તિર્યકી

ઃ બધું પછી, પહેલાં તારી નિષ્ક્રિયતાનું શું, તે કહે!

ચોમરથી પડઘા પડ્યા પ્રશ્નના. ભય સ્વાભાવિક. પ્રભુ પધારેલા પાંચ ઑગસ્ટે, એટલે એ વિચાર પહેલો. અમારી કઈ નિષ્ક્રિયતા એમણે પકડી પાડી? અમે એટલે મૂર્તિમંત સક્રિયતા! સતત ઝંપલાવનારાં, કૂદી પડાનારાં, ટેકા લઈ દોડનારાં, તે ક્યાં પાછાં પડ્યાં હોઈશું? સમજાયું નહીં. સામે સવાલ પૂછવા જેટલું સાહસ અમારી પાસે ક્યાં? ઊભાં રહ્યાં નતમસ્તક.

ઃ આમ તો બહુ બોલે છે લોક સામે, આજે મૌન! તને પૂછી રહ્યો છું, સંભળાય છે?

હક્કાબક્કા અમે આગળપાછળ જોવા લાગ્યાં, વાંકમાં આવેલા અપરાધી પેઠે.

ઃ અઢાર કરોડ જેવી અધધ રકમ આપી તેનું કંઈ નહીં, પણ તે ઘડીએ ધગધગતા રસ્તે માથે સૂરજ લઈને ભૂખ્યાં-તરસ્યાં વતન ભણી દોડતાં શ્રમજીવીઓ યાદ ન આવ્યાં? ત્યારે કેમ દાતાઓ પાસે હાથ ન લંબાવ્યો તેં, કે બીજાં કોઈએ પણ? કેવી અસહ્ય હતી એ સ્થિતિ, ભાન ન પડ્યું?

ઃ એમાં તો એવું થયું, કે જાણે એમ કે, એટલે કે …

ઃ ચૂપ! એકદમ ચૂપ! બચાવ રહેવા દેજે! રગેરગ જાણું તમારી જમાતને. સંવેદનાના સોગંદ ખાઈને, આંખે આંસુનાં તોરણ બાંધીને, માણસાઈ કાજે મરી પડવાની વાતો કરનારાં તમે જ, કે કોઈ બીજાં? ઢાંકણીમાં પાણી લઈ ડૂબી મરવાની લાયકાત પણ ગુમાવી બેઠાં તમે લોક! સાવ લખી વાળેલાં!

ઃ અમે એમાં નહીં. અમને તો અઢાર કરોડનાં મીંડાં ગણતાં પણ નથી આવડતું. ગોથા ખાઈએ. અમારી પાસે તો રોકડ હતી જ ક્યાં, તે દાન કરીએ! ને બસોપાંચસોમાં શું આપવું?

ઃ તમે નહીં, ને તમારાં યાર દોસ્તો, ઓળખીતાંઓ, તમારી જનમભૂમિના ભામાશાઓ, શરમ આવી જરાયે? જીવતું લોક નકામું, અને અમારે નામે ધનના ઢગલા? આવડી નફ્ફટાઈ શોભે ખરી ? આવડો મહેરામણ અટવાતો જોઈને મારી આંખ ભીની થઈ ગઈ તે તમને ના સૂઝયું દાનધરમની હાકલ કરવાનું? અત્યારે વ્હાલેશરી થવા દોડી નીકળ્યા ખુશામતિયા, નર્યા બોદા અને …

ઃ ક્ષમા! ક્ષમા! અમે તો આપના દર્શને નથી આવતાં વરસોથી, આપે જ્યારથી અમને કહ્યું, કે આપે નિવાસસ્થાન બદલ્યું છે ત્યારથી …

ઃ જવા દે એ અપ્રિય બાબત. તારી નિષ્ક્રિયતાનું શું, એ બોલ! તું નહીં ને તારી આસપાસનાં દોડીદોડીને હાથ જોડતાં રહ્યાં, બધાં પર્વોમાં આગલી હરોળમાં બેસી થાળી, ના થાળી નહીં, તાળી વગાડતાં રહ્યાં, દેશપરદેશ ભમ્યાં પારકે પૈસે, અને કૃપા ભેટો ઉઘરાવી, લાંબી લેખણે આ બધું ચીતરી માર્યું અને શું પરાક્રમ કરી નાંખ્યું હોય એમ જયકાર કર્યો, પડ્યો વચ્ચે ક્યારે ય? આ તો પેલી મૃત માતાના શરીરની ચાદર ખેંચતું બાળ જોયું તેની પીડા. થયો હાથ લાંબો તારો, એક વાર પણ?

ઃ એવું તો કોને પૂછું જ્ઞાનીને, કે દાનીને? અમે તો અદના નાસ્તિકમાં ખપીએ, કરડી ખાય ભક્તો અમને! ટૂંપી ખાય!

ઃ તો તારો દંડ સાંભળ. શ્રમજીવીના એક પરિવારને પાંખમાં લેવો પડશે, રસ્તે જેટલાં મૂઆં એમનાં છૈયાં છોકરાંને છાંયડી કરવા દાન ઉઘરાવવું પડશે, ને યજમાનોએ કંઈ સિક્કા-બિક્કા આપ્યા હોય તેમાંથી … થશે આમાંનું એકાદ પણ?

ઃ ક્ષમા ! ક્ષમા ! અમે રંક તો કેવળ બધ્ધહસ્ત ઊભાં રહેવાનું જાણીએ, ફાવે અમને મહિમાગાન અને બહુ બહુ તો …

ઃ તો જા, ભોગ તારા, એવો તો હતાશ છું તારાથી કે … શાપ દેવાનું યે મન નથી થતું ! એમાંયે લાયકાત જોઈએ.

ઃ પણ કો’કે કર્યું છે સારું કામ, અમે નહીં જો કે, પણ કો’કે …

ઃ ઠીક, પણ તારી નિષ્ક્રિયતાનું શું ? બોલ તો ખરો !

સૌજન્ય : “નિરીક્ષક”, 16 ઑગસ્ટ 2020; પૃ. 16

તિર્યકી

જાણતલ જીવો અને પ્રખર ચર્ચકોની એક સભાનો અહેવાલ, જે ગોપનીય રાખવાની હાકેમોની સૂચના હોવા છતાં, આ નાચીજને હાથે પ્રગટ થઈ રહ્યો છે અને એમાં આ સાહસિક વિચારપત્રનો સાથ મળ્યો છે. તેની સાનંદ નોંધ લઈ, આ અહેવાલ પ્રસ્તુત છે વિગતો નક્કર અને સભામાં થયેલા વિચારવિમર્શની ફલશ્રુતિ છે, એ આપના ધ્યાન પર લાવું છું :

એજન્ડા : કેટલાંક અગત્યનાં અને સમૂહમાધ્યમોમાં સતત વપરાતા શબ્દોના અર્થો ધડમૂળથી બદલવાના પ્રસ્તાવ પર ચર્ચા તથા તજ્જન્ય સાંસ્કૃતિક કટોકટીનું વિશ્લેષણ.

મૂળ જે શબ્દને કારણે કટોકટી તથા વિકટ પરિસ્થિતિ ઊભી થઈ છે એ શબ્દ ‘અહિંસા’ છે. તાજેતરમાં રાષ્ટ્રના સર્વ મહાનુભાવોએ આ શબ્દ વારંવાર પ્રયોજ્યો છે, અને ‘અહિંસા’ (બાપુપ્રેરિત) શ્રેયસ્કર, અપનાવવા યોગ્ય પંથ છે, એમ ઘોષિત કર્યું છે. (હૃદય કી બાત, દિમાગ કી બાત, મન કી બાત વગેરેમાં.)

અહિંસાનો એક અર્થ હિંસાની ગેરહાજરી એવો થાય છે. આ મુદ્દે સભામાં જેટલા હતા તે એકમત નહોતા. કેટલાકને મતે અહિંસા એ તત્ત્વતઃ હિંસા જ છે એમ જણાવાયું. ‘અ’ એ કેવળ કંઠમાંથી નીકળતો અવાજ છે અને શાસ્ત્રીય સંગીત એનું સરસ ઉદાહરણ છે, એવી દલીલ પેશ થઈ. નવા-સવા ભાષણકર્તાઓ પણ ખચકાતાં અને ભયત્રસ્ત અવસ્થામાં બોલે, ત્યારે શબ્દોચ્ચારણ પહેલાં ‘અ-અ’ એવો અવાજ સાંભળવા મળે છે.

આ દલીલ સામે પ્રખર વિદ્વાન અને બાપુના ભક્ત (ગાંધીબાપુના) પુણ્યપ્રકોપથી વિચલિત થઈ ગયા હતા. અહિંસા એટલે હિંસકવૃત્તિનો અભાવ એમ જ રાષ્ટ્રપિતાને અભિપ્રેત હતું એમ જાહેર કરતાં એમનો કંઠ ગદ્‌ગદ્‌ થઈ ગયો હતો. અત્યારે જે ચાલી રહ્યું છે તે હિંસક ગણાય કે અહિંસક એ અંગે વિશ્લેષણ થયું ત્યારે કેટલાકને મતે હિંસાને જ અહિંસા ગણી લેવી ઉચિત છે, એવો મુદ્દો પ્રભાવક ઢબે રજૂ થયો હતો. જેમ માનસિક સંકુચિતતાને મનોવિકાસ લેખવામાં આવે છે, અને ચમચાગીરીને રાષ્ટ્રભક્તિ, તે રીતે હિંસા, અહિંસા કેમ ન ગણાય ? પરિવર્તન અને નવીન અર્થઘટન એ જ જીવન.

કોઈ એક ચૂંટણીસભામાં એક રાષ્ટ્રભક્ત નેતાએ ભજનની જેમ જ ફલાણાને ગોલી મારો અને ઢીંકણાને ગોલી મારો, એમ સમસ્ત જનસમુદાય પાસે ગવડાવ્યું હતું ત્યારે એનો વિરોધ નહોતો થયો તથા તેમને તત્ક્ષણ રોકવા-ટોકવાની કશી કાર્યવાહી જાણમાં નથી આવી તો ‘ગોલી મારો’ હિંસક અભિવ્યક્તિ લેખાય કે નહીં, તેની વિશદ ચર્ચા ચાલી હતી.

એક રસિક વિદ્વાને ‘અખિંયોં સે ગોલી મારે’ એ સુખ્યાત ગીતપંક્તિનો ઉલ્લેખ કરીને ગોલી મારવાનો અર્થ કાયમ હિંસા નથી થતો એમ, સાબિત કરવાનો પ્રયાસો કર્યો હતો. અન્ય એક ચર્ચકે ‘ગોલી માર ભેજે મેં, ભેજા શોર કરતા હૈ’, એવા અન્ય ગીતને યાદ કરી સમર્થન કર્યું હતું કે જ્યારે શોર, અર્થાત્ ‌વિરોધ થાય, ત્યારે ગોલી મારવાની પરંપરા પ્રાચીન છે, પ્રાચીન તેથી સ્વીકાર્ય.

પ્રલંબ ચર્ચાને અંતે ‘હિંસા’ એ જ ‘અહિંસા’ એવો અર્થ શબ્દકોશમાં દાખલ કરવાનો પ્રસ્તાવ રજૂ થયો હતો. એવી સંભાવના છે કે એક વિરાટ સંમેલન યોજી, જનમત એકત્ર કરી, નવા શબ્દકોશનું કામ તજ્‌જ્ઞોને સોંપાય. આપમાંથી કોઈને પણ આ કાર્ય માટે નિમંત્રણ મળી શકે. આ સંમેલન બાદ જે થશે તે, ત્યાં લગી વાણીથી પણ જે શ્રેષ્ઠ ગણાય, તે મૌન ધારણ કરીએ?

સખ્ય, મણિબાગ, અબરામા, વલસાડ

સૌજન્ય : “નિરીક્ષક”, 16 ફેબ્રુઆરી 2020; પૃ. 16

તિર્યકી

જે અમે સાંભળ્યું ને વાંચ્યું, તે તમે ય સાંભળ્યું ને વાંચ્યું હશે કે ટોળાંની હિંસા માટે વપરાતો શબ્દ આપણો નથી, પારકો છે અને આપણા દેશની મહાન પરંપરાને અપમાનિત કરવા ખાસ હેતુસર વપરાય છે. બદનામ કરે છે કોઈક દુષ્ટો!

હવે ગરબડ એવી થઈ છે કે ટોળાં દ્વારા હિંસા તો થઈ છે એમ પુરાવા છે, મોટામાં મોટો પુરાવો શબ, મૃતદેહ. એના પર મારનાં નિશાન, જીવલેણ ઘા. કોઈના શાપ દ્વારા એ વ્યક્તિ મરી નથી, કોઈ પવિત્ર આત્માના નિઃશ્વાસ થકી એ મરી નથી, પરમપિતાના કોપને કારણે મરી નથી, પ્રદૂષણને કારણે મરી નથી, ભૂખતરસથી મરી નથી, મરી છે તો મારથી જ મરી છે. તો મૃત્યુના કારણ માટે જ્ઞાનીઓ કયો શબ્દ વાપરશે? અમારું કુતૂહલ અમને ઠરવા નથી દેતું. આ વ્યક્તિ મરણશરણ થઈ, તો શાથી થઈ? તે પણ ટોળાંની વચ્ચોવચ્ચ?

તમે પેલો શબ્દ – જે પ્રતિબંધિત છે અને અંગ્રેજી અખબારો જેનો છૂટથી ઉપયોગ કરે છે – તે વાપરી નહીં શકો, કારણ કે તમે દેશભક્ત છો અને દેશની અપકીર્તિ વિશ્વમાં થાય તે તમને કબૂલ નથી, તો તમે કરશો શું? ધારો કે તમે ક્યાં ય વિદેશમાં નિમંત્રણને માન આપી પહોંચ્યા છો અને તમારો ઇન્ટરવ્યૂ લેવા અખબારી પ્રતિનિધિઓ પધાર્યા છે. એ તમને પૂછે, કે તમારા દેશમાં ટોળાં થકી હત્યાના બનાવો બન્યા છે, તે સાચું? એ તો પેલો પ્રતિબંધિત શબ્દ જ વાપરશે, જે અમે અહીં ચાહી કરીને ટાળ્યો છે.

હવે તમારી કસોટી છે. ભારતદેશ પ્રેમનો દેશ છે, એ સન્માન અને સદ્‌ભાવનો દેશ છે. અહીં ટોળાં માણસને ભેટે છે અને હૂંફ આપે છે, એનો આદર કરે છે, અને એના રક્ષણ માટે પોતાનો જીવ આપી દે છે. એમ તમે સાબિત કરવા મથશો, કેમ કે પારકા પ્રદેશમાં દેશને નીચાજોણું થાય તે તમને શી રીતે પોસાય? તમે તો કટ્ટર દેશભક્ત છો.

– એટલે તમારે ચિત્કાર સાથે ઊભા થઈ જવાનું.

નો, નો, નો, માય ફ્રૅન્ડ ! ઇટ વૉઝ નૉટ – (પેલો પ્રતિબંધિત શબ્દ, જે ગેરબંધારણીય છે.)

– તો પેલો કલમબાજ તમને ઝીણી નજરે માપીને બીજો ધડાકો કરશે.

ઓકે … ધેન વૉટ વોઝ ઇટ ? વૉટ વોઝ ધ કૉઝ ઑફ ડેથ ?

આ ક્ષણે ગર્વથી ડોક ફુલાવી, ઉન્નતમસ્તકે તમારે ઉચ્ચારવાનું કે લવ … માય ડિયર ફ્રેન્ડ! જસ્ટ એક્સેસિવ લવ! લવ વિધાઉટ બાઉન્ડ્રી!

અતિશય પ્રેમ, ધોધમાર પ્રેમ, ગૂંગળાવી નાખતો પ્રેમ, શ્વાસ અટકી જાય એવો પ્રેમ, દેહના ભુક્કા બોલી જાય એવો પ્રેમ, હતા-નહતા કરી નાખે એવો પ્રેમ, અમરત્વ બક્ષતો પ્રેમ, સ્વર્ગમાં વિહાર કરાવે એવો પ્રેમ, અહીંની પીડાઓમાંથી પૂર્ણ મુક્તિનું વરદાન આપતો પ્રેમ …

આ સઘળું તમારે એકીશ્વાસે બોલવાનું છે, એ યાદ રહે. તમારે એની મદદથી તમારા દેશની ઉન્નત લાગણીઓ અને બંધુત્વનું મહાગાન કરવાનું છે. આ તક રખે ચુકાય! તો થાવ સાબદા, નરબંકડા! (સ્ત્રીઓને સામેલ નથી કરી, કારણ કે ટોળાંઓ થકી જે સત્કાર્ય થયાં તેમાં મહિલાઓની હાજરી નોંધાય એવું બન્યું નથી.) દેશ કે દેશની પ્રજા શરમ અનુભવે એવું તમારા નામે તો ન જ લખાવું જોઈએ!! થઈ જાય ખરાખરીનો ખેલ, જોવા દો સમસ્ત દુનિયાને કે આ દેશ સત્યનો પૂજારી છે, પ્રેમનો પૂજારી છે, પ્રાણ નીકળી જાય એવા ચસચસતા આલિંગનમાં માહેર છે … (આમે ય આજકાલ આપણે ભેટતા, અને ઉષ્માએ ખીલી ઊઠતા મહાનુભાવો જોયા નથી શું?)                          

અબ્રામા, વલસાડ

સૌજન્ય : “નિરીક્ષક”, 01 નવેમ્બર 2019; પૃ. 24