સત્તા અને અર્થશાસ્ત્ર : 

ભાગ – ૯ અને છેલ્લો

રોબર્ટ સ્કિદેલસ્કી

વિજ્ઞાપન એટલે કે જાહેરખબરો વિશે પણ મુખ્ય પ્રવાહના અર્થશાસ્ત્રમાં આ જ પ્રકારની વાત કરવામાં આવી છે. અર્થશાસ્ત્રીઓ એમ કહે છે કે ગ્રાહકો હરીફાઈવાળા બજારમાં પોતાનો સંતોષ મહત્તમ કરવા માટે જ ખરીદી કરે છે. આ પ્રકારના મોડેલમાં તો વિજ્ઞાપનની જરૂર રહેતી જ નથી. વિજ્ઞાપન સત્તા કે તાકાતની અભિવ્યક્તિ છે તે બાબતને તો અદૃશ્ય બનાવી દેવાઈ છે. તેને માટે એવી દલીલ કરવામાં આવે છે કે વિજ્ઞાપન ગ્રાહકોની પસંદગીઓને માત્ર સમર્થન આપે છે અથવા તો તે ગ્રાહકોને માહિતી આપે છે.

આજે cloud storageને નામે કોમ્પ્યુટર નેટવર્ક ઊભું થયું છે કે જેની માલિક ગૂગલ અને ફેસબુક જેવી કંપનીઓ છે. આ કંપનીઓ તમારી રુચિ, વિચારો અને ખરીદી પર ખબર ન પડે તે રીતે પ્રભાવ ઊભો કરે છે. તેઓ મુખ્યત્વે યુવાન ગ્રાહકોને નિશાન બનાવે છે. આ ઘટનાને મુખ્ય પ્રવાહના અર્થશાસ્ત્રીઓ મોટે ભાગે અવગણે છે. 

ત્રીજો મુદ્દો એ છે કે અર્થશાસ્ત્ર પ્રભાવક સત્તા વ્યવસ્થાને ટેકો આપે છે. તેને માટે તે પોતાના સંશોધનમાં ગ્રાહકોની પસંદગીઓને બજારમાં કેવી રીતે આકાર આપવામાં આવે છે એનો સમાવેશ કરતું જ નથી. ઉપરાંત, તે રાજકીય કાર્યક્રમોને વૈજ્ઞાનિક ટેકો પણ આપે છે. આજના સમયનું એનું એક મોટું ઉદાહરણ આ છે : અર્થતંત્રમાં રાજ્યની ભૂમિકા ઓછી કરવા માટેના રાજકીય કાર્યક્રમમાં મુખ્ય પ્રવાહનું અર્થશાસ્ત્ર સામેલ થઈ જાય છે. 

મુખ્ય પ્રવાહના અર્થશાસ્ત્રમાં એક બાબત ખાસ કહેવામાં આવે છે કે બજાર વ્યવસ્થા જ એવી છે કે જેથી ઉદ્યોગપતિઓને તેમની લાયકાત કે મહેનતથી વધુ કશું નહિ મળે. તેમાં એમ પણ કહેવામાં આવે છે કે વૈશ્વિકીકરણથી જેઓ નોકરી ગુમાવી છે તેમને પણ ફાયદો થાય છે, મંદીમાં જો સરકાર બજેટમાં ખાધ ઊભી કરે તો પરિસ્થિતિ બગડે છે, અને ધિરાણ એ તો પોતે કંઈ કર્તા નથી પણ આર્થિક વ્યવસ્થામાં માત્ર મધ્યસ્થી તરીકે જ કામ કરે છે. 

હેમન્તકુમાર શાહ

આ બધી બાબતો સંપૂર્ણપણે કે આંશિકપણે સાચી હોઈ શકે છે. તે સંજોગો પર આધાર રાખે છે. પરંતુ તે બધી બાબતોમાં બધો સમય લાગુ પાડવામાં આવે તો તેનાથી નુકસાન થાય છે. 

નોબેલ ઈનામ વિજેતા અમેરિકન અર્થશાસ્ત્રી મિલ્ટન ફ્રીડમેન વિજ્ઞાન અને વિચારધારા વિશે બહુ જ સરસ રજૂઆત કરે છે :

“મારી આખી કારકિર્દી દરમ્યાન હું મારી જાતને કંઇક schizophrenic સમજતો રહ્યો છું …. એક તરફ હું શુદ્ધ વિજ્ઞાનમાં રસ ધરાવતો રહ્યો અને મને લાગે છે કે મારી વિચારધારા મારા વૈજ્ઞાનિક કામને પ્રદૂષિત ન કરે તે જોવામાં હું સફળ થયો છું. બીજી તરફ, મને આસપાસની ઘટનાઓ વિશે ભારે ચિંતા થાય છે અને મનુષ્યની સ્વતંત્રતા વધે તે માટે હું તેમની પર પ્રભાવ પાડવા ઈચ્છું છું. સદ્દનસીબે મારા રસના આ બે વિષયો મને એકબીજા સાથે સુમેળ સાધતા લાગ્યા છે.”

એમ લાગે છે કે મિલ્ટન ફ્રીડમેન સીધા રસ્તે ચાલે છે પણ પછી પાછા હટી જાય છે. પરંતુ તેમનું બઘું વૈજ્ઞાનિક કામ એમ દર્શાવવામાં જ થયું છે કે અર્થતંત્રમાં સરકારની દરમ્યાનગીરી નકામી છે. જો કે, વિજ્ઞાન અને મૂલ્યો વચ્ચે સુમેળ સાધવામાં સમસ્યા આવી શકે છે એ ફ્રીડમેન દ્વારા સ્વીકારવામાં આવ્યું છે ખરું. મોટા ભાગના અર્થશાસ્ત્રીઓ એને અવગણે છે. 

વિચારધારા અને અર્થશાસ્ત્ર વચ્ચેનો સંબંધ જટિલ છે. એવું નથી કે વિચારધારા કોઈ દલીલમાંથી નીકળતા તારણને વિકૃત કરે છે. પરંતુ તે તો દલીલ કેવી રીતે આકાર લે તેમાં જ ઘૂસે કરે છે. એટલે કે, તે મહત્ત્વની સમતુલા અને ઇષ્ટ સ્થિતિની ધારણા, અભ્યાસ માટે પ્રશ્નની પસંદગી, તે માટે વિવિધ પરિબળોની પસંદગી, માહિતીની પસંદગી, અમુક મોડેલની પસંદગી વગેરે બાબતો તે નક્કી કરે છે. આમ, અર્થશાસ્ત્રીઓ જે સંશોધન કાર્યક્રમ નક્કી કરે છે તેમાં જ વિચારધારા ઘૂસે છે. આ રીતે અર્થશાસ્ત્ર વૈજ્ઞાનિક તપાસના સિદ્ધાંતોને વળગી રહીને પણ મજબૂત વિચારધારા રજૂ કરી શકે છે. તેની વૈજ્ઞાનિક પદ્ધતિએ તેને તે સત્તાની સેવામાં કામ કરે છે અથવા તેમાં વિચારધારાની છાંટ છે એવા આક્ષેપથી બચાવે છે. 

અર્થશાસ્ત્ર સત્તાનાં મોડેલ તૈયાર કરવાના માર્ગો શોધી શક્યું નથી. પરંતુ એનાથી પણ ખરાબ બાબત બની છે. નવપ્રશિષ્ટ અર્થશાસ્ત્ર નવ-ઉદારમતવાદી રાજકીય કાર્યક્રમ માટેનો બૌદ્ધિક ટેકો પૂરો પાડે છે. જો એરલે, કેહાલ મોરાન અને ઝેક વાર્ડ પર્કિન્સ જેને econocracy કહે છે તેને જોડે છે. તેમાં કેન્દ્રીય બેંકો, મોટી બેંકો અને મહાકાય કંપનીઓ જેવી ટેકનોક્રેટિક સંસ્થાઓએ સરકારોના જ્ઞાનતંતુ વિનાના હાથમાંથી અર્થતંત્ર પરનો કાબૂ પોતાની પાસે લઈ લીધો છે. આને કારણે જ અર્થશાસ્ત્રમાં સુધારાની જરૂર છે. 

સત્તાનો સામનો કરવામાં અર્થશાસ્ત્ર નબળું પડે છે. વાસ્તવિકતાના નકશાને તે પોતાનો અંતર્ગત ભાગ ગણતું નથી. અર્થશાસ્ત્રના નકશામાં તો માત્ર વ્યક્તિ છે કે જે મહત્તમ સંતોષ કે મહત્તમ નફો મેળવવા જ કામ કરે છે. યોગ્ય અર્થશાસ્ત્ર સમાજના વર્ગો, સંગઠનો અને સામાજિક ધોરણો જેવી સંસ્થાઓથી શરૂઆત કરે. પછી તે આ સંસ્થાઓ કેવી રીતે વ્યક્તિઓની પસંદગીઓને આકાર આપે છે તે જણાવે. વાંધો ત્યાં છે કે આવો અભિગમ ગાણિતિક મોડેલમાં બેસાડી શકાય જ નહિ. ગાણિતિક મોડેલ માટે તો તમારે પહેલેથી નિશ્ચિત બાબતો જ જોઈએ, કે જેથી જથ્થાત્મક તારણો કાઢી શકાય. ગાણિતિક સિવાયનો બીજો કોઈ પણ અભિગમ અપનાવો તો તમારે રાજકીય અર્થતંત્રની વાત કરવી જ પડે. આ સંદર્ભમાં જ્હોન મેનાર્ડ કેઇન્સ દ્વારા જે કહેવામાં આવ્યું હતું તે મને યોગ્ય લાગે છે : “જાહેર નીતિઓની બાબતમાં તદ્દન ખોટા હોવા કરતાં અંદાજે સાચા હોવું વધુ સારું.”

સ્રોત :

લેખકનું પુસ્તક : What is Wrong with Economics?

પ્રકરણ : Economics and Power.

સૌજન્ય : હેમંતકુમારભાઈ શાહની ફેઇસબૂક દીવાલેથી સાદર

સત્તા અને અર્થશાસ્ત્ર : ભાગ-૮

રોબર્ટ સ્કિદેલસ્કી

વિચારોનું જે ઉપરી માળખું ઊભું થાય છે તે માર્ક્સવાદીઓ કહે છે તેવું એક જ સ્વરૂપનું હોતું નથી. વ્યવહારમાં તે સામાન્ય રીતે પરસ્પર વિરોધી એવાં હિતોમાં વહેંચાયેલું હોય છે : આર્થિક જીવનમાં તે નિકાસકારો અને આયાતકારો, દેણદારો અને લેણદારો, ધિરાણ અને ઉદ્યોગ એમ વહેંચાયેલું નજરે પડે છે. અમેરિકાની એક ઘટના નોંધનીય છે : ઉદ્યોગપતિઓની વિચારધારા સરકાર સાથે મેળ ખાતી નથી. પરંતુ તેમને સરકારના સંરક્ષણ સામગ્રી અને સંશોધન અંગેના કોન્ટેૃક્ટ મળે છે અને તેઓ સમૃદ્ધ થાય છે એટલે તેઓ સતત સરકારને તાબે થાય છે.

મહત્ત્વની બાબત તેથી એ છે કે સત્તા કેવી રીતે વહેંચાયેલી છે. રાજ્ય અને સ્થાપિત હિતો વચ્ચે, રાજકીય અને સામાજિક જૂથો વચ્ચે તેમ જ મૂડીપતિઓ અને કામદારો વચ્ચે સત્તાનું સંતુલન કેવું સધાયેલું છે તે અગત્યનું છે. આ બળો વચ્ચે જેટલું સમાન રીતે સંતુલન સાધાયેલું હોય તેટલા ઓછા પ્રમાણમાં અર્થતંત્ર કેવી રીતે કામ કરી રહ્યું છે તેને વિશેની એક જ વાર્તા અર્થશાસ્ત્રીઓ પાસેથી સાંભળવા મળે.

લગભગ ૧૯૨૦ના દાયકાથી ૧૯૭૦ના દાયકા સુધી મૂડી અને શ્રમનાં બળો વચ્ચેનું સંતુલન એવું હતું કે સામાજિક સમાધાનની નીતિ અપનાવી શકાતી હતી. છેલ્લાં ૪૦ વર્ષમાં સત્તા જૂના કામદાર વર્ગથી ખસીને એવા વર્ગ તરફ ગઈ છે કે જેઓ જન્મ, સંપત્તિ અને શિક્ષણની દૃષ્ટિએ વધુ સમૃદ્ધ છે. વળી, જૂના ધંધાદારીઓ પાસેથી સત્તા ખસીને નવા નાણાકીય ભદ્ર વર્ગ પાસે જતી રહી છે.

હેમન્તકુમાર શાહ

આ કારણોસર આર્થિક દલીલ અને રાજકીય દલીલ વચ્ચે કદી પણ સમાનતાનો સંબંધ નથી રહ્યો. એ અર્થશાસ્ત્રને અન્ય સમાજવિદ્યાઓની સાથે સાથે રાજકીય બળોની તુલનાએ થોડી સ્વાયત્તતા બક્ષે છે, કારણ કે રાજકીય બળોમાં તો અધિકારિતા પડેલી હોય છે.

અર્થશાસ્ત્ર તેની પાસે તુલનાત્મક રીતે સ્વાયત્તતા હોવા છતાં, ત્રણ રીતે ધંધાદારીઓ કે ઉદ્યોગપતિઓનાં હિતો સાચવે છે :

પ્રથમ રીત એ છે કે, અર્થશાસ્ત્ર વિજ્ઞાન જેવી અધિકૃતતા સાથે ઉદ્યોગપતિઓનાં હિતોને પોષે છે; અને એ રીતે તે પોતાનું સ્વહિત સાધે છે અને એમ સમજે છે તે વધુ પ્રબુદ્ધ થયું છે. વ્યવહારુ લોકોને તો વૈજ્ઞાનિક ભાષામાં તેમના પૂર્વગ્રહોને વાઘા પહેરાવવામાં આવે એ બહુ ગમે છે. આવી ભાષામાં જે ખરેખર એક અભિપ્રાયની બાબત છે તેને પ્રકૃતિની હકીકતમાં બદલી નાખવાની તાકાત ધરાવે છે.

બીજો પ્રભાવ આવે છે તેની અધિકર્તા સત્તા(agenda power)માંથી. જ્હોન કેનેથ ગાલબ્રેથ લખે છે કે, “આધુનિક કંપનીઓના બચાવમાં સત્તાનું અસ્તિત્વ જ નથી એવી દલીલ સૌથી વધુ અગત્યની બની જાય છે. એમાં તો એમ કહેવામાં આવે છે કે બધી જ સત્તા બજારની અવૈયક્તિક રમતને ચરણે ધરી દેવામાં આવી છે. યુવાન લોકોના દિમાગમાં આ બાબત એવી ઘૂસાડી દેવામાં આવી છે કે વાત ના પૂછો!”

ગાલબ્રેથ વધુમાં એમ કહે છે કે, “આધુનિક કંપનીઓના ઉદયને લીધે આર્થિક સત્તાનું કેન્દ્રીકરણ થયું છે કે જે રાજકીય સત્તા સાથે સ્પર્ધા કરી શકે છે …… રાજ્ય કોઈક રીતે કંપનીઓ પર નિયમન કરવા ઈચ્છે છે, પરંતુ કંપનીઓ સતત વધુ ને વધુ તાકતવર બનતી જ જાય છે; અને તેઓ આવાં નિયમનોને અતિક્રમી જવાનો દરેક પ્રયત્ન કરે છે. જ્યાં કંપનીઓનાં પોતાનાં હિતો સાથે છેડછાડ થતી હોય ત્યાં તેઓ રાજ્ય ઉપર પણ વર્ચસ્વ જમાવવાનો પ્રયાસ કરે છે.”

આર્થિક જીવનને સ્પર્ધાત્મક બજારમાં પ્રાપ્ત થતા વ્યક્તિગત સંતોષને ધ્યાનમાં લઈને અર્થશાસ્ત્રમાં મોડેલ બનાવાયાં છે. એમ કરીને અર્થશાસ્ત્ર દેખીતા ઇજારા સિવાય જે સત્તા પ્રવર્તમાન છે તેને અદૃશ્ય બનાવે છે. દા. ત. શ્રમની સીમાંત ઉત્પાદકતા કરતાં જે વેતન ઓછું છે તે કામદારનું શોષણ કરનારું છે એમ તે કહે છે. પરંતુ બજારમાં સ્પર્ધા છે એમ ધારી લેવામાં આવે છે. તેવે સમયે શ્રમને તેની સીમાંત ઉત્પાદકતા જેટલું વેતન મળશે જ એવું તારણ કાઢવામાં આવે છે. એટલે કાર્લ માર્ક્સ કહે છે તેમ શોષણ બજાર વ્યવસ્થામાં અંતર્નિહિત નથી રહેતું પણ એક પ્રકારની પેથોલોજી બની જાય છે! 

સ્રોત : 

લેખકનું પુસ્તક : What is Wrong with Economics?

પ્રકરણ : Economics and Power.

સૌજન્ય : હેમંતકુમારભાઈ શાહની ફેઇસબૂક દીવાલેથી સાદર

સત્તા અને અર્થશાસ્ત્ર: ભાગ – ૭

રોબર્ટ સ્કિદેલસ્કી

માર્ક્સવાદીઓએ બહુ જ સ્પષ્ટ વાત કરી છે. કાર્લ માર્ક્સ લખે છે કે, “ભૌતિક ચીજોનું ઉત્પાદન બદલાય તેના પ્રમાણમાં બૌદ્ધિક ઉત્પાદન બદલાય છે, એ સિવાય વિચારોનો ઇતિહાસ બીજું શું પુરવાર કરે છે?” એમનો આરોપ એ છે કે મૂડીવાદી સમાજમાં જેમની પાસે સત્તા છે તેઓ મીડિયા, રાજકીય વ્યવસ્થા અને શૈક્ષણિક વ્યવસ્થા દ્વારા એવા વિચારોનો પ્રવાહ સર્જવા શક્તિમાન બને છે કે જે કામદાર વર્ગના વર્તનની તેમને અનુકૂળ આવે એવી તરાહ જન્માવે છે. પરંતુ આ તરાહ કામદાર વર્ગનાં વસ્તુલક્ષી હિતોની વિરુદ્ધ હોય છે.

નિશ્ચિત રીતે કહીએ તો, આ વિચારો એવા હોય છે કે જે કામદાર વર્ગને કામની સ્થિતિ, વેતન, દેવાના કરારો, જીવનશૈલી અને વપરાશનાં જે સ્વરૂપો છે તે સ્વીકારી લેવા તરફ લઈ જાય છે, અને તે તેમનાં પોતાનાં હિતોની જ વિરુદ્ધ હોય છે.

માર્ક્સવાદીઓ કહે છે કે અર્થશાસ્ત્ર તેની વૈજ્ઞાનિક કહેવાતી રજૂઆતો દ્વારા વિવિધ બાબતોનું સાચું સ્વરૂપ છુપાવીને મૂડીવાદી વર્ગનાં હિતોને પોષે છે. પરિણામે લોકો તેને વિચારધારા કે રાજકારણ સાથે જોડાયેલી બાબત તરીકે જોતા નથી, પણ ભૌતિકશાસ્ત્ર કે રસાયણશાસ્ત્રની જેમ કશીક વસ્તુલક્ષી બાબત તરીકે જોતા થઈ જાય છે.

એ કંઈ સહેજે યોગાનુયોગ નથી કે, અર્થશાસ્ત્ર એક વિજ્ઞાન છે એવી બાબતના સ્વીકાર સાથે કોઈ પણ દેશની કેન્દ્રીય બેંકની સ્વતંત્રતાની નીતિ નક્કી થાય છે. એ રીતે જોતાં, કેન્દ્રીય બેંકના નિર્ણયો રાજકીય સ્વરૂપના હોય છે તેના કરતાં વધુ ટેક્નિકલ સ્વરૂપના હોય છે.

હેમન્તકુમાર શાહ

વર્ગીય હિતોથી પર, સમગ્ર સમાજનાં હિતમાં કામ કરતા વર્ગ જેવું કોઈ ટેક્નોક્રેટિક જૂથ હોય છે એવી વાતને માર્ક્સવાદી પરંપરામાં જોરદાર પડકાર ફેંકવામાં આવ્યો છે. જર્મન સમાજશાસ્ત્રી વોલ્ફગેંગ સ્ટ્રિક એમ કહે છે કે, “મૂડીવાદ અને લોકશાહી વ્યક્તિગત રીતે અને બંને ભેગાં થઈને પણ અમુક વર્ગો અને વર્ગીય હિતોનાં સંયોજનોનું પરિણામ છે. એ સંયોજનો ઐતિહાસિક પ્રક્રિયામાંથી જન્મ્યાં છે, એ કોઈક બૌદ્ધિક ડિઝાઇનથી ચાલતાં નથી પરંતુ જુદા જુદા વર્ગો વચ્ચે રાજકીય ક્ષમતાની થયેલી વહેંચણીથી ચાલે છે.”

જ્હોન મેનાર્ડ કેઇન્સ દ્વારા અર્થશાસ્ત્રમાં જે ક્રાંતિ થઈ તેમાં વધુ ને વધુ સંગઠિત થતા કામદાર વર્ગ અને બચાવ પક્ષે રહેલા મૂડીવાદી વર્ગ વચ્ચેનાં બળોનું સંતુલન જ રજૂ થાય છે.

અર્થશાસ્ત્ર એક નક્કર વિજ્ઞાન છે એવો દાવો એક તરકટ છે. અર્થશાસ્ત્રની મોટા ભાગની બાબતોનો ઇન્કાર થઈ શકતો નથી અને તે ચકાસી પણ શકાતી નથી. જો એમ જ હોય તો, આર્થિક સિદ્ધાંત વિજ્ઞાનની અધિકૃતતામાં ફસાઈ ગયેલો અભિપ્રાય જ કહેવાય.

આપણે ડોક્ટર પર વિશ્વાસ મૂકીએ છીએ કારણ કે તેમની પાસે વિજ્ઞાન છે. જો કે, માઈકલ ફૂકો જેવા સત્તા વિશેના સિદ્ધાંતકારો તો એમ પણ કહે છે કે તબીબી વ્યવસ્થા પણ આંશિક રીતે સામાજિક અંકુશ માટેનું સાધન છે. અર્થશાસ્ત્રીઓ દવાની સચ્ચાઈ વિના જ અધિકૃત ડોક્ટર હોવાનો દાવો કરે છે.

તેમ છતાં, માર્ક્સવાદી આરોપ આંશિક રીતે જ સાચો છે. સત્તા અને વિચારો વચ્ચેનો સંબંધ સીધોસાદો ઉપર-નીચેનો સંબંધ નથી. વળી, અર્થશાસ્ત્રનો પોતાનો કોઈ એજન્ડા પણ હોતો નથી. રાજકારણીઓ, ઉદ્યોગપતિઓ અને અમલદારો જેવા લોકો વિચારોના વપરાશકારો હોય છે, ઉત્પાદકો નહિ. સ્થાપિત હિતો તેમની પસંદગીઓ માટે જે બૌદ્ધિક બચાવ રજૂ કરવામાં આવે છે તે લાદવાની સ્થિતિમાં હોતાં નથી, ભલે તેમની તેવી ક્ષમતા હોય.

આમ, મુક્ત બજાર જ યોગ્ય છે એમ જ્યારે અર્થશાસ્ત્રીઓ કહે છે ત્યારે એ સામાન્ય (general) બાબત છે અને સાથે સાથે ઉદ્યોગપતિઓના વર્ગ દ્વારા જે ઘેરાવો લેવામાં આવે છે તે ઘેરાવા સાથેની બાબત પણ છે. દા. ત. અર્થશાસ્ત્રીઓએ હંમેશાં વૈશ્વિક વેપારમાં સંરક્ષણવાદ (protectionism) અને ઇજારાનો વિરોધ કર્યો છે, અને તેને અમુક ઉદ્યોગપતિઓએ ભારે સમર્થન આપેલું હોય છે. 

સ્રોત: 

લેખકનું પુસ્તક : What is Wrong with Economics?

પ્રકરણ : Economics and Power.

સૌજન્ય : હેમંતકુમારભાઈ શાહની ફેઇસબૂક દીવાલેથી સાદર