૧.  વાંકું પડ્યું……!

 આંખોને એક દિ’ આંગળીઓ સાથે વાંકું પડ્યું!

આમ તો જોતી’તી બધું ય બરાબર,

પણ તે દિ’ દૃશ્ય થોડું ઝાંખું પડ્યું ..!

… ને, બસ, ત્યારથી આંગળીઓ સાથે આંખોને વાંકું પડ્યું ..!

આંસુ  ને આંગળીઓના ટેરવાંની તો જનમ જનમની પ્રીત, 

જાણે ગોપીઓ માટે વાંસળીમાં મોહનની વહેતું કોઈ ગીત ..

..એ ય ને .. આંસુઓ હસતાંયે વહે ને રડતાંયે વહે,

ને, પછી આંસુ લૂછવા ટેરવાનું મુલાયમ રેશમ

ભીની કુમાશમાં  લેટ્યાં જ કરે,

સાવ સૂકાય નહીં ત્યાં સુધી …!

પણ, જે દિ’ ટેરવાંનું રેશમ ઉતરડાયું’તું, કોઈના નખથી

…ને….તે દિ’ કોણ જાણે કેમ, આંસુઓ તો જોઈ ગયાં આડું …

આંખોએ તો આંખો આંખોમાં આજીજી ઘણી ય કીધી પણ 

આંસુ તો આડાં થઈને, ન વહ્યાં તે ન જ વહ્યાં…..!

ને, પછી તો,  ટેરવાં રિસાણાં ને એવાં તો રિસાણાં ટેરવાં કે,

દિવસો પછી જ્યારે આંસુ લોહી બનીને વહેતાં રહ્યાં ને, 

આંખોએ ફરી ફરી આજીજી ભરી નજરોથી 

આંગળીઓને જોયા જ કરી તોયે,

ટેરવાંએ ધરાર આંગળીઓને ઊંચી ન થવા દીધી…

તે ન જ થવા દીધી ….!

ને, પછી એક દિવસ, બધું જ શાંત .. સાવ શાંત …!

હિમશીલા પર લેટેલાં સપનાઓનું લોહી અંદર જ થીજીને સ્થિર, 

જાણે માધવના ગયા પછીનું વૃંદાવન …!

નિશ્વલ શરીર, આંખો બંધ,

હાથ, આંગળી, ટેરવાં, નખ, સાવ નિશ્વલ, નિશ્વેટ ..!

ન હસવું, ન રડવું, ન બોલવું, ન વહેવું, ન દેખવું, ન દાઝવું …!

બધું જ શાંત, સાવ  શાંત ….!

આમ તો એક દિ’ એટલું જ બન્યું’તું,

કે,

કોઈના નખથી ઉતરડાયું હતું ટેરવાનું રેશમ …

…. ને, બસ………!

તે દિ’થી આંખોને આંગળીઓ સાથે વાંકું પડ્યું ..!

••

૨.  તીન પત્તી –

એ તીન પત્તીના માહેર ખેલાડી છે ..!

ને, હું? અણઘડ …!

એ બ્લાઈન્ડ રમેને તોયે જીતે!

એમને બ્લાઈન્ડ રમવાનો, રમાડવાનો એક નશો છે,

ને, રોજ મને એ બ્લાઈન્ડ રમવા માટે બેસાડે છે,

પણ,

મને બ્લાઈન્ડ રમવાનું ફાવે જ નહીં 

ને, હું તો પત્તાં ખોલી ઓપન રમવા બેસી જાઉં છું!

ને, એ જેમ વિના આયાસે જીતતાં જાય છે, એમ વધુ ઝનૂનથી

મને બ્લાઈન્ડ રમવાનો આગ્રહ કરતા રહે છે …!

પણ,

હું તો મારી અણઘડ બાજી ઓપન કરીને રમતી રહું છું

એમનું મને બ્લાઈન્ડમાં હરાવવાનું ઝનૂન 

હવે તો એટલું વધી ગયું છે કે,

હવે, એ મારી સામે ઓપનમાં પણ ધીરે ધીરે કરીને

હારતાં જાય છે….!   

પણ, આમ તો,

એ તીન પત્તીના માહેર ખેલાડી છે ..!

e.mail : jayumerchant@gmail.com

 “બહુ એકલવાયું લાગે….!”  — વિનોદ જોશી

ઝાડ એકલું અમથું અમથું જાગે,

બહુ એકલવાયું લાગે ….

પવન પાંદડું સ્હેજ હલાવી પૂછે ખબર પરોઢે,

બપોર વચ્ચે બખોલનો બંજર ખાલીપો ઓઢે; 

બંધ પોપચાં મીઠ્ઠાં શમણાં માગે,

બહુ એકલવાયું લાગે ….

દળી દળી અજવાળું સૂરજ દડે ખીણમાં સાંજે,

હડી કાઢતી હવા ડાળ પર બેસી ટહુકા આંજે; 

એક લ્હેરખી ઊંડા તળને તાગે,

બહુ એકલવાયું લાગે ….

અંધારાને અભણ આગિયા પાડે પછી ઉઝરડા,

અદ્ધર આભે ઝગમગ ઝીણા ફરતા રહે ભમરડા; 

રોજ માંહ્યલું જંતર ઝીણું વાગે,

બહુ એકલવાયું લાગે ….

કવિ ગીતનો ઉઘાડ કરતાં કહે છે; “ઝાડ એકલું અમથું જાગે”  – અને તરત પછી કહે છે કે “બહુ એકલવાયું લાગે.” અહીં કવિ જે ખુલ્લા શબ્દોમાં નથી કહેતા એ અર્થો તો શબ્દચિત્ર થકી ભાવકના મનમાં ઘર કરી જાય છે. એક ઝાડ, એક હસ્તી, સાવ એકલાં એકલાં, કોઈ પણ સંગી કે સાથી વિના બસ, ઊભું રહે અને અમસ્તાં, અમસ્તાં જાગતું રહે છે! નીરવ એકલતા હોય ત્યાં ઊંઘ પણ કેવી? આવી સ્થિતિમાં શું રાત કે શું દિવસ, બસ, આમ જ જાગતા રહેવું, એ જ એનું નસીબ બની જાય છે. આવા ઝાડ પર ન તો હવે ફળ આવવાનાં છે, ન તો ફૂલ ખિલવાનાં છે. અરે, ઝાડની પાંખી, જીવહીન લાગતી છાયામાં હવે ભર બપોરે પણ કોઈ થાક ખાવાયે બેસવાનું નથી. જીવનના આવા મુકામ પર કોઈને કંઈ પણ કહેવાનું હોતું નથી, કોઈ માટે કંઈ પણ કરવાનું નથી, હવે કોઈ આવવાનુંયે નથી, અરે, કોઈની વિદાય વખતની વેદના પણ નથી કે કોઈની રાહ પણ જોવાની નથી. જીવિત છતાં ચેતનહીન અવસ્થા છે, એટલે હવે થાકનું નામનિશાન પણ નથી. થાક ઊતારવા માટે ઊંઘની હવે જરૂર પણ નથી. કદાચ, ઉંમરના તકાજાને લીધે પણ નિદ્રા ઓછી થઈ છે!

Philip Larakin, (An English Poet) કહે છે કે “All Solitude is Selfish.” – એકાંતમાં રહેવું એ એક સ્વાર્થીપણું છે. એમ કહેવાય છે કે એકલાં હોવું એ “By Choice” – એટલે કે સ્વયં પસંદ કરેલી અથવા “Induced by Circumsatances” – એટલે કે સંજોગો દ્વારા થયેલી Phenomena – ઘટના છે. એકલવાયાં હોવું કે બની જવું એ Organically – નૈસર્ગિક રીતે ઝાડ પરથી પાંદડાં ખરી જાય એવી ઘટના છે. એક પછી એક, સંબંધો ખરતાં જાય છે. એનાં કારણો શોધવા બેસવાની હવે હામ નથી રહી. અને અજાણતાં જ એકલવાયાપણાના વર્તુળમાં કેદ થઈને રહી જવાય છે. આ જ વાત, કવિ સાવ સીધી-સાદી લાગતી પણ ધારદાર, અણિયાળી પંક્તિમાં મૂકી દે છે જે, તીરની જેમ વાચકના દિલમાં ખૂંપે છે; “બહુ એકલવાયું લાગે!” આ એકલવાયાપણું હયાતીને અંદરથી લાગે છે? કે, પછી જોનારને એકલું, અટૂલું, કોઈનાયે સાથ વિનાનું એવું અસ્તિત્વ એકલવાયું લાગે છે? આ એકલવાયા પડી જવાની પ્રક્રિયાને આટલું કહીને કવિ અબોલ ને આંધળા મોડ પર મૂકી દે છે અને એ જ આ ગીતનું કુંવારું સૌંદર્ય છે. નિવૃત્તિની રંગહીનતા શેષ જીવનને આવરી લે છે. “સાથી ન કોઈ મંઝિલ, દીયા હૈ ન કોઈ મહેફિલ ..” એવા આ અંધ મોડ પરથી આગળ જવું તોયે ક્યાં અને કોને માટે?

કાળચક્ર તો ચાલે જ છે, સતત. પણ, છતાંયે ક્યારેક એવું લાગે છે કે સમય થંભી ગયો છે. સવાર, બપોર, સાંજ બધું જ સ્થિર, સાવ સ્થિતપ્રજ્ઞ. સવારનો પવન જરાક પાંદડું હલાવે ત્યારે જ લાગે કે ઝાડ હજી જીવંત છે. જીવનની આવી પ્રતિતી કરવી કે થવી, એ બેઉ અવસ્થા, પરાણે જીવતી કે જાગતી રહેતી નિષ્ક્રિયતાનું અંતિમ છે.

વૃદ્ધ થયેલા ઝાડની સૂની પડી ગયેલી બખોલમાં – ઘરમાં – હવે વસે છે વાંઝણો ખાલીપો. આ બખોલમાં એક વખત એવો પણ હતો કે અનેક પક્ષીઓ રેનબસેરા કરતાં હતાં. આજે એ સમય છે કે બપોર પોતે પણ આ બખોલમાં સૂનકાર ઓઢીને સૂઈ જાય છે અને આ ભેંકાર ખાલીપણામાં સપનામાં પણ સપનાં આવતાં નથી. કારણ, શમણાં આવવા માટે પણ કંઈક બનવું જરૂરી છે. અહીં સવાર, બપોર, સાંજ ને રાત, સહુમાં એક સાતત્ય છે અને એ છે દરેક અવસ્થામાં છલકાઈ રહેલું એકાંતના કામળામાંથી ડોકિયા કરતું એકલવાયાપણું! એક વખત એવો હતો કે સવારનો ઊગતો  સૂરજ જેમ ખંતથી, દિવસે તડકાનું ઓરણ ઓરીને, કાર્યશીલતાનો સંદેશ લઈને વિશ્વ સમસ્તમાં ઘૂમીને, અંતે થાકીને ખીણની બખોલમાં રાતવાસો કરવા થાકીને ઢળી પડે, એવી જ ગતિથી જિંદગીની ઘટમાળમાં જીવન પણ દિનરાત ધબકતું રહેતું અને ઢળતા સૂરજની સાથે અસ્તિત્વના કણેકણમાં ધબકતું આ જીવન પણ દિવસભરની દોડધામથી થાકીને વિસામાની ક્ષણોને મ્હાલતાં વિરામ લેતું. બરાબર એ રીતે કે જેમ અચાનક, સતત રવાનીમાં વહેતી રહેતી હવા પોરો ખાવા થોડા વખત માટે ઝાડની ડાળી પર થંભીને એના પર કલરવ કરતાં પંછીઓના ટહુકાને માણે! આ એ જ બખોલ-ઘરનો  વિસામો છે કે જ્યાં સાંજ પડતાં, આમાં થતી ચહેલપહેલને નવા ધબકારે ધબકતી રાખવા કોઈ ને કોઈ આગંતુકો પણ આવી ચઢતાં. ત્યારે ઊગતા-આથમતાં સૂરજની સાક્ષીએ પાંગરી રહેલા જીવનની ગતિમયતાની એ ‘ચઢતી જવાની’ હતી. હવે જિંદગીની સાંજ થઈ ગઈ છે. બધું જ સ્થિર, સાવ સ્થિર થતું જાય છે. હવાના ઝોંકાની જેમ આવનારાંઓ આજે હવે આ બાજુ રસ્તો ભૂલીને પણ આવતાં નથી. પણ, હવાની એકાદી લ્હેરખીની જેમ, કોઈક ભૂલાયેલી, વિસરાયેલી યાદોના વાયરા અચાનક વાય છે અને અંતરના એકલવાયાપણાંનો સર્વે કરીને એકલવાયાપણાં પર કાયદેસરની મ્હોર મારી જાય છે. દિવસભરના થાકને ઊતારતી રાતના અંધારાનું રેશમ, આડેધડ ભમતા સ્મરણોના આગિયા ‘તેજસ’ ન્હોરથી ખરબચડું થાય છે. અને ત્યાર પછી જિંદગી “ગૌરીવ્રતનું જાગરણ” બની જાય છે.

“પુનર્પિ જન્મમ્, પુનર્પિ મરણમ્”નું ચક્ર તો અવિરત આ બ્રહ્માંડમાં ચાલ્યા જ કરે છે. આ એકલા પડવું, અને એકલવાયાપણું સહેવું શું એ જ જીવમાત્રની નિયતિ છે? એના ઉત્તરો શોધવાનું કામ કવિ તો વાચકો પર જ છોડી દે છે. આ ગીતમાં જીવનની નશ્વરતા છે, સચ્ચાઈ છે કે પછી જિંદગીની કડવી હકીકત છે એનું પિષ્ટપેષણ પણ કવિ નથી કરતાં. “બહુ એકલવાયું લાગે!” એવું કવિ તો માત્ર નિદાન કરે છે અને એનો ઈલાજ કેવી રીતે કરવો એને જીવવાવાળાની સમજ પર છોડી દે છે.

આ ગીતમાં ન તો ઉપદેશ છે, કે, ન તો કોઈ પર જજમેન્ટ કોલ છે. બસ, માત્ર એક વરવી અને કડવી વાસ્તવિકતા પર કવિ ધ્યાન દોરીને, કવિતાના ભાવકોને ઢંઢોળવાનું કામ કરીને કવિકર્મની પરમ પૂર્તિ કરે છે. કવિશ્રી વિનોદભાઈ જોશીની આ ધરખમ કલમને સો સો સલામ!

ક્લોઝ–અપ

“The Loneliness One Dare Not Sound” માંથી બે કાવ્યખંડ

“The Horror not to be surveyed—

But skirted in the Dark—

With Consciousness suspended—

And Being under Lock—

I fear me this—is Loneliness—

The Maker of the soul

Its Caverns and its Corridors

Illuminate—or seal—”

                            — Emily Dickinson

 

“એકલતા અવાજ કરવાની હિંમત નથી કરતી” – ભાવાનુવાદ – જયશ્રી મરચંટ

“એકલવાયાપણાંની ભયાનકતાનો તો વળી સર્વે કેવો?

એ તો અંધારામાં ‘સ્કર્ટેડ’ – આવરણ હેઠળ રહે ..

સભાનતાને સાવ ખીંટીએ ટાંગી દઈને 

અને હયાતીને તાળું મારી દઈને!

મને મારાથી ડર લાગે છે – આ જ તો ભેંકાર એકલવાયાપણું છે –

હે આત્માના નિર્માતા, વિધાતા  

કાં તો આત્માની ગુફાઓને અને તેના કોરિડોરને

પ્રકાશિત કરો – અથવા કાયમ માટે સીલબંધ કરી દો ..!”

                                                            – એમિલી ડિકિન્સન

19 જુલાઈ 2022

e.mail : jayumerchant@gmail.com

મેં વારસામાં મેળવી છે,
આ ઉદાસી,
તમારી પાસેથી.
ભરપૂર જીવાતા જીવન વચ્ચે
અંદરથી સતત કોરી ખાતી એ લાગણી,
જાણીતી છે મને, જન્મથી.
જન્મ આપનાર અને જન્મ લેનાર,
આપણે, પિતા-પુત્રી,
પોતપોતાના એકાંતમાં અકારણ પેદા થતા અજંપાને
અવગણીએ છીએ, એમ,
જાણે ઊંઘમાં,
મોંમાંથી બહાર આવી જતી લાળ.
લૂછી નાખતા હોઇએ.
ઘણી વખત
એકબીજાની આંખમાં આંખ ન મેળવી શકતા આપણે,
જાણીએ છીએ,
આ અજંપો, ઘર કરી ગયો છે શરીરમાં.
તમે ઘણી વાર જોઇ રહેતા,
એક જૂના ફોટામાં
દાદીમાનો લકવાગ્રસ્ત ચહેરો.
હું ઘણી વાર જોઇ રહેતી,
ભગવાનની મૂર્તિને ઘસી ઘસીને અજવાળતા
નાનીમાના હાથ.
પછી એકવાર તમે કહ્યું હતું, ઇશ્વર નથી.
ઉદાસીના એક અંતરિયાળ પ્રદેશના પ્રવાસી,
એક નાળે બંધાયેલા, આપણે, પિતા-પુત્રી,
લોહી કરતાં પણ સાચો,
આપણો સંબંધ છે,
ઉદાસીનો.

~ મનીષા જોષી

આસ્વાદ –

કહેવાય છે કે પિતા અને દીકરી વચ્ચે એક અનોખો વહાલનો નાતો હોય છે. આ સંબંધનું ઉદ્દગમ માત્ર લોહીનાં સગપણનું જ નથી હોતું. એ સાચું છે કે માતા-પિતા તરફથી વારસામાં જે મળે છે એના પર આપણું નિયંત્રણ નથી હોતું. કવયિત્રી કોઈ પણ છોછ વિના, કવિતાનો ઉઘાડ કરતાં, આગળ-પાછળની કોઈ પણ પળોજણમાં પડ્યા વિના, સીધી જ વાત માંડે છે કે, એને એના જન્મદાતા પાસેથી ઉદાસી વારસામાં મળી છે.

અહીં પિતા-પુત્રીના અસ્તિત્વને જોડતું એક સાદું વિધાન કવયિત્રી સ્વીકારી લે છે. સંબંધના સમીકરણને સાબિત કરવાના તર્કમાં અટવાયા વિના જ, કવયિત્રી સમીકરણના અર્કને ઘોષિત કરી દે છે. વહાલના ઉછળતા દરિયા જેવી દીકરી પિતાને કહે છે કે એના અંતરમનમાં ઘર કરી ગયેલી ઉદાસી એને એના પિતા તરફથી વારસામાં મળી છે, પણ, આ “Bold”- સાહસિક કથન કરતી દીકરી પિતા પર તહોમતનામું નથી મૂકતી, પણ, ભરપૂર જીવાતી જિંદગી, “ફેસ્ટીવિટીસ”- ઉત્સવ – બનાવીને ભલે મહાલે પણ ઉદાસીની ટીસ એક પ્રકારે છાની રીસ બનીને પ્રગટ થવા દે છે.

આ સાથે આ હકીકત પણ છે કે ઉદાસીનો અજંપો તો રોમરોમમાં ઘર કરી ગયો છે, જેને અવગણી શકાય એમ પણ નથી. પિતા-પુત્રી એમના એકાંતમાં પાંગરતા આ અજંપાને સંતાડવાની કોશિશ કરે છે કે જેથી એકલતા અને એમાંથી છલકાતી ઉદાસી પિતા-પુત્રી જિગરની આરપાર જોઈ ન લે. બસ, એટલે જ એકબીજાં સાથે નજર મેળવતાં નથી.  અને, કદાચ, આ જ લોહીનું સગપણ છે એવી પ્રતીતિ કરાવે છે કે દુનિયા જાણે ન જાણે પણ પિતા-પુત્રી તો અણબોલાયેલા શબ્દોના અર્થને આત્મસાત કરી ચૂક્યાં છે. આ ઉદાસીના અજંપાની અવગણના કરવાની પ્રક્રિયાનું આલેખન કરતાં કવયિત્રી “Raw”- સદંતર પ્રાકૃતિક રૂપક, “જાણે ઊંઘમાં, મોંમાંથી બહાર આવી જતી લાળ લૂછી નાખતા હોઈએ” યોજે છે જેની નૈસર્ગિકતા એને જિંદગીના શ્વાસો જેટલું સહજ બનાવી દે છે.

આખી કવિતાનો ઉપાડ, પહેલી નજરે સાવ સાધારણ લાગતી, પણ આ “Brilliant” – તેજસ્વી પંક્તિઓમાં કવયિત્રી કરે છે.

તમે ઘણી વાર જોઇ રહેતા,
એક જૂના ફોટામાં
દાદીમાનો લકવાગ્રસ્ત ચહેરો.
 હું ઘણી વાર જોઇ રહેતી,
ભગવાનની મૂર્તિને ઘસી ઘસીને અજવાળતા
નાનીમાના હાથ                                        

એક ચમત્કાર, કવયિત્રી આ પંક્તિઓમાં કરે છે. જાણે કહેતી હોય કે, “બોસ, તમારી આ ઉદાસીનું મૂળ મને પણ ખબર છે! એ તમને દાદીમા પાસેથી મળી છે, જે હું સમજી શકી છું. દાદીમાના લાચાર લકવાગ્રસ્ત ચહેરાને જોઈને એક ઝનૂનથી તમે ઈશ્વરના હોવાપણાને નકારી શકો છો. પણ એ સાથે મને અપૂર્વ શ્રદ્ધાથી, ભગવાનની મૂર્તિ ઘસીને સાફ કરતાં, નાનીમાના બેઉ હાથમાંથી નીતરતી ભક્તિ આજે પણ યાદ છે! અહીં આપણે પિતા-પુત્રી અલગ પડીએ છીએ. કારણ, મને માતૃપક્ષ તરફથી એક સુષુપ્ત શ્રદ્ધા પણ વારસામાં મળી હશે જ.”

આ સાથે, કવયિત્રી પોતે પિતાથી ઈશ્વરની હયાતી બાબતે પિતાથી જુદી પડે છે એ તરફ સહેજ ઈશારો કરે છે, પણ, ખુલાસો તો સંદિગ્ધ રાખે છે. ઈશ્વરનું એ પરમ તત્ત્વ તો આપણામાં જન્મ સાથે વણાઈ ગયું છે, આપણા “નાળ”ના સંબંધરૂપે. અહીં “ગાલિબ” યાદ આવે છે –

જબ કુછ ન થા તો ખુદા થા, કુછ ન હોતા તો ખુદા હોતા!


ડૂબોયા મુઝ કો હોનીને, ‘ગર મૈં ન હોતા, તો ક્યા હોતા?

કવયિત્રી એમના પિતા સાથે આ અજંપાભરી ઉદાસીની નાળ સાથેની પોતાની આગવી ઓળખને સ્વીકારી લે છે, નીચેની આ કાવ્યપંક્તિઓમાં :

ઉદાસીના એક અંતરિયાળ પ્રદેશના પ્રવાસી,

એક નાળે બંધાયેલા, આપણે, પિતા-પુત્રી,


લોહી કરતા પણ સાચો,

આપણો સંબંધ છે,

ઉદાસીનો.

આખી કવિતા અહીં એક અદ્દભુત ઓપ પામે છે, એટલું જ નહીં, વાચકને પણ પોતાનાં માતાપિતા પાસેથી જે સ્વાભાવિક ડી.એન.એ. મળ્યા છે, એ સ્વીકાર કરવા માટે નૂતન દૃષ્ટિ પણ આપે છે.

e.mail : jayumerchant@gmail.com