા. સાર્જન્ટ ખૂબ તુમાખીવાળો અને કડક મિજાજી હતો. પરિસ્થિતિને પામી અમે બધા પ્રોફેસરો અમારી ચેમ્બરમાંથી બહાર આવ્યા. હું, પ્રિન્સિપાલ પટવર્ધન, ભરત આનંદ સાલેટૉર, પ્રોફેસર સ્વામીનારાયણ, એન.એમ. શાહ વિદ્યાર્થીઓને શાંત રહેવા સમજાવતા હતા, એટલામાં એક નાની કાંકરી દૂરથી વિદ્યાર્થીગણમાંથી ફેંકાઈ જે લાબુદી શાયરની હૅટ પર અથડાઈ. લાબુદીનો પિત્તો આસમાને પહોંચ્યો. પોલીસોને હુકમ આપ્યો : જુઓ ત્યાંથી ગોળીથી વીંધી નાખો. એ હુકમનો અમલ રોકવા હું લાબુદી સામે ધસી ગયો. ‘રોકો રોકો’નું બુમરાણ મેં મચાવ્યું પણ ગોળીઓ ધડાધડ છૂટવા લાગી. હું ઘવાયો. મને ગોળી વાગતાં લોહીના ખાબોચિયામાં હું પટકાયો. વિદ્યાર્થીઓ ઘવાયા, કેટલાક વીંધાઈ ગયા, ઉમાકાન્ત કડિયા, રસિકલાલ જાની ઘવાયા, હાથમાં ઝંડા સાથે, ‘ઇન્કિલાબ ઝિંદાબાદ’ના નારા સાથે, વિનોદ કિનારીવાળા શહીદ થયો.

મને ઊંચકીને બાજુના સાયન્સ બિલ્ડિંગમાં લઈ ગયા. મારી આજુબાજુ પ્રફેસર સાલેટૉર, સ્વામીનારાયણ, એન.એમ. શાહ તથા વિદ્યાર્થીગણ વીંટળાઈ વળ્યું. મને હૉસ્પિટલ લઈ જવામાં આવ્યો. બે મહિને હું સાજો થઈ શક્યો. પ્રોફેસરમિત્રો અને વિદ્યાર્થીઓેએ મારી અપાર સેવા કરી. જિંદગીના એ દિવસો આજે પણ હું ભૂલી શક્યો નથી.’

ગુજરાત કૉલેજનું આ ટેનિસ કોર્ટ, ફ્રાન્સની ક્રાન્તિ(1789)ના ઊગમસ્થાન સમા ‘ટેનિસ કોર્ટ ઑથ’નો બનાવ યાદ આપી જાય તેવો છે. એ દિવસ હતો 20મી જૂન, 1789નો. આપખુદ રાજાશાહી સામે ટેનિસ કોર્ટમાં ફ્રાન્સની જનતાનો ભવ્ય વિજય હતો. આ બનાવને ‘ફ્રાન્સની ક્રાન્તિનું લઘુ સ્વરૂપ’ (France Revolution in Miniature) કહેવાય છે. ફ્રાન્સની પાર્લમેન્ટ જેને એસ્ટેટ (Estate) કહેવાતી, તે ત્રણ વિભાગમાં વહેંચાયેલી હતી. પ્રથમ એસ્ટેટ પાદરીઓની, બીજી એસ્ટેટ ઉમરાવોની અને ત્રીજી એસ્ટેટમાં ખેડૂતો, મજૂરો, સામાન્ય જનતા હતી. ત્રણે વિભાગો જુદા જુદા મળતા પણ ત્રીજા એસ્ટેટે બધાએ ભેગા મળીને ટેનિસ કોર્ટમાં શપથ લીધા કે આ સભાને નેશનલ એસેમ્બ્લી જાહેર કરવી અને આપણે બધાએ એક થઈ રહેવું. આ ટેનિસ કોર્ટ ઑથ સમયે જનતાના નેતા મિરાબો[Mirabeau]એ ગર્જના કરતાં કહ્યું, ‘સાહેબ ! જાઓ તમારા માલિક(રાજા)ને જઈને કહો કે અમે અહીં જનતાની ઈચ્છાથી આવ્યા છીએ. તમારી ગમે તેટલી બૅયોનેટની અણી અમને ખસેડી નહીં શકે.’ ટેનિસ કોર્ટ ઑથે ફ્રાન્સની ક્રાન્તિને છેવટના અંજામ સુધી પહોંચાડી.

ગુજરાત કૉલેજના ટેનિસ કોર્ટે, વિદ્યાર્થીઓની શહાદતે દેશમાં જુવાળ પેદા કર્યો. 1942ની ‘હિંદ છોડો’ લડત એ ભારતની સ્વતંત્રતાપ્રાપ્તિનું આખરી યુદ્ધ હતું. ગાંધીજી કહે છે કે ટેનિસ કોર્ટ જેવા નાના બનાવો ટીપે ટીપે સ્વતંત્રતાની નજદીક લાવે છે. વિનોદ કિનારીવાળા, ઉમાકાન્ત કડિયા, રસિકલાલ જાની, ગુણવંત શાહ, પુષ્પવદન મહેતા, વસંતલાલ રાવલની શહાદતે દેશ આખામાં પડઘો પાડ્યો. ‘હિંદ છોડો’ આંદોલન લોકઆંદોલન બન્યું.

ક્યાં ગયા એ શહાદતો ને ક્યા ગયા એ સન્નિષ્ઠ, દેશભક્ત પ્રોફેસરો ? દેશદાઝ અને દેશપ્રેમથી ધબકતી એ આખી પેઢી ઐતિહાસિક કાળચક્રમાં સમાઈ ગઈ.

સૌજન્ય : ‘ગુજરાત વિશ્વકોશ ટૃસ્ટ’ સંચાલિત “વિશ્વવિહાર”, વર્ષ : 24; અંક : 5; ફેબ્રુઆરી 2022; પૃ.17-19   

નડિયાદની 'દેહણ' – યુ.કે.ની ગાંધીવાદી વીરાંગના

બ્રિટનની ફેકટરીમાં ગોરાઓ દ્વારા પૂર્વ આફ્રિકાથી આવેલા લોકો અને ઇન્ડિયન પર આચરવામાં આવતી રંગભેદનીતિ વિરુદ્ધ જયાબહેન અને પુત્ર શિવકુમારે સત્યાગ્રહની માફક અસહકારના કાર્યક્રમ શરૂ કર્યા, આમ બ્રિટિશ સરકારને એશિયન સ્ત્રીઓની તાકાતનો પરિચય થયો

બ્રિટનમાં ગુજરાતી સ્ત્રીઓના ડાયસ્પોરનો ઇતિહાસ જયાબહેન દેસાઈની ઐતિહાસિક ગાથા વગર અધૂરો છે.

ચરોતરના પાટીદારનું ખમીર જયાબહેનમાં ઠંડી તાકાત રૂપે જન્મતાં જ પ્રાપ્ત થયેલું. મા-બાપે આ તાકાત દીકરીમાં પાળી અને પોષી. ૧૯૩૩માં ધર્મજ ગામે, પેટલાદ તાલુકામાં જન્મ થયો. પિતા ગોરધનભાઈ ગોવિંદભાઈ પટેલ ગાંધીવાદી વિચારસરણીથી પ્રભાવિત થયેલા. ગાંધીજીએ ૧૯૧૮થી ખેડા જિલ્લો ચરોતરને પોતાની કર્મભૂમિ બનાવી હતી.

અહીંના પટેલો, અનાવિલો ગાંધીજીના જમણાં હાથ સમા હતા. જ્યારે જયાબહેનનો શૈશવકાળ હતો ત્યારે દેશ આઝાદીના જંગમાં ઓતપ્રોત હતો. ૧૯૪૦-૪૨ 'હિંદ છોડો' આંદોલન એ ગાંધીજીના જીવનનું આખરી આંદોલન હતું. સભાઓ, સરઘસો, પ્રભાતફેરીઓ, ધરપકડ, લાઠીચાર્જ એ રોજબરોજના બનાવો ગુજરાતને ગામડે ગામડે ફેલાયેલા હતા.

પિતા ગોરધનભાઈ ગાંધી કાર્યકર જુગતરામ દવેના ગાઢ સંપર્કમાં હતા. જુગતરામ દવેએ દક્ષિણ ગુજરાતમાં આદિવાસીઓના ઉદ્ધાર માટે ધૂણી ધખાવી હતી અને ખાદી પ્રવૃત્તિ ગળાડૂબ હાથ ધરી હતી. ગોરધનભાઈ ખેડા જિલ્લાના ખાદીભંડારની પ્રવૃત્તિમાં મુખ્ય કાર્યકર બન્યા. ૧૯૨૧થી ગાંધી સત્યાગ્રહમાં ગોરધનભાઈ જોડાયા. ૧૯૨૧-૨૨ના અસહકાર આંદોલનના પાયાના કાર્યકર હતા. તેમની પત્ની કમળાબહેન બહેનોને સુંદર કંઠે આઝાદીનાં, સ્વાતંત્ર્યનાં ગીતો ગવડાવતાં. આ વાતાવરણમાં નાની જયા જન્મી.

ધર્મજની ભાગેળે પિતાનું ઘર અને બધાં સરઘસો ત્યાંથી નીકળે. ૮, ૧૦ વર્ષની જયાની આંખ ઊઘડે ત્યારે ગીતો ગવાતાં હોય 'શિર જાયે તો જાયે, આઝાદી ઘર આવે' 'ઈન્કલાબ ઝિન્દાબાદ' 'ક્વિટ ઈંડિયા' 'ગાંસડાં પોટલાં બાંધો બ્રિટનિયા' 'કરેંગે યા મરેંગે'. જયા સફાળી ઊભી થાય અને વાવટો પકડવાનો એવો શોખ લાગેલો કે વાવટો પકડવા સીધી ભાગોળે દોડે. ગાંધીવાદી કાર્યકરોનું તે પ્રિય લાડકું પાત્ર હતું. બધા તેમને કહેતા ''ચકલી નાની ને ફફડાટ ઘણો.'' ખરેખર મોટી વયે પણ તેમની નાજુક પાતળી દેહલતા, ૪-૧૦''ની ઊંચાઈ, પણ ઘણી તાકાત ધરાવતું ખમીરવંતુ વ્યક્તિત્વ હતું. જયાબહેન વટથી કહેતાં કે ''૧૯૪૨માં સરઘસ નીકળ્યું ત્યારે મારી પાસે આગળ પડતા આગેવાનો અને કાર્યકરોને કુમકુમ અને તિલક કરાવ્યાં હતાં. તેમાં જશભાઈ બેરિસ્ટર હતા, રવિશંકર મહારાજ હતા.

મેં કરેલા તિલકવાળા એક પણ કાર્યકર ગોળીનો ભોગ બન્યા ના હતા. ૧૯૪૨માં નાની જયા જીદ કરી પિતા સાથે ધર્મજમાં સરઘસમાં જોડાઈ. જનરલ લાયરે બેસુમાર લાઠીચાર્જનો દોર ચલાવ્યો. જયા ઠંડી તાકાતથી ઊભી રહી, ''શું કરી લેશે?'' અંગ્રેજ આ બાળકીનો વાળ પણ વાંકો કરી શક્યો નહિ. પિતા જયાને ઐતિહાસિક વાતો કહેતા. તેઓ કહેતા, ''હિરા ગયા, હેમ ગયા, કથીર રહ્યાં પરદેશીઓ ભારતને પાયમાલ કરતા ગયા.''

જયાનો અભ્યાસ ૧૦ ધોરણ સુધી થયો. ૧૯૫૫માં સૂર્યકાન્ત દેસાઈ સાથે લગ્ન થયાં. તેઓ મૂળ નડિયાદના. પેશ્વાઓ ''દેસાઈગીરી''નો ભોગવટો બાપદાદાને વારસામાં આપતા ગયા હતા. કુટુંબ ખૂબ ઘનાઢ્ય હતું. સૂર્યકાન્તભાઈએ કેમ્બ્રિજની પરીક્ષા પસાર કરી કૌટુંબિક જવાબદારી નિભાવવા દારેસલામ (ટાંઝાનિયા) આવ્યા. પુત્ર શિવનો જન્મ ધર્મજમાં થયો હતો. જયાબહેને પણ ટાંઝાનિયાની વાટ પકડી. બીજા પુત્ર રાજીવનો જન્મ દારેસલામમાં થયો.

૧૯૬૧માં ટાંઝાનિયામાં સ્વતંત્રતા આંદોલન ચાલ્યું. રાજકીય સમીકરણો બદલાવવા માંડયા. બે બાળકો ઘણાં તેજસ્વી હતા. દેસાઈ દંપતીને બાળકોનાં શિક્ષણની સમસ્યા સતાવતી હતી. ૧૯૬૪માં ભારત આવ્યાં. મહત્ત્વાકાંક્ષી સૂર્યકાન્તભાઈ ૧૯૬૮માં લંડન આવ્યા, વેમ્બલીમાં રહ્યા, રેન્ક ઈન્ડસ્ટ્રીઝમાં નોકરી સ્વીકારી. પણ સખત મહેનત કરવી પડતી, શારીરિક શ્રમ કરવો પડતો. જયાબહેન સિલાઈકામમાં પહેલેથી નિષ્ણાંત હતાં. ''જ્યુડી'' નામની ફેક્ટરીમાં ડ્રેસ બનાવવાનું કામ મેળવ્યું. મશીન ચલાવતાં શીખ્યાં.

લંડનમાં બી.બી.સી.ના 'ફૉર વિમેન અવર શૉ'ની ૭૦મી એનિવર્સરીની ઉજવણીના ઉપક્રમે પાવર વિમેન્ટ લીસ્ટ જાહેર કર્યું. જેમાં માર્ગરેટ થેચર, બારબરા કાસલ, ઓસ્ટ્રેલિયન લેખિકા જરમેઇન ગ્રીરની સાથે નડિયાદની દેહણ નામથી જાણીતાં થયેલાં જયાબહેન દેસાઇને સ્થાન મળ્યું છે

બ્રેન્ટ કાઉન્સિલે જયાબહેનને 'સિટીઝનશિપ' એવોર્ડ એનાયત કર્યો.

જયાબહેને વળી પાછું સિલાઈકામ 'બ્રેન્ટ ઈંડિયન એસોસિયેશન'માં મેળવી લીધું. હેરો કોલેજમાં સીવણકામ શરૂ કરવા માટેનો અભ્યાસક્રમ ઘડયો. બ્રેન્ટ ઈંડિયન એસોસિયેશનની બહેનો કોમ્યુિનટી ડેવલપમેન્ટના પ્રોગ્રામ કરતી તેમાં જયાબહેન જોડાયાં. વૃદ્ધજનો માટે શરૂ કરાયેલી સંસ્થા પેન્શનર્સ ક્લબમાં તે ઘણાં સક્રિય બન્યાં. ડેનિસ જેક્સન સેન્ટરમાં ચાલતી મહિલા મંડળની પ્રવૃત્તિમાં પાયાના કાર્યકર તરીકે જોડાયાં. વિલાસબહેન ધનાણીના રિફ્લેક્સોલોજી અને યોગના વર્ગોમાં જયાબહેન ખૂબ મદદ કરતાં. આ ઉપરાંત નવી પેઢીના ગુજરાતી બાળકો ગુજરાતી ભૂલતા જતાં હતાં. તેમને ગુજરાતી શિખવાડવા તેમણે અથાગ પરિશ્રમ કર્યો. રસપ્રદ રીતે, આનંદ પ્રમોદ સાથે શીખવતાં.

બ્રેન્ટ કાઉન્સિલે તેમને 'સિટીઝનશિપ' એવોર્ડ એનાયત કર્યો. બેટરસી હાઈસ્ટ્રીટ ખાતે આવેલા બ્રિટિશ ઈન્ડસ્ટ્રિયલ મ્યુિઝયમમાં કાંસાની પ્રતિમા મૂકવામાં આવી છે. જયાબહેન કેવળ ગુજરાતી તરીકે જ નહીં પણ જગતની નારીચેતનાના ઇતિહાસમાં તેઓ ગૌરવવંતુ પાત્ર છે. જયાબહેનના શબ્દોમાં કહીએ તો ''પોતાના અધિકારો માટે લડત આપવી, પોતાનું સ્વમાન, આત્મગૌરવ જાળવવું, તેના માટે ફના થવું – એ મૂલ્યો મને સ્વાતંત્ર્યની ચળવળે અને માતાએ તેમ જ પિતાએ તેમનાં વર્તનથી મારામાં ઘૂંટયાં.'' બ્રિટિશ સરકારને એશિયન સ્ત્રીઓની તાકાતનો પરિચય કરાવ્યો.

જયાબહેનનો ૫ુત્ર શિવકુમાર અંગ્રેજ છોકરાઓના રેગિંગનો હિંમતપૂર્વક સામનો કરતો

બ્રિટનમાં રંગભેદની નીતિ પરાકાષ્ઠાએ પહોંચી હતી. ઈનોક પોવેલ અને નેશનલ ફન્ટનું જોર વધતું હતું. જયાબહેનનાં બાળકોને ગીબોન-સ્લે બ્રુક પ્રાયમરી સ્કૂલમાં દાખલ કર્યાં. અંગ્રેજ છોકરા ચીડવતા, મશ્કરી કરતા, થૂંકતા અને મૂતરતા પણ. શિવકુમાર અંગ્રેજ છોકરાઓના રેગિંગનો હિંમતથી સામનો કરતો. નેશનલ ફ્રન્ટના માણસો ગુજરાતીઓનાં ઘરોના કાચ ફોડતા. ગુજરાતીઓની દુકાનો લૂંટતા, સ્થળાંતર કરી આવેલાં બાળકોને 'સી' વર્ગમાં દાખલ કરતા. અંગ્રેજી બાળકો 'એ' 'બી' વર્ગમાં ભણતા. ગુજરાતી છોકરાઓ ખૂબ હોંશિયાર તેથી અંગ્રેજી છોકરાં ઉશ્કેરાતા, મારતાં, ઝૂડતાં અને કાંટામાં ફેંકી દેતા. અંગ્રેજ શિક્ષકો વિદેશી બાળકોને સતત સંદેશો આપતાં ''તમે અંગ્રેજ બાળકોની સમકક્ષ નહિ થઈ શકો.'' જયાબહેનનાં બાળકોમાં પણ સ્વતંત્રતાની ખુમારી ઊતરી હતી. જયાબહેન કહેતાં ''ગાંધીજીનું વાક્ય મને હંમેશાં યાદ રહેતું  :  ''અન્યાય સહન કરવો ગુનો છે. અન્યાય સામે ઝઝૂમવું જોઈએ.''

જયાબહેન કહે છે  કરેંગે યા મરેંગે – શિર જાય તો જાયે …

૧૯૭૬-૭૮માં રંગભેદની નીતિ વિરુદ્ધ લંડનમાં ફેકટરી વર્કરમાં ચાલેલી હડતાલની નેતૃત્વ જયાબહેન દેસાઈએ કરેલું

જયાબહેન ખૂબ જવાબદાર પત્ની અને પ્રેમાળ માતા હતાં. સિલાઈ અને ઘરકામમાંથી ફાજલ સમય મળતાં નોકરી કરવાનું મન થયું. ૧૯૭૪માં વિલ્સડનમાં 'ગ્રીનવીક ફોટો પ્રોસેસિંગ લેબોરેટીઝ'માં હિસાબકિતાબ રાખવાનું કામ મળ્યું. ફિલ્મ ધોવાય તેના પૈસા પહેલાં આવે પછી આવે તે નોંધવા, લેવા. સ્ટેમ્પ લાવવા, પત્રવ્યવહાર, ડ્રાફ્ટ મોકલાવવા વગેરે સંભાળતાં. તેમને જુદાં બેસાડવામાં આવતાં. આ કંપની ૧૯૬૫માં ત્રણ અંગ્રેજોએ સ્થાપી હતી – એન્ટની ગ્રન્ડી, જ્યોર્જ વૉર્ડ અને જોન હિકી. પોતાના નામોના પહેલા – બીજા અક્ષરો જોડી નામ ગ્રીનવીક કંપની આપ્યું. કંપનીનો મેનેજર મેલ્કમ ઓલ્ડન હંમેશાં ઓવરટાઈમ કરાવવાનો આગ્રહ રાખે.

ખૂબ કડક, મિજાજી. બીજી બાજુ પૂર્વ આફ્રિકાથી સ્થળાંતર કરી આવેલાઓને નોકરીની ખૂબ જરૂર હતી, નિ : સહાયતા હતી, લાચારી હતી. અંગ્રેજો આ તકનો લાભ લઈ રંગભેદ અને શોષણ નીતિ તાકાતથી અપનાવતા. દરેક કર્મચારીને ભયભીત દશામાં રાખતા. ઓલ્ડન બોલતો રહેતો ''કાઢી મૂકીશ’'. વધારે સમય કામ કરે તેમનાં નામો પાટિયામાં ઉપર લખાતાં. નિર્ધારિત સમય કરતાં વધારે કામ ના કરનારનાં નામો નીચે રહેતાં. નીચે નામવાળાને હંમેશાં લટકતી તલવાર રહેતી.

જયાબહેન પોતાનાં કામમાં ખૂબ પાવરધાં, પૂરી ચકાસણીથી કરતાં, ઓવરટાઈમ તેમને ખટકતો. તેમના પતિ તેમને, 'ઓવરટાઈમ ના કરવો, કામ પરવારી નિર્ધારીત સમય પૂરો થતાં ઘેર જવાની તૈયારી કરતા હતાં ત્યાં સુપરવાઈઝર પીટર ડફીએ તેમને પડકાર્યાં ''તમને ઘેર જવાની પરવાનગી કોણે આપી?'' વધારાનું કામ તે લઈને આવ્યા. સાથે મેનેજર ઓલ્ડન આવ્યો. તેઓ ઘાંટા પાડતા હતા. ઘેર ના જવાનું ફરમાવાતા. જયાબહેને તેમને ઘાંટા પાડતા રોક્યા.

ડફીએ જયાબહેનને કાઢી મૂકવાની ધમકી આપી. બધા કર્મચારીઓ એકત્રિત થયા. જયાબહેને કહ્યું, ''મારું રોજગારી કાર્ડ આપો મારે તમારી સાથે કામ નથી કરવું.'' તેમનો મોટો દીકરો શિવકુમાર વેકેશનમાં ગ્રનવીક ફેક્ટરીમાં જોડાયો હતો. તેણે ઓલ્ડન અને ડફીને કહ્યું, ''તમે અહીં ફેક્ટરી નથી ચલાવતા. પણ આ ઝૂ છે. જ્યાં વાનર જેવાં પ્રાણીઓ તમારે ઈશારે નાચે છે. પણ અમે તમારાં મોઢાં ફાડી નાંખનારા સિંહો છે. સમજ્યા?''

વાત આગળ વધી. મોટાભાગના કર્મચારીઓમાં અસંતોષ હતો. પણ બોલવાની હિંમત ના હતી. જયાબહેન ફેક્ટરી બહાર નીકળ્યાં ત્યાં તરતનો રૂખસદ મળેલો યુવાન તેના બે મિત્રો સાથે મળ્યો. તેઓ માલિકની કારને નુકસાન પહોંચાડવાની વાત કરતા હતા. જયાબહેનનો અહિંસક, સત્યાગ્રહી આત્મા પોકારી ઊઠયો. આ યુવાનોને જણાવ્યું, ''જો જો આવું કશું કરતા, આથી તમને નુકસાન થશે. આપણે લડત શરૂ કરીએ. યુનિયન બનાવીએ. આપણો અવાજ જગવીએ.'' જયાબહેનમાં કરેંગે યા મરેંગે – શિર જાય તો જાયે … એ નાદ રણકી ઉઠયા.

જયાબહેન અને તેમના પુત્ર શિવકુમારે હવે મોટા પાયા ઉપર પગલાં લેવાં શરૂ કર્યાં. તીર છૂટી ગયું હતું. યુનિયન રચવા પ્રયાસ શરૂ કર્યા. નાગરિક સલાહકાર મંડળે તેમ જ બ્રેન્ટ પરગણાંની કાઉન્સિલે તરત માર્ગદર્શન આપ્યું, તે પ્રમાણે 'એપેક્સ'(એસોસિએશન ઑફ પ્રોફેશનલ્સ, એક્ઝિક્યુટિવ, ક્લેરિકલ અને કોમ્પ્યુટર સ્ટાફ)ના સભ્ય થવાનું શરૂ કર્યું. ફેક્ટરીના મેનેજમેન્ટ સાથે વાટાઘાટો શરૂ કરી પણ પરિણામ ના આવ્યું. ગાંધીજીના સત્યાગ્રહની માફક અસહકારના કાર્યક્રમો શરૂ થયા.

પિકેટિંગ લાઈન બનાવાઈ તે ઓળંગી કોઈ નોકરીએ ના જાય. ૪૮૦ કર્મચારીમાંથી ૧૩૭ જોડાયા. ધીમે ધીમે બીજી ફેક્ટરીમાંથી ૫૦૦૦ મજૂરો હડતાલને ટેકો આપવા જોડાયા. મજૂર પક્ષના પાર્લામેન્ટના સભ્ય એમ.પી. ઓડ્રીવાયઝની ધરપકડ થઈ. તપાસ સમિતિની રચના થઈ. હાઉસ ઑફ કોમન્સ-સામાન્ય સભાના ૫૦૦ સભ્યોને હાજર રહેવાની ફરજ પડી. ટી.વી. છાપાઓએ આ બનાવને ખૂબ પ્રાધાન્ય આપ્યું. જયાબહેનનું નેતૃત્વ આખા બ્રિટનમાં પંકાયું. આ હડતાળ ૧૯૭૬-૭૮ બે વર્ષ ચાલી. લોકોની આંખ ઊઘડી. અન્યાય સામે ઝઝૂમવાની તાકાત લોકો કેળવતા ગયા પણ જયાબહેનની તબિયત લથડી.

સંદર્ભ : http://gujaratsamachar.com/index.php/articles/display_article/shatdal/shatdal-magazine-jayabahen-desai-london-s-non-violent-movement-against-apartheid-21-december

સૌજન્ય : ‘શતદલ’ પૂર્તિ, “ગુજરાત સમાચાર”, 21 ડિસેમ્બર 2016 

હાલમાં ગુજરાતી સાહિત્ય પરિષદ દ્વારા વિદ્યાબહેન નીલકંઠ વિશેનો દળદાર ગ્રંથ પ્રકાશિત થયો છે. વિદ્યાબહેનના દોહિત્ર સુકુમારભાઈ પરીખે સંપાદનનું કામ ખૂબ જહેમત અને ખંતથી કર્યું છે. વિદ્યાબહેને લખેલાં લખાણો, પત્રો, તેમનાં પુસ્તકો તેમની ઉપર આવેલાં લખાણોનો અદ્‌ભુત સંગ્રહને સાચવી રાખી પ્રકાશિત કર્યો છે, તે પ્રશંસનીય છે. આ નિમિત્તે, ઓગણીસમી અને વીસમી સદીના સામાજિક, રાજકીય, આર્થિક પરિવર્તનની પ્રક્રિયામાં વિદ્યાબહેનની ભૂમિકા અંગે …

દક્ષિણ આફ્રિકાથી આવ્યા પછી ગાંધીજીએ ગુજરાત અને તેમાં પણ અમદાવાદને પોતાની પ્રવૃત્તિનું કેન્દ્ર બનાવ્યું. આ સમયે સામાજિક ક્ષેત્રે ગુજરાતમાં ઘણું ખેડાણ થઈ ચૂક્યું હતું. ભૂમિ ફળદ્રુપ હતી. તૈયાર હતી. ગાંધીજીએ ફળપ્રાપ્તિ માટે વાવણી કરવાની જરૂર હતી. કઈ વ્યક્તિઓએ આ ખેડાણ કર્યું ? કયાં ઐતિહાસિક પરિબળોએ ભાગ ભજવ્યો ?

આ ખેડાણ કરનારાઓમાં વિદ્યાબહેન રમણભાઈ નીલકંઠ(૧૮૭૬-૧૯૫૮)ની ભૂમિકા મહત્ત્વની હતી. તેઓ ગુજરાતમાં જ નહીં, દેશભરમાં વિશેષ કરીને સ્ત્રીશિક્ષણક્ષેત્રમાં પ્રતીકરૂપ રહ્યાં. નામ પ્રમાણે જ તેઓ વિદ્યાવ્યાસંગી હતાં અને વિદ્યાના સ્રોત હતાં. વિદ્યાબહેનનાં ૮૧ વર્ષના જીવનમાં તેઓ ૧૯મી તેમ જ ૨૦મી સદીના સામાજિક, રાજકીય અને આર્થિક પરિવર્તનની પ્રક્રિયાના સાક્ષાત્‌ સાક્ષીરૂપ રહ્યાં. ૧૯મી સધીનો ઉત્તરાર્ધ અને ૨૦મી સદીનો પૂર્વાધ બે ય સદીઓનાં સીમાચિહ્‌નરૂપ પરિબળોનું તેમણે સિંચન કર્યું.

અંગ્રેજી કેળવણી પામેલા ગુજરાતી સમાજસુધારકોએ સમાજસુધારાની દિશા અને પરિમાણોમાં ૧૮૭૫ પછી પરિવર્તન કર્યું. સાંસ્થાનિક બ્રિટિશ રાજે અનેક સામાજિક કાયદાઓ દાખલ કર્યા. વિધવા પુર્નલગ્નનો કાયદો(૧૮૫૬), લગ્નવિષયક છોકરા-છોકરીની ઉંમર વધારવી (૧૮૫૪),  સંમતિ-કાયદો (૧૮૯૨) વગેરે કાયદાઓ પસાર કર્યા. સ્ત્રીશિક્ષણ પર ભાર મૂકી અનેક છોકરીઓની શાળાઓ સ્થાપી. પરિણામે સમાજસુધારકોએ સ્ત્રી ઉત્કર્ષ ઉપર ભાર મૂકતા અનેક કાર્યક્રમોનું ઘડતર ૧૯મી સદીના અંતમાં કર્યું. મધ્યમ વર્ગના સુધારકોએ ‘પતિ-પત્ની’, ‘કુટુંબ’નાં સમીકરણો બદલ્યાં. અત્યાર સુધી ભારતીય નારી એટલે આર્ય સન્નારી, ‘ગૃહપ્રિય દેવાંગના’ કહેવાતી … હવે ‘સહધર્મચારિણી’ને બદલે ‘સહમિત્ર’, ‘સ્ત્રી-પુરુષ’ એકબીજાંનાં પૂરક તથા કુટુંબ અને સમાજની જવાબદારી એકબીજાંના સહકારથી ચાલવી જોઈએ, એવા અભિગમો કેળવાયા. સ્ત્રીની ભૂમિકા વધારે આક્રમક, આગળ પડતી ઘડાઈ – કેવળ ઘરની ચાર દીવાલ કે રસોડું નહીં.

આ ભૂમિકા અદા કરવા માટે સ્ત્રી-કેળવણી હશે તો જ દેશ પ્રગતિ કરશે. કુટુંબનાં બાળકોનો ઉછેર સુંદર રીતે થઈ શકશે. કુટુંબની વ્યાખ્યામાં પતિ-પત્નીનાં તેમનાં બાળકો રહ્યાં. ગૃહજીવન અને બાહ્ય જીવનની લક્ષ્મણરેખા સ્ત્રીઓ માટે સાંકડી થઈ ગઈ છતાં પણ સ્ત્રી અને પુરુષની કેળવણીની ભેદરેખા હતી. પુરુષે અંગ્રેજી કેળવણી લઈ નોકરી પ્રાપ્ત કરવાની હતી, જ્યારે સ્ત્રીઓને નવા યુગને અનુરૂપ બાળઉછેર, કુટુંબ, સમાજના વિકાસ માટે કેળવણી લેવાની હતી.

વિદ્યાબહેનના માતૃપક્ષે ભોળાનાથ સારાભાઈ દિવેટિયા કુટુંબ અને શ્વશુરપક્ષે મહિપતરામ રૂપરામ નીલકંઠ અને તેમના પુત્ર રમણભાઈ નીલકંઠ, જેમની સાથે વિદ્યાબહેનનું લગ્ન થયું હતું. એ સમાજ સુધારકોની હારમાળા સાથે સંકળાયેલા હતા. તેઓ નવી પરિપાટીના સમાજસુધારકો હતા, ભોળાનાથ ફારસી, અંગ્રેજી ભાષાનું પ્રભુત્વ ધરાવતા. બ્રિટિશ રાજ સાથે ઘનિષ્ટ સંબંધ. સરદારનો ઇલકાબ મેળવેલો અને મુનસીફની પદવી સુધી પહોંચેલાં. બંગાળના ધુરંધર સુધારકો ઈશ્વરચંદ્ર વિદ્યાસાગર અને સત્યેન્દ્રનાથ ટાગોરની અસર હેઠળ બ્રહ્મોસમાજની વિચારસરણીને અનુરૂપ પ્રાર્થનાસમાજની સ્થાપના ૧૮૭૨માં ભોળાનાથે કરેલી. જાગીરદાર ઘરાનાના મોટી હવેલી ધરાવતાં ભોળાનાથ નાનાને ઘેર વિદ્યાબહેનનું બાળપણ વીત્યું. બાળલગ્ન નિષેધ મંડળી, વિધવા પુર્નલગ્ન મંડળી પણ તેમણે સ્થાપેલી. દિવેટિયા કુટુંબ સાથે નીલકંઠ કુટુંબ પણ ગાઢ રીતે સંકળાયેલું. મહિપતરામ રૂપરામ મહાન કેળવણીકાર, સાહિત્યકાર અને સમાજસુધારક હતા. કાળાં પાણી ઓળંગવા ઉપર નાગર જ્ઞાતિએ પ્રતિબંધ મૂક્યો હતો છતાં ૧૮૬૦માં જ્ઞાતિનો જબરજસ્ત ખોફ વહોરીને પણ તેઓ ઇંગ્લૅન્ડ ગયા હતા. તેમનાં પત્ની પાર્વતીકુંવરનો અનેરો સાથ અને સહકાર હતો. મહિપતરામ ટ્રેઇનિંગ કૉલેજના પ્રિન્સિપાલ તરીકે સુરતથી અમદાવાદ આવ્યા અને પ્રાર્થનાસમાજ, વિધવાવિવાહ ઉત્તેજક મંડળી, બાળલગ્ન નિષેધ મંડળી વગેરે પ્રવૃત્તિ સાથે જોડાયા. પાર્વતીકુંવર પણ વહેમ, અંધશ્રદ્ધા વગેરે સામે સુરતમાં શરૂ થયેલી ઝુંબેશ સાથે સંકળાયેલાં હતાં. મોટી ઉંમર સુધી બાળકો ના થયાં તો પણ મંત્રેલું પાણી કે દોરાધાગાનો આશરો નહોતો લીધો. પતિ-પત્નીના નવા સંબંધો રૂપે companionate model રીતે પાર્વતીકુંવર મહિપતરામ તંત્રીપદેથી ‘પરહેજગર’ માસિક બહાર પાડતાં તેનું બધું જ કામ તેઓ કરતાં. મહિપતરામે સ્ત્રીકેળવણીને પ્રગતિ અને વિકાસનું સાધન ગણી પાર્વતીકુંવરને ભણાવતાં તેઓના પુત્ર રમણભાઈ નીલકંઠ પણ સ્નાતક થયા અને મુંબઈમાં વકીલાતનું ભણતા. આવા નીલકંઠ કુટુંબના રમણભાઈ સાથે વિદ્યાબહેનનું લગ્ન ૧૮૮૯માં થયું. તેમની ૧૩ વર્ષની ઉંમર હતી અને રમણભાઈની ૨૧ વર્ષની. વિદ્યાબહેનને વહેમ, અંધશ્રદ્ધા, કુરિવાજો સામેનું વલણ અને સમાજસુધારો ગળથૂથીમાંથી મળ્યાં.

વિદ્યાબહેનનો વિદ્યાવ્યાસંગ ૨૧મી સદીમાં પણ કોઈ પણ સ્ત્રી માટે પ્રેરણારૂપ છે. વિદ્યાબહેનમાં કેળવણી માટેની ધગશ, ખંત અને ધ્યેયની સિદ્ધિ માટેની (clear goal directedness) મહેચ્છા દાદ માંગે તેવી હતી. તેમનો અભ્યાસકાળ સાત વર્ષની વયથી, ૧૮૮૩ શરૂ થઈ ૧૯૦૧ સુધી ૧૭ વર્ષનો રહ્યો. પચીસમે વર્ષે ગુજરાતમાં વિદ્યાબહેન અને તેમનાં બહેન શારદાબહેન સૌ પ્રથમ સ્નાતકો થયાં પરંતુ વિદ્યાબહેન માટે આ સમય કારમા સંઘર્ષ અને ઝંઝાવાતનો રહ્યો. પ્રાથમિક, માધ્યમિક કેળવણી મગનભાઈ કરમચંદ સ્કૂલમાં લીધી. ૧૮૮૭માં મહાલક્ષ્મી ટ્રેઇનિંગ કૉલેજમાં દાખલ થયાનાં બે જ વર્ષ થયાં ત્યાં લગ્ન થયું. પરંતુ સસરા મહિપતરામ અને પતિ રમણભાઈના ટેકાથી ૧૮૯૨માં મૅટ્રિક થયાં. ૧૮૯૨માં પુત્રી કિશોરીનો જન્મ થયો પણ તે જ વર્ષે મૃત્યુ પામી. ૧૮૯૪માં શિરીષ પુત્રનો જન્મ થયો તે પણ તે જ વર્ષે મૃત્યુ પામ્યો. આમ, મૅટ્રિક થયાનાં બે વર્ષ થયાં, ખંત, હિંમત હતી છતાં ભણી શકાયું નહીં. ક્યાં ગયો વિદ્યાબહેનનો શૈશવકાળ અને કિશોર અવસ્થા? પંદર વર્ષની ઉંમરથી માતૃત્વ છતાં પણ પોતાની હિંમત, ધ્યેયપ્રાપ્તિની તમન્ના અને પતિના સહકારથી ૧૮૯૪માં વિદ્યાબહેન ગુજરાત કૉલેજમાં દાખલ થયાં. પોતાનું pull factor અને પતિનું push factor કારગત નીવડ્યાં. હજી કૉલેજનો અભ્યાસ માંડ બે વર્ષ ચાલ્યો. ત્યાં ઉપરાઉપરી બે પુત્રીઓ(૧૮૯૭-૯૮)નો જન્મ થયો. વળી પાછો અભ્યાસ ખોરંભાયો. વિદ્યાબહેનમાં આર્યસક્ષારીનું પ્રતિક કામ કરી ગયું. બાળકોની જવાબદારીને પ્રાથમિકતા આપી. અભ્યાસ ઉપર પૂર્ણ વિરામ સર્જ્યું. ૧૯૦૦માં ફરી એક પુત્રનો જન્મ થયો.

રમણભાઈ મુંબઈ હતા. એલએલ.બી.નો અભ્યાસ પૂરો કરેલો. મુનસીફની કક્ષા સુધીની સરકારી નોકરીએ પહોંચેલા પણ ‘પત્નીને ભણાવવી છે’ એ ધ્યેય હતું. સાથે-સાથે બાળકોની જવાબદારી પણ હતી. અમદાવાદમાં વકીલાતનો ધંધો શરૂ કરીશું એમ નક્કી કરી રમણભાઈ અમદાવાદ આવ્યા. વિદ્યાબહેન અને રમણભાઈ મહિપતરામના સરકારે આપેલા મકાનમાં રહ્યાં. ૧૮૯૧માં મહિપતરામ મૃત્યુ પામ્યા. પુત્રવધૂ મૅટ્રિક થયાં તે જોવા ધગશ હતી, છતાં જીવી શક્યા નહીં. તેમના મૃત્યુ બાદ મહિપતરામના ત્રણ પુત્રો અનામતરાવ, ગુણીજન અને રમણભાઈ છૂટા થયા. કુટુંબ અંગેનાં નવાં સમીકરણો આવી ગયાં હતાં. ગુણીજન અને તેમનાં પત્ની છોટીગૌરી સાથે વિદ્યાબહેનને સંઘર્ષ થતાં નવું મકાન ભાડે રાખ્યું. માતા બાળાબહેન અને પિતા ગોપીલાલ ધ્રુની બાજુમાં મકાન ભાડે રાખ્યું, જેથી બાળકોની દેખભાળમાં માની મદદ મળે અને અભ્યાસ શરૂ કરી શકાય. પતિ-પત્નીના નવા સંબંધો સ્થપાયા હતા. new conjugality આવી હતી. રમણભાઈએ ગુણીજનભાઈને સ્પષ્ટ કહી દીધું કે “વિદ્યાને સાંજના ઘોડાગાડી મળવી જોઈએ.”

પતિ-પત્નીએ ફરીથી ૧૯૦૦માં ગુજરાત કૉલેજમાં દાખલ થવાનો અડગ નિર્ણય લીધો. ત્રણ બાળકો ઉપર પૂરતું ધ્યાન અપાતું. રમણભાઈ પોતે વિદ્યાબહેન અને તેમનાથી સાત વર્ષે નાનાં શારદાબહેન, જેઓ વિદ્યાબહેનની સાથે થઈ ગયાં હતાં તે બંનેને ભણાવતાં એમ કરતા ૧૯૦૧માં વિદ્યાબહેન અને શારદાબહેન ગુજરાત કૉલેજમાંથી પ્રથમ સ્ત્રીસ્નાતકો આખા ગુજરાતમાં થયાં. આમ, સ્ત્રીઓ માટે ઉચ્ચશિક્ષણનાં દ્વાર ખોલી આપવામાં આ બહેનોનો ફાળો નાનોસૂનો નથી. વિદ્યાબહેન લખે છે કે “પુરુષો જે કામ કરે છે, તે બુદ્ધિશક્તિ સ્ત્રીઓમાં પણ છે.” (જ્ઞાનસુધા, ૧૯૦૬). સ્ત્રીશક્તિનો પરિચય ૧૯૦૧માં વિદ્યાબહેને કરાવ્યો. સ્ત્રીશક્તિનો પરિચય ગાંધીજીને તો છેક ૧૯૦૮માં દક્ષિણ આફ્રિકાના સત્યાગ્રહ સમયે થયો, પણ બહેનોની શક્તિની પરિપાટી વિદ્યાબહેન તેમ જ કેટલીક ગ્રામીણ બહેનોએ પણ ફિમેલ ટ્રેઇનિંગ કૉલેજમાં કેળવણી લઈ તૈયાર કરી હતી. વિદ્યાબહેન નમ્રભાવે નોંધે છે કે “હું જે કંઈ છું તે પૂર્વજોના સંસ્કાર, શિક્ષણ અને પરિસ્થિતિને લીધે છું.”

વિદ્યાબહેન જીવનભર નમ્ર, વિવેકી, શાંત અને તટસ્થ અભિગમવાળા રહ્યાં. આર્યસન્નારીનાં મૂલ્યો અનુસાર તેમનું વર્તન રહ્યું. જેમ તેમનાં સાસુ ‘પરહેજગાર’ સામયિક સંભાળતાં તેમ વિદ્યાબહેન પણ જ્યારે બાળકો નિદ્રાધીન થાય, ત્યારે પતિ સાથે ‘જ્ઞાનસુધા’ જનરલ જે રમણભાઈ પ્રકાશિત કરતા હતા તે ફાનસના દીવે તપાસતાં, રમણભાઈના આગ્રહથી વિદ્યાબહેન પણ સ્નાતક થયાં પછી ‘જ્ઞાનસુધા’માં બાળકોની જવાબદારીમાંથી શ્વાસ લેવાનો વખત મળે ત્યારે લેખો લખતાં. પતિની અસરને લીધે વિનોદવાળા હાસ્યરસના લેખો લખતાં. ૧૯૦૦થી ૧૯૧૬ સુધી તેમના લેખો સ્ત્રીસામયિકો જેવાં કે ‘સ્ત્રીબોધ’, ‘સુન્દરી સુબોધ’ ‘બુદ્ધિપ્રકાશ’, ‘ગુલશન’ વગેરેમાં લખતાં પણ આ પ્રવૃત્તિની શરૂઆત હતી. સ્ત્રીકેળવણી, આરોગ્ય, ગૃહવિજ્ઞાન-કલા વગેરે વિષયો રહેતા. તેઓ ૧૯૦૦માં ‘જ્ઞાનસુધા’માં લખે છે. “હું કોઈને અભ્યાસ પૂરો થતાં સુધી લગ્ન કરવાની ભલામણ ના કરું. બંને જવાબદારી અદા કરવામાં માનસિક તનાવ રહે છે.                                

વિદ્યાબહેન – ગાંધીયુગ, 20મી સદી

રમણભાઈ અને ગાંધીજી વચ્ચે વૈચારિક મતભેદોની ખાઈ હતી, છતાં પણ બંને વચ્ચે સુંદર સહઅસ્તિત્વ-સંબંધોનો ઉત્તમ નમૂનો હતો. રમણભાઈ વિનીત મતના હતા. બંધારણ અને વાટાઘાટો દ્વારા સંસ્થાકીય બ્રિટિશ હકૂમત સાથે કામગીરી કરવામાં માનતા. ગાંધીજીના અસહકારના આંદોલન અને સત્યાગ્રહ ચળવળોમાં બિલકુલ વિશ્વાસ નહીં. ૧૯૨૦ના અરસામાં ગાંધીજીએ ‘એક વર્ષમાં સ્વરાજ’નો નાદ જગવેલો, તેમાં તેમને લવલેશ પણ ખાતરી નહીં. બ્રિટિશ હકૂમત તરફ કૂણું વલણ હતું. અંગ્રેજી રાજ્યનાં સારાં તત્ત્વો તેમની નજરે ગણનાપાત્ર હતાં.

આમ છતાં, ગાંધીજીનો સ્વદેશપ્રેમ, સાદાઈ, સત્યનિષ્ઠા, ઋજુ સ્વભાવથી બંને પતિપત્ની આકર્ષાયાં હતાં. ૧૯૧૬માં ગાંધીજી મુંબઈથી અમદાવાદ આવ્યા, ત્યારે પતિ-પત્ની સ્ટેશને લેવા ગયા હતા. વિદ્યાબહેન લખે છે કે “કાઠિયાવાડી ફાળિયું અને અંગરખું. ગાંધીજીનું જરા પણ અસરકારક વ્યક્તિત્વ ના લાગ્યું”. એમનો અનુભવ પણ ૧૯૧૫માં મુંબઈમાં પારસી પિટિટે કુટુંબે ગાંધીજીને તેમને ઘેર આમંત્ર્યા હતા, ત્યારે એક પારસી બહેન ગાંધીજીને જોઈને બોલી ઊઠ્યાં હતાં કે ‘આ તો આપણો ઢનો દરજી’ એવો જ રહ્યો.

વિદ્યાબહેન બાળકોની જવાબદારીને લીધે કૉંગ્રેસનાં અધિવેશનનો ભરી શકતાં નહીં, પણ રમણભાઈ એકેએક અધિવેશનમાં જતા. ૧૯૦૨માં અમદાવાદના કૉંગ્રેસના અધિવેશનમાં ભાગ લીધો હતો. વિદ્યાબહેન અને શારદાબહેને સુંદર કંઠથી ‘વંદેમાતરમ્‌’ રાષ્ટ્રગીત ગાયું હતું.

રમણભાઈના અનુમોદનથી તેમ જ સ્વસ્ફુરણાથી વિદ્યાબહેન ગૃહજીવનમાંથી બાહ્યજીવન તરફ વધવા માંડ્યાં. ગાંધીયુગ પહેલાં પ્રાર્થનાસમાજની પ્રવૃત્તિઓ, ભજનો ગાવાં, વિધવાવિવાહ ઉત્તેજકમંડળી, બાળલગ્ન નિષેધ મંડળીઓ સાથે સમાજસુધારાનાં કાર્યોમાં જોડાયાં હતાં. લેખનપ્રવૃત્તિ પણ કરતાં. ગાંધીજીના આગમનથી સ્વતંત્રતા, આઝાદી, આંદોલનનો પવન ફૂંકાયો. ૧૯૧૬માં ગાંધીજી જેવા અમદાવાદ આવ્યા કે તરત જ તેમણે બહેનોની સંસ્થાઓ ‘ભગિની-સમાજ’ અને ‘અખિલ હિન્દ હિન્દુ સ્ત્રીમંડળ’ને સંદેશો મોકલ્યો હતો કે “સામાન્ય રીતે કેળવાયેલી બહેનો, શહેરી બહેનો ગ્રામીણ બહેનો સાથે સંપર્ક ઇચ્છતી નથી. પણ આ રોગ જવો જોઈએ. ૮૫ ટકા બહેનો માટે ગામડાંમાં કામ છે.” ગાંધીજી ઇચ્છતા હતા કે કેળવાયેલી બહેનો શહેર અને ગામડાં વચ્ચે સેતુ સમાન રહે. વિદ્યાબહેનનાં બહેન શારદાબહેને અને તેમના પતિ સુમન્ત મહેતાએ ગાંધીયુગમાં અસહકારનાં આંદોલનોમાં ઝંપલાવ્યું. ૧૯૧૮થી ખેડા સત્યાગ્રહ, ૧૯૨૦-૨૨ અસહકારનું આંદોલન, ૧૯૨૮માં બારડોલી સત્યાગ્રહ, ૧૯૩૦માં દાંડીકૂચ અને ૧૯૪૨-૪૫ સુધી ચાલેલી ‘હિંદ છોડો લડત’ સુધી મહત્ત્વની ભૂમિકા ભજવી સક્રિય કાર્ય કરી રહ્યા હતાં. પરંતુ વિદ્યાબહેન આજીવન મૂક સેવક, સમાજસેવિકા અનેક સંસ્થાઓમાં સ્થાપક અને લેખિકા તરીકેની કામગીરી બજાવતાં રહ્યાં. સ્ત્રી-ઉત્કર્ષની અનેક પ્રવૃત્તિઓ કરી, સ્ત્રીશિક્ષણ અને સ્ત્રીઓનાં જીવન સાથે સંકળાયેલા અનેક પ્રશ્નો સાથે હંમેશાં સંકળાતાં રહ્યાં. તેમનાં લખાણોએ સ્ત્રી માટેની વૈચારિક ભૂમિકા ઊભી કરી.

૧૯૨૭માં સાબરમતીમાં પૂર આવ્યું. ગામડાંઓ ડૂબ્યાં. અનેક લોકો ઘરબાર વગરના થયા. વિદ્યાબહેને ફંડફાળા ઉઘરાવ્યાં, કપડાં ઉઘરાવ્યાં. આ કપડાંઓનું સમારકામ કરી લોકોમાં વહેંચ્યાં, અનાજ ઉઘરાવ્યું. આ કાર્ય ગાંધીજીએ તેમના ‘નવજીવન’માં ખૂબ બિરદાવ્યું. ૧૯૧૧-૧૨ના દુષ્કાળ વખતે પણ તેમનાં રાહતકાર્યો પ્રશંસનીય હતાં, તેથી જ ગાંધીજી વિદ્યાબહેનનાં કાર્યોને બિરદાવતાં નોંધે છે, “જેઓ રાજકારણમાં નથી પણ મૂક સેવક છે. સમાજ ઉપયોગી કાર્યોમાં સંકળાયેલાં છે, જેઓ વિધવાઓનાં આંસુ લૂછે છે, અસ્પૃશ્યોને મદદ કરે છે, તેમનાં કાર્યોનું મૂલ્ય આંકો એટલું ઓછું છે.” આમ વિદ્યાબહેન ભલે રાજકીય આંદોલનો સાથે સક્રિય સંકળાયેલાં હતાં પણ દેશદાઝ, સ્વદેશી ચીજવસ્તુઓ પ્રત્યે તેમનો પ્રેમ ઉત્કટ રહ્યો. ગાંધીયુગમાં તેમણે આજીવન ખાદી પહેરવાનું સ્વીકાર્યું હતું. વિદ્યાબહેનને ગાંધીજીએ ૬૦ મે વર્ષે આશીર્વાદ આપતો તેમને લબેથે “તમે કદી જીર્ણ ….. નથી.” વૈચારિક મતભેદ હોવા છતાં ગાંધીજી અવારનવાર રમણભાઈને ત્યાં જતા ૧૯૨૭માં રમણભાઈના બીમારીના બિછાને આવ્યા હતા. દુઃખ સાથે તેમણે કહ્યું હતું કે “આ તો યાત્રાના થાય છે. કમનસીબે હું વખતો વખત આવી શકતો નથી.” ૧૯૨૮માં રમણભાઈ મૃત્યુ પામ્યા ત્યારે પણ ગદ્‌ગદીત કંકે તેમણે શોકાંજલિ આપી હતી.

વિદ્યાબહેનની જાહેરપ્રવૃત્તિઓ

તેમની જાહેર પ્રવૃત્તિઓનો વ્યાપ બહુ મોટો હતો. ૧૯૨૮માં રમણભાઈના મૃત્યુબાદ તેમના બધા જ સંસ્થાકીય, સામાજિક કાર્યક્રમો વિદ્યાબહેનો સનિષ્ઠાથી ઉપાડી લીધા. સૌ પ્રથમ તો ગુજરાત વર્નાક્યુલર સોસાયટી (૧૯૪૮) જે પાછળથી વિદ્યાસભા કહેવાઈ તેના પ્રમુખ તરીકે વરણી પામ્યાં અને ૧૯૫૬ સુધી તેના મંત્રીપદે હતાં. ગુજરાતી ભાષાને ઉત્તેજન આપવા માટે અનેક પુસ્તકો પ્રકાશિત કર્યાં. ગ્રંથ અને ગ્રંથકારના ગ્રંથોનું સંપાદન સુંદર રીતે કર્યું. સાહિત્યકારોએ જેની નોંધ નથી લીધી તેવી ગ્રામીણ મહિલાઓથી કૃતિઓને આ ગ્રંથોમાં વિદ્યાબહેને નોંધ લીધી. દા.ત. લૂણાવાડાની મહિલા શિક્ષિકા, કૃષ્ણાગૌરી હીરાલાલ રાવળની નવલિકા ‘સદ્‌ગુણી હેમંતકુમારી’ (૧૮૯૯). તેવી જ રીતે જમનાબાઈ પંડિતા જામનગરની શિક્ષિકાએ ગુજરાતમાં પ્રથમ નારીવાદી પુસ્તક ‘સ્ત્રીપોકાર’ (૧૯૦૭) લખ્યું, તેનો પણ તેમણે ઉલ્લેખ કર્યો છે. ગુજરાતી સાહિત્ય પરિષદ (૧૯૦૧), તેના પ્રમુખ પણ ૧૯૪૩માં બન્યાં, ગુજરાત પુસ્તકાલય પરિષદ સાથે સંકળાયેલાં હતાં. ૧૯૩૦માં વડોદરા રાજ્ય પુસ્તકાલય અને ૧૯૩૪માં ગુજરાતે રાજ્ય પુસ્તકાલયના અધિવેશનના પ્રમુખ રહી ચૂક્યાં હતાં. અખિલ હિંદ મહિલા પરિષદના પ્રમુખ ૧૯૩૨ અને ૧૯૫૦માં રહી ચૂક્યાં હતાં. સાહિત્ય, શિક્ષણના ક્ષેત્રમાં તેમની કામગીરી ઉમદા રહી.

તેમનું ચણતર અને ઘડતર પંડિતયુગમાં સાક્ષરોની અસર હેઠળ થયું, પણ ગાંધીયુગની સરળ લોકભોગ્ય ગુજરાતી ભાષાસભર તેમનાં લખાણો રહ્યાં. તેમનું પ્રથમ પુસ્તક ૧૯૩૧ ‘ગૃહદીપિકા’ પ્રકાશિત થયું. ‘ફોરમ’ (૧૯૫૫) આલેખો અને સ્મૃિતચિત્રોનો ધ્યાન ખેંચે તેવો સંગ્રહ છે. ‘નારીકુંજ’ (૧૯૫૬) સ્ત્રીઓના સંદર્ભમાં લખાયેલા લેખોનો સંગ્રહ છે. તેમનાં આદર્શ સ્ત્રીપાત્રો રમાભાઈ રાનડે, મિસિસ સીડની વેબ, મિસિસ – ફેની ઈરાની, પર્લબક રહ્યાં હતાં. જે સ્ત્રીઓએ કુટુંબ, બાળકો, પતિને સંભાળ્યાં હતાં અને સાથે-સાથે સામાજિક સેવાનાં કાર્યો, સાહિત્યિક પ્રવૃત્તિઓ કરી હતી. જેઓએ ગૃહજીવન અને બાહ્યજીવનની સમતૂલા જાળવી હતી. તેમની સમકાલીન ક્રાંતિકારી સ્ત્રીઓ રમાબાઈ સરસ્વતી, લક્ષ્મીબહેન ડોસાણી, [‘હું બંડખોર કેમ બની’ની લેખિકા (૧૯૩૩)] એ કદી તેમને અનુસરવારૂપ દૃષ્ટાંત લાગ્યાં ન હતાં. તેઓ છેવટ સુધી આર્ય સન્નારીનાં મૂલ્યોને વરેલાં રહ્યાં, છતાં આધુનિકયુગનાં પરિવર્તનો પણ સહર્ષ સ્વીકાર્ય હતાં.         

F-2, આયોજનનગર સોસાયટી, શ્રેયસ રેલવે ક્રૉસિંગ પાસે, અમદાવાદ – 380 007

સૌજન્ય : “નિરીક્ષક”, 01 મે 2016; પૃ. 08-09 તેમ જ 16 મે 2016; પૃ. 18-19