તિર્યકી

અમે અમને ખૂબ ચાહીએ છીએ. મહામારીના સમયમાં અમારી ખુદ માટેની ચાહના બેહદ વધી ગઈ છે. ધીરેધીરે પ્યાર કો બઢાના હૈ … હદ સે ગુઝર જાના હૈ … આ ગીત અમે રોજ સવારે ગાઈએ છીએ. દિવસરાત એક જ ધૂન છે, શું કરીએ તો અમે અમારા માટેનો પ્રેમ પ્રગટ કરી શકીએ. લાંબા વિચારને અંતે અમે વિચારતી વખતે માસ્ક પહેરવાનું માંડી વાળ્યું છે. એમાં વૈચારિક અવરોધ ઊભો થાય છે, શ્વાસને મોકળાશ ન મળતી હોવાથી વિચારો પર પાબંધી આવી જાય છે. આથી અમે વિચારવાનું ન હોય ત્યારે જ માસ્ક પહેરીએ છીએ.

જાત માટેનો પ્રેમ દર્શાવવાનો ઉત્તમ માર્ગ વર્ષગાંઠ ઊજવવાનો છે; અને એ સમજાતાં અમે એ અપનાવ્યો છે. એમાં કયો અપરાધ થયો? હા, જાહેરમાર્ગ પર કેક કાપવી અને લોકોને એ ખવડાવવી (એમણે પહેરેલાં માસ્ક ખસેડીને) એ કદાચ યોગ્ય નહીં હોય, અને કેટલાક ડાહ્યાઓએ અમારી ટીકા સુધ્ધાં કરી પણ અમે કંઈ એવું બધું માની લઈએ એવા કાચા નથી. દેશમાં લોકશાહી છે, પ્રજા સ્વતંત્ર છે, (કોઈ શક?) તો વર્ષગાંઠનો ઉત્સવ મનાવ્યો, જરા નાચગાન થયાં, ભેટંભેટી થઈ, તો શો વાંધો પડી ગયો? બધાં માંદા પડીને મરી પરવાર્યાં? અમને અમે ખૂબ પસંદ છીએ, તો એ અમારાથી બતાવી ન શકાય? એટલી સ્વતંત્રતા પણ અમારી નહીં?

– તો સારે પ્રસંગે અમે અમારા પ્રશંસકોને જરાક બોલાવ્યા, અમને કોઈ મોટો હોદ્દો મળ્યો હોય ત્યારે લોકો શું હારતોરાયે ન પહેરાવે? હવે હાર કંઈ વેગળેથી ફેંકાય? દો ગજ દૂરીમાં માનો કે હાર ફેંક્યો, અને અમારી ગરદનને બદલે કોઈ અન્યની ગરદનમાં પડ્યો તો? અને મીઠાઈ તો નજીક આવીને જ ખવડાવાયને ? કંઈ એમ થોડું કહેવાય, કે ‘ચલો, આ … કરો જોઉં’ અને એમ બોલીને કાજુકતરી નિશાન તાકી ફેંકાય? અમારી ટીકા થાય છે, કે સોશિયલ ડિસ્ટન્સ નથી જાળવતા. તે સોશિયલ થયા, નામ થયું, હોદ્દા મળ્યા, સેવામેવાની તક મળી, પછી વળી ડિસ્ટન્સ કેવું? આ સઘળું અમે નામદાર કોર્ટને સમજાવી નથી શક્યા એ અમારી ખામી ગણાય. હકીકતમાં અમારી રજૂઆત એટલી અસરકારક હોવી જોઈતી હતી કે કોઈને કશું કહેવાપણું ન રહે.

– અને અમે અમને ખૂબ ગમીએ, એટલે અમે અમને સુંદર કપડાં પહેરાવ્યાં, પ્રસંગને અનુરૂપ. ખેસબેસ પણ સરસ નવા નક્કોર ઠઠાડ્યાં, અને શાનદાર ઢબે બહાર પડ્યા. કેટલું તેજ અમારી આસપાસ દેખાતું હશે, ત્યાર વિના કંઈ ટોળાં અમારા અભિવાદન માટે, ભેટવા માટે, હાર પહેરાવવા માટે દોડ્યાં હશે? તમે જ કહો, એ ક્ષણે અમે મોં સંતાડીએ તો અમારા જેવા નપાવટ કોણ? અમે હિંમતભેર ઊભા રહ્યા, અચલ, મનોહર સ્મિત સાથે, માસ્ક એટલે જ નીચે સરકાવ્યો, જેથી અમારું હાસ્ય સહુને પ્રસાદ રૂપે મળે. પ્રજાના સેવક છીએ, પ્રજાનું મન રાખવું એ અમારો ધર્મ છે. અમે પ્રજા માટે જ નાચ્યા, એમને માટે જ મોટી-મોટી કેક બનાવડાવી, એમને માટે જ તો ગળું રૂંધાઈ જાય એવડા વજનદાર હાર પહેરી લીધા અને તમે અમારો જ વાંક કાઢો? અન્યાય! ઘોર અન્યાય!

– તોયે અમે અમને બહુ વહાલા, ઘણા પસંદ, અમે અમારા મોટા ચાહક, પ્રશંસક, પ્રેમી, હિતરક્ષક, શુભેચ્છક, સર્વસ્વ. તમે જ કહો, અમે જે કર્યું એનાથી અલગ અમે કશું કરી શકીએ એમ લાગે છે તમને? દિલ ફાડીને અમે અમારી જાતને ચાહી છે, ચાહીએ છીએ અને ચાહીશું. બોલો, હવે? કોરોના-બોરોના આવે એટલે અમે બદલાઈ જઈએ ? હોતું હશે એવું ?

સૌજન્ય : “નિરીક્ષક”, 16 ડિસેમ્બર 2020; પૃ. 16

તિર્યકી

લખીમપુર-ખીરી. પૂછશો નહીં ક્યાં આવ્યું. આપણા દેશમાં જ, ઉત્તરપ્રદેશ નામના ઉત્તમ પ્રદેશમાં, જ્યાં કાયદો-વ્યવસ્થા શ્રેષ્ઠ. એમાં જ તો એક મંદિરના નિર્માણ પ્રસંગે કહેવાયું, કે નવા ભારતનો ઉદય થઈ રહ્યો છે. સાંભળેલું એ બધું ? નવું ભારત, સર્વોત્તમ ભારત.

બસ, આ દિવ્ય અને ભવ્ય સ્થળે ત્રણ વર્ષની એક બાળકીની બળાત્કાર બાદ હત્યા કરવામાં આવી. પ્રજા અહીંની ધર્મનિષ્ઠ. બાળકીનું શબ જોઈ તરત ને તરત આંખો બંધ કરી રામનામસ્મરણમાં ડૂબી જાય એવી. નેતા અહીંના સમર્થ રક્ષક. સહુને વહેંચે પ્રાર્થના-પુસ્તિકા. ક્યાંક રજતતુલા, અને ક્યાંક સુવર્ણતુલામાં તોલાય મહાન નેતાઓ. સહુ ભગવત્‌ તુલ્ય. હવે ભગવાન તો ત્રાજવામાં બેસે નહીં, એટલે પ્રતિનિધિઓ રવાના કરે પ્રજામાં. પ્રજા સમજું અને ધાર્મિક, સત્યપરાયણ અને પવિત્ર, એટલે પ્રતિનિધિઓ માટે પંડનાં પાથરણાં કરે. આટલા અદ્‌ભુત વાતાવરણમાં કોણ પ્રચાર કરે છે કે હિંસક વૃત્તિઓ આપણા સમાજમાં વધતી જાય છે? એમને દેખાતું નથી, કે જ્યારથી મંદિરનિર્માણની પ્રવૃત્તિએ વેગ પકડ્યો છે, ત્યારથી સર્વત્ર અગરબત્તીની સુવાસ ફેલાતી રહે છે ? કોઈએ અગરબત્તી ન પેટાવી હોય તોપણ આ સુવાસ ફેલાય તે ચમત્કાર વિના શક્ય છે ? અરે, એટલું તો ઠીક, તમે હવામાં જ બધું સાંભળી શકશો, ભજન, ભક્તિસ્તોત્ર, નામજપન અને જયજયકાર. તમારામાં આસ્થા જોઈએ, ભક્તિભાવનો પ્રભાવ જોઈએ, તમારો દેશ સર્વોત્તમ છે, એવી દૃઢ માન્યતા જોઈએ. આવો દેશપ્રેમ હોય ત્યારે જ તો વિકાસ શક્ય છે. એમાં બાળકીઓ જરૂરી નથી અલબત્ત, એક અહિંસક અને ધર્મભાવના માટે મરી ફીટનારા દેશ તરીકે એક પણ બાળકીની ક્રૂરહત્યા થાય એ અયોગ્ય જ ગણાય છતાં એમનું પૃથ્વી પર હોવું અનિવાર્ય નથી. એ ન હોય તો કંઈ ફરક?

– તો મુદ્દો હતો ધાર્મિક સદ્‌ભાવનો, જે ભવ્ય મંદિરની રચના બાદ આકાર પામ્યો જ છે, એમાં બેમત નથી. અને આમ જુઓ તો રાક્ષસો રામરાજ્યમાં ક્યાં નહોતા ? એ હોય ત્યારે જ તો અધર્મની ખબર પડે, દુરાચારની વ્યાખ્યા મળે, દુષ્કર્મ એટલે શું, એની સમજ પડે. એ ન હોય તો પ્રભુને સંહારની તક ક્યાંથી મળવાની ? ધર્મની સ્થાપના માટે અધર્મનું હોવું આવશ્યક છે, જો ધર્મ સ્થપાયેલો જ હોય, તો સંતો, સદ્‌ગુરુઓ અને ધાર્મિક આગેવાનો કરશે શું ?

દેશમાં બાળકીઓ અને કન્યાઓને ભયાનક અન્યાય થઈ રહ્યો છે, અને એમની હયાતી જોખમમાં છે એમ લાગે છે તમને ? બનતું હશે ક્યાંક-ક્યાંક. ઉત્તરપ્રદેશ કુખ્યાત છે આ બાબતે એમ કહો છો ? તે જ્યાં ધર્મરાજ્યની સંભાવના હોય ત્યાં જ પહેલાં દુરાચાર હોયને? એનાથી અકળાઈને જ તો સદ્‌તત્ત્વો અનિષ્ટ પર વિજય મેળવવા તત્પર થશે. આ જે બનતું આવ્યું છે, ત્રણ વર્ષની કે છ વર્ષની, કે બાર વર્ષની બાળકીઓ સાથે, એ હજી વધારે બનશે. ક્રૂરતા અને દુરાચાર જ્યારે પરાકાષ્ઠાએ પહોંચશે, ત્યારે જ એનો સંહાર શક્ય બનશે. આ અંગત અર્થઘટન નથી. જુઓ પ્રાચીન ઇતિહાસ. કાયમ એ પ્રમાણે જ થયું છે.

– અને હજી તો શાપ આપવાનો અભ્યાસક્રમ કોઈ વિદ્યાપીઠમાં દાખલ થયો નથી. એ હજી પ્રારંભની અવસ્થામાં છે અને એના માર્ગદર્શકોની શોધ સમસ્ત દેશમાં ચાલે છે. જોજો, એ પણ મળી આવશે. શાપ દેવાનો શાસ્ત્રીય તાલીમવર્ગ ચાલુ થશે, પછી સર્વ બાળકીઓનાં માતાપિતાને એ દિશામાં દીક્ષિત કરવામાં આવશે. ખર્ચ રાજ્ય સરકાર માથે લેશે. આટલું તો નક્કી થયું જ છે. બાળકીઓ પર અત્યાચાર ગુજારનાર તમામને એનાં સ્વજનો શાપ આપી શકશે, કાયદેસર. એમાં દોષિતોને વિકલાંગ બનાવી શકાશે. એમનું રાખમાં રૂપાંતર થઈ શકશે અને એમને પશુપક્ષીમાં પણ પલટી શકાશે. શક્યતાઓનો સઘન અભ્યાસ ચાલુ છે. પાઠ્યપુસ્તકો તૈયાર થઈ રહ્યાં છે. પછી જોજો, કેવું કલ્યાણરાજ્ય આવે છે, તે!

જરાક ખમો …

સૌજન્ય : “નિરીક્ષક”, 16 સપ્ટેમ્બર 2020; પૃ. 16

‘ભૂમિપુત્ર’ના વાચકવર્ગને એના અંતિમ પૃષ્ઠનું ખેંચાણ બહુ મોટું. સંભવ છે કે અંક મળે ત્યારે એ છેલ્લું પાનું જ પહેલું વંચાતું હોય! હરિશ્ચંદ્ર બહેનોની આ પ્રસ્તુતિ ખૂબ વાચકપ્રિય બનેલી. કાંતાબહેનના અવસાન બાદ હરવિલાસબહેને આ રજૂઆત સંભાળેલી અને એમની વિદાય પછી, 2010થી આશા વીરેંદ્ર દ્વારા આ વિશિષ્ટ વાચન સામગ્રીની સુપેરે માવજત આજ પર્યંત થઈ છે. દસ વર્ષના લાંબા પટ પર અન્ય ભાષાઓની કથાને આમ રજૂ કરવી, ચુસ્તીપૂર્વક એનું સાતસો-સાડી સાતસો શબ્દોનું માળખું જાળવવું અને મૂળ રચનાનાં હાર્દ અને રસને તથા વાર્તા પસંદગીમાં વિષય તથા પાત્ર વૈવિધ્યને ધ્યાનમાં રાખવાં, એ પૂરતી સજ્જતા અને નિષ્ઠાની અપેક્ષા રાખે એ સ્વયંસ્પષ્ટ છે.

આશા વીરેન્દ્ર આ લાંબા ગાળા દરમિયાન પોતાની સજ્જતા અને નિષ્ઠાનો સરસ પરિચય આપી શક્યાં છે. કેવળ પ્રાદેશિક જ નહીં, વિદેશી વાર્તાઓને પણ એમણે ‘ભૂમિપુત્ર’ના છેલ્લા પૃષ્ઠની આવશ્યકતા મુજબ ઢાળી છે, અને પરિણામે આ કથાઓએ સારી એવી લોકપ્રિયતા પ્રાપ્ત કરી છે. ધર્મ અને જાતપાતના, સામાજિક અને ભૌગોલિક તેમ જ સાંસ્કૃતિક સીમાડા વળોટી જનમાનસને સ્પર્શતી આ કથાસામગ્રી મૂળ તો મનુષ્યના અસ્તિત્વની સારપનો અને મનુષ્યત્વનો મહિમા દાખવે છે.

અહીં એવી કથાઓ પસંદ થઈ છે જે સામાન્યતામાં સંગોપિત અસામાન્યતા, અને ભોંયમાં રોપાયેલા માણસોની ઊંચાઈને વ્યક્ત કરે. કુટુંબજીવન અને પારિવારિક સંબંધો ભારતીય ભાવકોનું મનપસંદ ક્ષેત્ર છે, એ જ રીતે સામાજિક સમસ્યાઓ પણ એમના રસનો વિષય. વાર્તાઓમાં એકવિધતા ન આવે અને એનું વિષયવૈવિધ્ય જળવાય એ પરત્વે આશાબહેને ઠીકઠીક જાગરૂકતા રાખી છે. સ્વયં વાર્તાલેખનની શિસ્તમાં પલોટાયાં હોવાથી કથારસ શી રીતે જાળવવો, વાર્તાનો આરંભ અને અંત કઈ ઢબે અસરકારક બની શકે અને ભાષા સંદર્ભે કેવી કાળજી આવશ્યક ગણાય એનો આશાબહેનને પરિચય છે, અને કથાપ્રસ્તુતિનું આ જમા પાસું લેખાય.

‘ભૂમિપુત્ર’ની આ વાર્તાઓ ‘જન્મભૂમિ’માં, અન્ય સામયિકોમાં અને બીજી પદ્ધતિઓ થકી એક વિશાળ વાચક સમુદાયમાં ફરી વળી છે. એમાંની થોડીક વળી ‘તર્પણ’ એક અને બેમાં સંચયરૂપે પ્રગટ થઈ છે. જો કે ક્યારેક સામગ્રી દીર્ઘ વાર્તા કૃતિને લાયક હોય ત્યારે એને ટૂંકામાં સમાવવાનો પડકાર ભારે પડ્યો હોય એમ પણ નોંધવું રહ્યું. ખીચોખીચ ભરેલા ફલક જેવી આ પ્રકારની રચનાઓમાં વાર્તાને મોકળાશભર્યો શ્વાસ લેવામાં મુશ્કેલી પડી છે. ‘અણમોલ ભેટ’ કે ‘બોજ’ (બંને તર્પણ-2) જેવી કૃતિઓ આનાં ઉદાહરણ છે.

ઘટનાપ્રચુર વાર્તાઓ માટે વિસ્તૃત ફલક અનિવાર્ય બને એ હકીકત નજરઅંદાજ કરવા જેવી નહીં પરંતુ સરેરાશ ભાવકનો અભિગમ તો વાર્તારસ માણવા જેટલો જ હોવાથી આવી બારીકાઈ એને માટે જરૂરી ન ગણાય. સામાન્ય ભાવકવ ર્ગ- જે ઘણો મોટો છે – એને આદર્શ અને વાસ્તવનું મિશ્રણ, લાગણીના ઘટ્ટ-ઘેરા રંગો તથા માનવસંબંધો અને કુટુંબજીવનના આટાપાટા માણવામાં ઘણો સંતોષ મળે છે. જે સામગ્રી એને આવો પરિતોષ આપે તેના તરફ એને આકર્ષણ રહેવાનું. એટલે થોડીક મર્યાદા હોવા છતાં ઉપર નોંધેલી ચોક્કસ પ્રકારની વાચનસામગ્રી માટે એને પક્ષપાત રહેવાનો. પરંતુ જ્યારે આશાબહેન સંયત સૂરે, કલાપક્ષને લક્ષ્યમાં રાખી લેખનપ્રવૃત્ત થયાં છે ત્યારે ‘ખાલીપો’ અથવા ‘શિવ-શંભુ’ કે ‘માઈનું ઘર’(તમામ તર્પણ-1) જેવી સાધ્યંત અસરકારક કૃતિઓ નિષ્પન્ન થઈ છે.

ટૂંકી વાર્તા તો નિમિત્ત, એને આધારે સત્ત્વશીલ અને જીવનલક્ષી સામગ્રી પ્રસ્તુત કરવાનો દસ વર્ષથી વણથંભ ચાલતો આ ઉપક્રમ બિરદાવવાનો અવસર છે. અહીં આ કથાઓમાં હૃદયપલટાનાં સરળ સમીકરણો હાજર છે, પરંતુ એનીયે સકારાત્મક અસર ક્યાંક ને ક્યાંક થતી હશે એમ માનવું ગમે. મનુષ્યની સારપને સંકોરવાનો આ પ્રયાસ અને એનાં રચયિતા – બંને અભિનંદનનાં અધિકારી.

હૈદરાબાદ લીટરેચર ફેસ્ટીવલના ફેસબુક પેજ પરથી સાભાર.

https://bhoomiputra1953.com/2020/07/25/l/

સૌજન્ય : “ભૂમિપુત્ર”, 16 જુલાઈ 2020; પૃ. 10