તિર્યકી

ઃ યુ.પી.માં એક ગામ. એનું નામ મુ …

ઃ હોય નહીં. માનું જ નહીં. ત્યાં કેવળ સ્વર્ગ છે!

ઃ ભલા માણસ, યુ.પી. એટલે ઉત્તર પ્રદેશ, આપણા દેશનું ગૌરવવંતું રાજ્ય, એમા ગામ શા માટે ન હોય ?

ઃ હું ના પાડું છું ને, પછી ચર્ચા શા માટે?

ઃ ઓકે … ગામનું નામ છોડો. હવે વાત અલગ ઢબે માંડીશ. યુ.પી.માં એક નિશાળ.

ઃ નિશાળ શા માટે? ત્યાં તો સર્વ બાળકો ભણેલાં અને જ્ઞાની જ જન્મે છે. કૃપા છે પરમેશ્વરની એ રાજ્ય પર. સહુ શાસકનાં મસ્તક પાછળ સૂર્યસમ તેજવર્તુળ ચક્રાકારે ફરે છે, તે મેં ખુદ જોયું છે. ત્યાં સહુ પ્રખર સત્યવક્તા અને ….

ઃ ઓકે … નિશાળ સુદ્ધાં છોડો. ત્યાં એક એવી જગ્યા જ્યાં બાળકો વિકસે, અને વિકસવા માટે બપોરે અન્ન ગ્રહણ કરે. હવે આમાં તો તમારે કશો વાંધોવચકો નથી. એમ માનું.

ઃ ચાલશે. પ્રસાદગ્રહણ ઉચિત છે, શું મોટાં, કે શું નાનાં. અન્નદાન મહાદાન. ધન્ય છે એ સ્થળે, ધન્ય એના રખેવાળો, ધન્ય એ કલ્પનાશીલ, આદરપાત્ર મહાનુભાવો જે અન્નનો આવો મહિમા કરે છે!

ઃ આગળ સાંભળશો કે તમારું સંકીર્તન જ ચલાવશો?

ઃ મારું ચાલે તો સંકીર્તન જ આગળ ધપાવ્યા કરું પરંતુ તમને તક આપવી ઘટે. હું લોકશાહીમાં શ્રદ્ધા રાખું છું.

ઃ થેન્ક્યુ. તો આ બાળકોને પોષણ અર્થે ફળો, કઠોળ અને એવો એવો સત્ત્વશીલ આહાર આપવાની યોજના છે ચોપડે.

ઃ ‘ચોપડે’ એમ કટાક્ષ શા માટે? બાળકો અન્ન તો ગ્રહણ કરે જ છે ને! વાસ્તવિકતા છે નક્કર, દેખાય તેવી.

ઃ હા, પણ પોષક આહારને બદલે એમને માત્ર મીઠું અને રોટલી અપાય છે, તમને ખબર છે? નાનાં બાળકોને કેવળ લુખી રોટલી, અને નમક! મને તો સાંભળીને શરમ અને વીડિયો જોઈને કમકમાં આવે છે. ઉછરતી પેઢી સાથે આવો નઘરોળ વહેવાર?

ઃ આ તમારો અંગત પ્રશ્ન છે. તમે હાર્દ સુધી પહોંચ્યા નથી કારણ કે તમારો પનો ટૂંકો પડે છે, તમારી પાત્રતા શંકાસ્પદ છે. સમજાવું નમક એટલે લૂણ, સર્વ ખાદ્યપદાર્થોમાં અને જીવનવ્યવહારમાં શ્રેષ્ઠ. આટલી તો ખબર હશે તમને.

ઃ જી, જાણું બરાબર લૂણના ગુણને.

ઃ બસ, તો આ લૂણને વફાદાર રહેવાનો ગુણ બાળપણથી જ કેળવાય ને દૃઢ થાય તે માટે બાળકોને લૂણ ખવડાવવાનું. રોજેરોજના લૂણથી રાષ્ટ્રભાવના સશક્ત થશે. આ બાળકો મોટાં થઈને ગાજી-ગર્જીને કહેશે, મૈંને દેશ કા નમક ખાયા હૈ! આ નમક માટે પ્રાણ આપવા તત્પર હશે આ બાળકોની આખેઆખી પેઢી, સમજાય છે હવે કંઈ?

ઃ મુદ્દો તો પડકાયો પણ તો પછી સરકારી કેન્ટીનોમાં અને પ્રધાનો દ્વારા અપાતાં ભોજનોમાં નમક-રોટીનો આહાર કેમ પ્રચલિત નથી? ત્યાં કેમ ઘી કેળાં?

ઃ જુઓ, પાછું ગોથું ખાધું ને? એ તો ઉછરી ગયાં બધાં, હવે નમક ખાય, કે ન ખાય, શો ફેર પડવાનો? આપણે તો કાલની પેઢીમાં રાષ્ટ્રભાવના વિકસાવવાની છે. ભાવિનો વિચાર કરો!

ઃ તો મારું એક સૂચન છે. નમકપાત્ર સજાવી શકાય. એ આનંદથી ઝબોળેલું શ્વેત હોય, ઉપર તારા જેવી તેજસ્વી ટીપકીઓનું આલેખન હોય, સુખડનો કોતરણીવાળો ચમચો હોય અને પાર્શ્વભૂમાં, હાલના સત્તાધીશો પાસે છે એવા કોઈ ગીતકાર-સ્વરકાર હોય તેમણે રચેલું ગીત વાગ્યા કરે. દેશ કા નમક – શ્રેષ્ઠ નમક, નમક-નમક, ધમક-ધમક, નમક-નમન, નમન-નમક એવું કંઈક … કેવો વિચાર લાગે છે?

ઃ ઉત્તમ, પેલા રિપોર્ટરને કહો કે આવું નાવીન્યપૂર્ણ દેખાડે ને દૂધમાંથી પોરા કાઢવાનું છોડે!

ઃ અબી હાલ સંદેશો પાઠવું છું. સત્યદર્શન એટલે સુંદર દર્શન, નાહક કૂટાતો ફરે છે તે કરતાં ઉપર કહ્યું એવું ગીત રચી કાઢે તો ઍવોર્ડ-બૅવોર્ડ બી મળી જાય એને!

સૌજન્ય : “નિરીક્ષક”, 16 સપ્ટેમ્બર 2019; પૃ. 24

તિર્યકી

ચોમાસા દરમિયાન તમે ટીવી પર ગુજરાતીમાં સમાચાર સાંભળશો, તો તમને ખૂબ આનંદ, રોમાંચ, રાહત અને શાંતિનો અનુભવ એક સાથે થશે. આ અનુભવ આપની સાથે વહેંચું ?

– વરસાદ પડશે એટલે રસ્તામાં ખાડા પડશે, રસ્તા પાણીમાં ગરક થશે, ખાડાને કારણે અકસ્માત થશે અને એમ જેટલી મુશ્કેલીઓ વધશે, એના વર્ણન માટે આપણી ભાષામાં એક પ્રભાવક પ્રયોગ સતત પ્રયોજાય છે. તંત્રની પોલ ખૂલી! આ પ્રયોગ ગૂઢ, અર્થસભર અને અત્યંત સૂચક છે. વર્તમાન સમયમાં તમે તંત્ર વિશે કે તંત્રવાહકો વિશે, ઘસાતું બોલતાં અનેક વાર વિચાર કરવાના. તમે ટ્રેન કે બસમાં એમ કરશો તો તમારી સામે ભક્ત-સમુદાય લાલ આંખ કરશે તમે અન્ય જાહેરસ્થળોએ આવું સાહસ કરશો, તો કદાચ ટોળાંની હિંસાનો ભોગ બનશો, સોશિયલ મીડિયામાં ગયા તો તો મોતના સોદા. ગાળોનો ધોધ અને તમારે ગટરમાં સ્નાન કરવાનો વારો. ટૂંકમાં, તમે મૂંગા મરશો, અને હોઠ પર હથેળી દાબી રાખશો, રખેને એકાદો બોલ છટકી જાય તો!

પણ ધન્ય છે ગુજરાતી સમાચારના પ્રસારણને. અહીં બિન્ધાસ્ત બોલી શકાય છે કે ‘તંત્રના બધા દાવા પોકળ નીકળ્યા!’ અને ‘તંત્ર ઉઘાડું પડી ગયું’ અને ‘તંત્રની પોલ ખુલ્લી પડી ગઈ!’

હવે આમાં ઊંડાણ કેવું છે તે નીરખો. ‘પોલ ખૂલી’ એમ કહેવામાં ‘પોલ છે જ’ એ ગર્ભિત સૂચન છે. પોલ, જે પ્રથમ છે, તે જ ખૂલે છે. એ અચાનક સપાટી પર નથી આવી, એની હયાતી અંગે આપણે જાણીએ છે, પણ એનું પ્રાગટ્ય આપણા તીવ્ર પ્રતિભાવનું કારણ બને છે. તંત્રના દાવા પોકળ ઠર્યા એમ પણ સમાચારમાં બોલાય છે, પણ એમાં પોલ ખૂલવામાં જે ચોટ અનુભવાય છે, તે ગેરહાજર છે. વરસાદ પછી લગભગ પ્રત્યેક નગરમાં ખાડા અર્થાત્‌ ભુવા પડે છે, પાણીના નિકાલ માટેની ‘પ્રિ-મોન્સૂન’ કામગીરી સમાપ્ત થઈ ગઈ હોય છે, છતાં કેટલાક વિસ્તારોમાં હોડી ફરી શકે એટલું પાણી ભરાય છે. આવી સ્થિતિ દરેક ચોમાસામાં હોય જ છે, એટલે ‘પોલ ખૂલી’ એ શબ્દપ્રયોગ અજમઅમર રહેવા સર્જાયો છે, અને એમાં જ એની શક્તિ રહેલી છે. વળી, આ શબ્દપ્રયોગ ‘તંત્ર’ સાથે કેટલો સરસ ભળી જાય છે, નહીં કે? સામાન્ય જનની, શિક્ષણની, ઉદ્યોગપતિની ફિલ્મીજગતની કે અન્ય કશાનીયે પોલ તો હોય અને એ કોઈક દિવસ ખૂલે પણ ખરી, છતાં ‘વહીવટીતંત્રની પોલ ખૂલી’ એમ જાહેર કરતી વખતે સમાચાર આપનાર વ્યક્તિનો ચહેરો ઝળહળી ઊઠે છે અને એ સ્વાભાવિક છે. પોતે શું કરવા શક્તિશાળી છે એની સભાનતા એના ચહેરા પર શા માટે ન ઝળકે? ભલભલાં જે ઉદ્‌ઘાટિત કરતાં ડરે છે, તે એ કરી રહ્યો છે.

– એ સાહસિક છે, સમર્થ છે, નિર્ભય છે, સ્પષ્ટવક્તા છે, સત્યનો લડવૈયો છે, જાગૃત નાગરિક છે, સ્વતંત્રતાનો મશાલચી છે. એ તંત્રને સાફસાફ કહી શકે છે, કે તમારામાં (તંત્રને પોતાનું વ્યક્તિત્વ છે.) પોલાણ છે, નક્કર હોવાની જે કથા સતત કરવામાં આવે છે અને પાછી તારસ્વરે કરવામાં આવે છે, એ પોલી છે – અને એ પોલ હવે ખૂલી ગઈ છે. સૂર્યપ્રકાશમાં એ પોલ જનતાની નજર સામે છે. આમ, બાપોકાર જાહેર કરવામાં એ સમાચાર આપનાર દેશદ્રોહી, રાજ્યદ્રોહી, નગરદ્રોહી નહીં ગણાય. એને કોઈ જેલમાં નહીં નાખે, એને કોઈ કોર્ટમાં ઘસડી નહીં જાય. સોશિયલ મીડિયા પર એને ગાળો આપવામાં નહીં આવે. એ રોજેરોજ ખોંખારીને કહેશે, કે ‘તંત્રની ખૂલી ગયેલી પોલ,’ અને ચોમાસાના પ્રત્યેક દિવસે મોટે ભાગે આ શબ્દો સાંભળવા મળશે. પોલ ન ખૂલે એવા બધા પ્રયાસો તંત્ર કરશે, કારણ કે એ તંત્ર છે, અને પોલ અકબંધ રાખવી એ તંત્રનો સ્વભાવ છે, પરંતુ એ તમામ પ્રયાસો વ્યર્થ જશે. પોલ ખૂલીને જ રહેશે, જાહેર થઈને જ રહેશે, અને જેમને ઢાંકણ વગરનું સત્ય પાત્ર જોવું હશે, તે સહુ જે ઉઘાડું પડ્યું છે તે જોશે, મનને સારું લાગશે. બળબળતા વાતાવરણમાં આ શીતળ ઝરમર ગમશે તમને, આપને !

અબ્રામા, વલસાડ

સૌજન્ય : “નિરીક્ષક”, 16 જુલાઈ 2019; પૃ. 16

આમાં કોઈનાથી કંઈ બોલાય નહીં. ભ’ઈ! કમાયા છે તો ખરચે. બે લાખની કંકોતરી આપે, કે પાંચ લાખની, ઉપરથી તારાનો ભૂકો કરીને નવદંપતી પર વરસાવે કે સૂર્યને મંચ પાછળ ટાંગે, આપણો શો વાંધો હોય, ભલા? મોટેરાંઓને ઘેર લગન, તે તો ભવતારણ, અને પીડાઉગારણ. આપણે એમાં કોઈ વાંધોવચકો નહીં. લગનમાં કોણ નાચ્યાં, કેવા ફેંટા પહેર્યા, કોણ પરી જેવું લાગ્યું ને કોણ રાજા જેવું, આપણે કબૂલમંજૂર, ગાંધીની દોઢસો વરસની જે ઉજવણી હોય તે, આપણે તો સાચાં મોતીની ચટણીનાં પિરસણ, ત્યાં લગનમાં હતાં, એ જ કથા ને ત્યાં કોણ-કોણ હતાં, દેવાધિદેવ ઇન્દ્ર? સાક્ષાત્‌? ના હોય!

– પણ અખબારનું એક પાનું આ ગુલાબી ફેંટાઓને નામે અને લાલ જાજમોને નામે લખી આપે મીડિયાવાળા, ત્યારે તો એનો ડૂચો વાળીને કચરાપેટીમાં પધરાવવાનું જ દિલ થાય. આ નવી ખુશામતિયા જમાતને નથી દેખાતું નવયુવાન, ડિગ્રીધારી બેકારોનું દુઃખ, નથી એમની આંખે દેખાતી સ્પર્ધાત્મક પરીક્ષાઓ પસાર કરી નોકરીની લાંબા સમયથી વાટ જોતા નવલોહિયાઓની તરફડતી ચિંતા, દિલ્હીમાં વિરોધપ્રદર્શનો કરતો, આખા દેશમાંથી એકઠો થયેલો જનસમુદાય, પેલા રૂપાળાઓની સ્પર્ધામાં નોંધપાત્ર ન ગણાય, એમની તસવીર ન છપાય, સ્થળસંકોચ ખરોને? દેશની જીવલેણ સમસ્યાઓની વાત સમાચાર ન ગણાય, એને માટે તમે ગણ્યાંગાંઠ્યાં અખબારો કે વિચારપત્રો પાસે જાવ, ધંધાદારી છાપાં તો જંકફૂડની બારીઓ પર મળતું ચટાકેદાર જ ધરવાનાં.

– પછી સર્જાય સ્પર્ધા. પેલા અબજોપતિ, તો આપણે કંઈ લાખોપતિ નથી શું ? લગ્નના ઠાઠ એમને ત્યાં, તો આપણો લાખેણો કંઈ નાખી દેવાનો છે ? કરો ઠઠારા આપણે ય તે, ખરચો સજાવટ પાછળ, અને મંચ પર ભજવાતાં નાટકો પાછળ, પચાસ હજારનાં કપડાં ને પચાસ હજારનાં ઘરેણાં, દેખાડો કરવામાં પાછાં પડીએ તો નાક નાનું થઈ જાય! લગ્નની ઋતુમાં આખો સમાજ ચેપીરોગથી પીડાતો હોય એવું, ને જે નરવાં રહી શક્યાં હોય તેની સામે રોગગ્રસ્તો સૂગથી જુએ, છેક આવાં? તમને તો કશો ઉમંગ જ નથી, યાર, મઝા કરોને શુભમંગલમાં, ખાવ, પીઓ, ઝાપટો મિષ્ટાન્ન બરાબર! બગાડ? એમાં વળી બગાડ કેવો? ગરીબો? ક્યાં છે ગરીબો? વધે તે વહેંચીશું એમને, બસ? પછી કોઈ વાંધો? પૈસા ખરચનાર પાસે અને જલસામાં સામેલ થનાર પાસે બધા જવાબો અને સ્પષ્ટતાઓ.

વળી આ વૈભવ, અથવા ખૂની ભભકાઓની પ્રશસ્તિ માટે છાપાળવી ભાષા નોંધી છે તમે ? અમુકતમુક પ્રકારનાં (અહીં વસ્ત્રોનું વર્ણન) કપડાં અને મોજડીમાં એ શોભતાં હતાં (નારીનર બંને). તાકાત છે કોઈની કે એમ લખે કે નહોતાં શોભતાં! એમના ચહેરા પર ખુશી ઝળકતી હતી, એયે લખવું પડે! છાપું ખરીદનારે આ બધી માહિતી માટે ચાર કે પાંચ રૂપિયા ખર્ચ્યા હશે? ફૂલો કયા રંગના વાપર્યાં, ગણેશની પ્રતિમા સામે ચાંદીનું નાળિયેર ગોઠવ્યું કે સોનાનું, વરકન્યાએ કયું અને મહેમાનોએ કયું પરફ્‌યુમ વાપર્યું, મહેંદી મૂકવા કોણ આવેલું અને બ્યુટીપાર્લર કયું, આ બધી વિગતો કેમ રહી ગઈ? ખબરપત્રીઓ પહોંચી ન વળ્યા? દેશના ધનપતિઓ સંપત્તિના ઉપયોગ અને પ્રદર્શન માટે સ્વતંત્ર છે, વાઘનું તો મોં ગંધાય એમ ન બોલાય. શિસ્ત તો માધ્યમો દ્વારા પળાવી જોઈએ, માત્ર શિસ્ત નહીં, જેને શુદ્ધ વિવેક કહેવાય છે, એ જાળવવાનું કામ સમૂહ- માધ્યમોનું અને જેની પહોંચ વ્યાપક છે એવાં અખબારોનું. આવકની અત્યંત અસમાન વહેંચણીવાળા આ દેશમાં કે જ્યાં કામ કરવા જે તૈયાર છે તે સહુને પણ કામ નથી મળતું. એવી લાચાર સ્થિતિમાં જીવન પસાર થઈ રહ્યું છે, અને આ હકીકત હવે સહુ જાણે છે, ત્યારે સંપત્તિનાં આવાં વરવાં પ્રદર્શનોના પ્રસાર-પ્રચાર શા માટે? સાદાઈ અને કરકસર તો આજે લગભગ દુર્ગુણ ગણાવા લાગ્યા છે ત્યારે સંપન્નોને કશી સલાહ નથી આપવાની એમણે શું કરવું જોઈએ, તે એમના પર છોડીએ, પણ આ ઠાઠમાઠની કથાઓ બહેલાવવી અને મમળાવવી અને સામાન્ય પ્રજાને માથે મારી એમને જંકફૂડની આદત પાડવી, જેમને પડી ગઈ હોય, એમની આદત મજબૂત બનાવવી અને સંયમની મજાક ઉડાવી, વેડફાટનું ગૌરવ કરવું, શેને માટે? નીરવ મોદીના ખંડેરની કણી મળી ખરી? ગ્લેમર – સત્તા અને સંપત્તિ સાથે જોડાયેલા જ છે, એને માથે લઈને નાચવાનું નહીં જ અટકે આ દેશમાં?

સૌજન્ય : “નિરીક્ષક”, 01 ઍપ્રિલ 2019; પૃ. 15