ગયે અઠવાડિયે [14 નવેમ્બરે] પપ્પાએ (પ્રકાશ ન. શાહ) પ્રભાષકાકા વિષે [બાર વર્ષ પહેલાં “દિવ્ય ભાસ્કર”માં] લખેલો લેખ ફેસબુક પર શેર કર્યો ,ત્યારથી “સર્વજનવિહારી” શબ્દ મનમાં સતત રમ્યા કરતો હતો. કેવો સુંદર અને છતાં ય સાચો પ્રયોગ!

2005માં કૈલાસ માનસરોવર જતાં પહેલાં થોડા દિવસ ગુજરાતી સમાજ રોકાવાનું થયું, ત્યારે એક સાંજે ખાસ મળવા આવ્યા, અને મારા નવપરિચિત સહયાત્રીઓ સાથે “રીતિના કાકા”ના નાતે ઉમળકાભેર વાતો કરેલી.  અહીં વિશેષણ ઉમેરાઈ ગયું મારાથી “ઉમળકાભેર” વાતો, તેમનું તો સમગ્ર જીવન જ ઉમળકાનું પર્યાયવાચી. પળે પળ ઉમળકી, કયાં જરૂર રહી વિશેષણની? દશેરાના દિવસે રામલીલા મેદાન પર ચિક્કાર માનવમેદની વચ્ચે જ્યારે ધૂળ પોતાનો ઊર્ધ્વગામી માર્ગ કંડારવાની કોશિશ કરતી ઊડાઊડ કરતી હોય, ત્યારે એક નફિકરા કોલેજિયનની જેમ લારીએ ઊભા-ઊભા પાણીપૂરી ઝાપટવી.

માંડ બીજી-ત્રીજી ભણતી હઇશ ત્યારે અમદાવાદ હિન્દી ‘જનસત્તા’ના એડિટર તરીકે આવ્યા. દૂધમાં સાકર ભળે એટલી જ સહજતાથી અમારા કુટુંબ સાથે ભળી ગયા. કાતરને હિંદીમાં “કેચી” કહેવાય એ મને ઉષાબહેને શીખવ્યું સ્કૂલમાં. ”કાતર” મંગાવેલી તે બજારમાં ખરીદવા જ મમ્મી લઈ જતી હતી, ત્યાં તો બેલ વાગ્યો, સામે હતાં ઉષાબહેન. “અરે! હવે કાતર વગર શું કરીશ”? બાળકને માથે આભ ફાટયું. મારા મનની વાત જાણી, ઉષાબહેન તરત જ મને બજારમાં લઈ ગયેલાં અને પૂછપરછ કરીને મને સંતોષ થાય એવી કૈચી અપાવેલી. હોટલમાં જતાં – આવતાં પ્રભાષકાકાએ અમને કર્યા.  ક્યારેક અમારા લઘર-વઘર વેશ  વિષે પણ અમારી કઝીન્સનું ઉદાહરણ ટાંકી ટકોર કરેલી. અમારા દાદાજી સાથે એવા તો ભળી ગયા કે એમના કહેવાથી સિગરેટની ટેવ પણ એમણે છોડી. લેન્ડલાઈન પર એમનો ફોન આવે એટલે અચૂક સૌથી પહેલા માતારામ(દાદીમા)ને બોલાવે અને પછી એમની લાક્ષણિક ઢબમાં “મુજ ગરીબ આદમી કા નામ પ્રભાષ જોશી  હૈ” કહી વાતની શરૂઆત થાય.

અમદાવાદ કાળ દરમ્યાન એક દિવસ ઘરે છાણાં લઈને આવ્યા. આજે હું સૌને રાજસ્થાની દાળબાટી બનાવીને ખવડાવીશ, એવી જાહેરાત કરી પરંપરાગત વેશ ધારણ કરી ઈંટો વડે  ગેરેજમાં ચૂલો કર્યો. ત્યાં તો પાડોશીબહેન આવ્યાં. અને તેમણે પ્રભાષકાકા સાથે સીધો જ વાર્તાલાપ શરૂ કર્યો. “મહારાજ, તમે કેટલા પૈસા લો છો?” આવા તો નાના-મોટા કેટલા ય રમૂજી પ્રસંગો બનતા. “આપાતકાલ સે શૂન્યકાલ” વિષે ભાષણ આપવા આવ્યા, ત્યારે “ઘરમાં જ આપાતકાલ  થઈ ગયો”, એવી મજાકો પણ થતી ક્યારે ય ખ્યાલ જ ન આવ્યો કે “પ્રભાષકાકા” એટલે આટલા મોટા માણસ. કૌસાની હનીમૂન પરથી અમે દિલ્હી આવ્યા, ત્યારે આશિષનાં જે.એન.યુ.ના વર્તુળમાં મારો વટ પડી ગયેલો, “પ્રભાષ જોશી”ની કાર અમને મિત્રને ઘરે લેવા આવેલી. (સામાન્ય સંજોગોમાં ફેર ના પડ્યો હોત, પણ નવી પરણેલી મારે માટે તે વખતે આ વ્હોટસ એપ સ્ટેટસ જેવી વાત હતી.) નિર્માણ વિહારનાં ઘરમાં પ્રવેશતા જ મૂમલ-માધવ (ત્રીજી પેઢી – સંદીપભાઈ-ઉમાનાં બાળકો) તાજા પરણેલા આશિષને “ફૂફાજી”નાં સંબોધન સાથે વળગેલા. જ્યારે પ્રભાષકાકાએ જાણ્યું કે પરણ્યા પછી મેં અટક “મહેતા” નથી કરી અને “શાહ” જ રાખી છે, ત્યારે આશિષને કહે કે “યે તો બેવકૂફી કી બાત હૈ”. મારુ દેલ્હીનું પહેલ-વહેલું ઘર મુનિરકા તે વખતે ગેસના સિલિન્ડર સહેલાઇથી નહોતા મળતા. મને પણ હોસ્ટેલની જેમ મજા પડી ગયેલી. એ વખતે પ્રભાષકાકા ચેક-અપ માટે ઈસ્ટ ઓફ કૈલાસ હોસ્પિટલમાં દાખલ થયેલા. તેમની ખબર કાઢવા ગઈ. વાત-વાતમાં ગેસ નથી બોલાઈ ગયું. તરત જ તે જ દિવસે હોસ્પિટલમાથી જ દીકરો સોપાન ઘરે જઈ, એકસ્ટ્રા સિલિન્ડર કારમાં લઈને ચોથે માળે આવેલા લિફ્ટ વગરના મારા ઘરે જાતે જ ઊંચકીને એકલે હાથે મૂકી ગયેલો.

શરૂઆતમાં દક્ષિણી દેલ્હી, પછી પશ્ચિમી  દેલ્હી એમ ફરતા-ફરતા છેવટે 2010 ના દિવાળીમાં જમુના પાર પૂર્વ દેલ્હીમાં ઘર માંડ્યુ. હવે માત્ર 15  મિનિટ રિક્ષાના અંતરે જ પ્રભાષકાકા. નિયમિત જવાશે. પાંચમી નવેમ્બરે નિર્માણ વિહાર તેમની સોસાયટીમાં જ  આવેલી સ્કૂલ “શિશુ મંગલ”માં દીકરી અમૃતાના પ્રવેશ માટે જવાનો વિચાર કરતી હતી, ત્યાં જ મમ્મીનો ડૂસકાં ભરતો ફોન : “પ્રભાષકાકા ગયા”. 15 મિનિટ રિક્ષાનું અંતર માત્ર 15 દિવસમાં જ અનંત. હજુ તો આગલે અઠવાડિયે જ પુત્રવધૂ ઉમાએ હાંકેલી કારમાં પહેલી અને છેલ્લી વાર બેસીને મમ્મી-પપ્પાને મારા નવા ઘરે મૂકવા આવેલા. “સર્વજનવિહારી” પ્રભાષકાકાની અલપ -ઝલપ મુલાકાત પણ નાના-મોટા સૌના હૃદયને અંગત સ્પર્શી જતી. નવરંગપુરા ચાર રસ્તે આવેલો ફાફડા-જલેબીવાળો, ઘરનો નોકર, સચિન તેંદુલકર, કુમાર ગાંધર્વ  કે પછી વડા પ્રધાન વી.પી. સિંઘ કે વાજપેયી હોય. આ લખાણની મે શરૂઆત કરી ત્યારે “સર્વજનવિહારી” પ્રભાષકાકાની મનમાં રમતી છબીને શબ્દસ્વરૂપ આપવું હતું. પણ સ્વાભાવિક જ અંગત વાતો વધારે થઈ ગઈ.

સૌજન્ય : રીતિ શાહની ફેઇસબૂક દિવાલેથી સાદર

દાદીમા – ઇન્દુબહેન નવીનચંદ્ર શાહ,1922-2008 અને પરિવારવૃંદ

મોટી(મોટી મમ્મી)નો આજે સોમો જન્મદિવસ. છેલ્લી બે-ત્રણ મહિનાની માંદગી બાદ કરતાં સત્યાશી-અઠ્યાસી વર્ષ સુધી તાજી-માજી રહેનાર (વધારે સાચું તો સૌને તાજા-માજા રાખનાર) મોટી મમ્મીના જીવનને જો એક વાક્યમાં નિરુપવું હોય તો કહેવાય કે  રાગ-દ્વેષથી મુક્ત એક સ્વસ્થ સમર્પિત જીવન.

આજે પપ્પા જે ક્લાસ-કાસ્ટના ભેદ વગર સૌની સાથે સહજતાથી ભળી જાય છે તેમાં વાંચન તો ખરું જ. પણ તેથી ય વિશેષ તો જીવતી-જાગતી મોટીમમ્મીના સંસ્કાર. ઉત્તર ગુજરાતનાં માણસા ગામની નિશાળની એક માત્ર કન્યા ઇન્દુ દસમા ધોરણ સુધી ભણેલી. પિતાજી ફૂલચંદ મહેતા ડોક્ટર હતા. બાળપણનો કેટલોક સમય તેનો આફ્રિકામાં વિત્યો. ભાઈ (મારા દાદા) ટેક્સટાઇલ મિલમાં. અઢારમે વર્ષે લગ્ન પછી થોડો સમય અમૃતસર પણ વસવાનું થયેલું. ત્યાં જ એકલે હાથે મિત્રદંપતીની હૂંફ-કાળજીથી હિમ્મતભેર દીકરી પ્રફુલ્લાનો જન્મ. તે પછી વડોદરા સુરસાગરને કિનારે ઘર માંડ્યુ ત્યારે બે નાના બાળકો સાથેના આર્થિક સંઘર્ષના દિવસો, વાંચન અને સંતોષનું ભાથું બાંધીને આવેલી ઇંદુ માટે લહેરના દિવસો બની રહ્યાં. વડોદરાના દિવસો વાગોળતાં મોટી કહેતી જૂનાં છાપાં વેચાય અને ઘરમાં પૈસા આવે એની રાહ જોવાતી. 1956મા નવરંગપુરા “પ્રકાશ”માં સ્થાયી થયા પછી શકરીબા પણ સાથે હતાં, તેમને પેરાલિટિક સ્ટ્રોક અને થાપાનું હાડકું ભાંગેલું. કેટલાંક વર્ષો સુધી સાસુમા શકરીબાની એક દીકરીની પેઠે તેણે કાળજી લીધી.

મોટી મમ્મીને “ઝેર તો પીધા છે જાણી-જાણી”ની રોહિણી ખૂબ ગમતી. ટી.વી. સિરિયલોમાં આવતા હોમ મેકરના ચાહે ઘરમાં ચોવીસ કલાક કામ કરનાર નોકરિયાત બહેન પણ ન હોય પાત્રો ખૂબ ઝીણવટથી તે જોતી. સરસ્વતીચંદ્રની “ગુણસુંદરી” તેનું પ્રિય પાત્ર જે મને સહેજ ઓછું ગમતું. હું અકળાઇને કહેતી મૂકોને વાત, તે સહેજ વધારે ખીલીને ગુણસુંદરીની વાત માંડતા. હમણાં શોભાબહેન આવશે કહી દૂરદર્શન પર પટ દઈને સમાચાર સાંભળવા બેસી જતી મોટીને ધીરે-ધીરે હિન્દી બોલતાં સરલા મહેશ્વરી પણ ગમવાં લાગેલાં. એક વખત અમે સૌ ગાંધી આશ્રમમાં જૈમિની પાઠકની મોનોએક્ટિંગ ‘મહાદેવભાઇ દેસાઈ’ જોવા ગયેલા, ત્યારે એકીટશે ગાંધીને સમર્પિત વ્યક્તિત્વ જોઈ રહેલા મોટી મમ્મીને હું જોતી રહી.

નાતના ચોપડામાં વ્યવસાયનું એક કૉલમ હોય જે મોટે ભાગે ગૃહિણીઓ બ્લેન્ક છોડી દેતી હોય, મોટી મમ્મી તેમાં હોંશે-હોંશે “ઘરકામ” લખાવતી. વાને કારણે તે ઊભી ના રહી શકે પણ ગેસની એક સગડી નીચે રાખેલી, મમ્મી બધુ નીચે આપી દે મોટી બેઠી-બેઠી રાંધે. મમ્મી પૂછતી, “બહેન, તમે થાક્તાં નથી?” તરત જ “ના, પહેલાં વસ્તારીમાં ખૂબ કામ કરેલું હોય ને, આ ચાર માણસોના ઘરમાં શું કામ હોય” રસોઈ એમને માટે રિલેકસેશન હતું. જો કે ક્યારેક અમને ફરિયાદ પણ થતી કે મોટી મમ્મી કશું કરવા દેતી નથી. મારી પ્રેગ્નન્સીના દિવસોમાં મમ્મી-પપ્પા, મારી બહેન ઋતાની પ્રેગનન્સીને કારણે અમેરિકા, ઘરમાં હું અને મોટી બે એકલાં જ. પંચાશી વર્ષનાં તાજાં જ ચિકનગુનિયાની માંદગીમાથી પસાર થયેલાં મોટી મમ્મીએ ખુરશી લઈને પ્લૅટફૉર્મ પર રસોઈ કરવી શરૂ કરેલી. (મોટી મમ્મીના હાથની વેઢમી અને ઓસામણ આરોગીને પ્રસન્ન થઈ ગયેલા કવિશ્રી ઉમાશંકર જોશી બોલી ઉઠેલા કે  “હું મેયર બનું તો ઘરે-ઘરે ઓસામણના નળ નંખાવું.”) તેના હાથની કઢી વાડકા ભરીને પીતા દર્શકદાદાને (મનુભાઈ પંચોળી) જોવા એક લહાવો હતો. ડોક્ટર ત્રિવેદીસાહેબે દર્શકદાદાને ટામેટા ખાવાની ના પડેલી. અમે સૌ સાથે જમવા બેસતા ત્યારે તે છાના-માના મોટીમમ્મીની થાળીમાંથી દર્શકદાદા ટામેટું ચોરી લેતા, જાણે કે આઠ-દસ વર્ષનાં બે ભાઈ-બહેન. એક વાર એમણે મોટી મમ્મીને, ખાસ, કેરી ખાવા મણાર તેડાવ્યાં અને લખેલું કે સાથે ભાણિયાંઓને (મમ્મી-પપ્પા અને અમને) લેતાં આવશો. અઠવાડિયાના પાંચ-છ દિવસ તો સાંજના ભોજનમાં તેની ગરમાગરમ ભાખરી જ હોય, ગ્લુટન ફ્રી જેવા શબ્દ તેણે સાંભળ્યા નહીં હોય પણ શિયાળામાં સવારના ભોજનમાં અવાર-નવાર બાજરીનો રોટલો હોય જ. ક્યારેક ભડકું પણ હોય.

ઘણી વખત લાપરવાહીમાં મારા લ્યુનામાં પેટ્રોલ ખલાસ થઇ જતું. એક વખત હું બહુ રઘવાઈ થઈ ત્યારે મોટી શાંતિથી કહે, “લાવ કેરબો હું રિક્ષામાં જઈને પેટ્રોલ લઈ આવું” ત્યારે મોટીની ઉંમર એંશીની આસપાસ!

મારા બાળપણમાં ડોકિયું કરું તો હું બારાખડી શીખી રહી હતી ત્યારે મોટી મમ્મીએ મને શીખવી દીધું હતું કે મમ્મી જ્યારે બહાર જતી હોય ત્યારે કહેવાનું, “જ” ને કાનો “જા”, પછી મમ્મી નિશ્ચિત મને બહાર જઈ શક્તી. તે વખતે ઘરમાં હીંચકો નહોતો, સૌ બાળકોની જેમ મને પણ હીંચકો ખૂબ ગમે, મોટી મમ્મીએ ગેરેજમાં બે દોરડા નંખાવીને વચ્ચે નાનકડું લાકડાનું પાટિયું  કદાચ જૂનો પાટલો હશે) ભરાવીને કામચલાઉ હીંચકો  ઊભો કરેલો, દિવસે તો હું ત્યાં હીંચકા ખાઉ પણ રાત્રે ભઈ (દાદા) ઘરે આવી જાય એમ્બેસેડર ગેરેજમા મુકાઇ જાય પછી હીંચકા ના ખવાય, ત્યારે મોટી મમ્મી વરંડાની ખુરશીમાં બેસી એના વા વાળા પગ ઓટલા પર લાંબા કરી મને હીંચકા ખવડાવતી તે થાકતી ત્યારે સૌ પરિવારજનોના એક પછી એક નામ લઈ  તેમની ગાય આંગળીના વેઢા પર ગણાવતી, ગલીનું ઘર ક્યાં ગયું ક્યાં ભાઈ ક્યાં ગયું કહી ખીલ-ખીલ હસતી, હસાવતી. હું થોડી મોટી થતાં મોટી મમ્મી પોતાના  દુખતા પગ દબાવવા કહેતી, ત્યારે હું તો માત્ર પાંચ-સાત મિનિટમાં જ થાકીને સોસાયટીમાં રમવા નાસી જતી.

1950માં વડોદરા છોડયું તે પહેલાં ત્યાં ઘરકામમાં મદદ કરવા એક શકુંતલાબહેન આવતાં. તેમની સાથે બંને બાળકોને (પ્રકાશ-પ્રફુલ્લા) એવી તો માયા બંધાઈ કે  2000ના દાયકમાં પણ અમે વડોદરા તેમને ઘરે જતાં, તેમના પરિવાર સાથે જમતાં. ઘરના નોકરો – ડ્રાઇવરને તો મોટી દીકરાની પેઠે રાખતી.  કાળક્રમે અમે સૌ દરજુભાઈને “કાકા” ભીમજીભાઇને મામા, તો રણવીરને રણુનો ટહુકો કરતાં થઈ ગયાં. દરજુકાકા-શિવુભાઈ ગૌરવપૂર્વક કહેતા, “અમે ભાભી (મારી મમ્મી) કરતાં સિનિયર”. શાકવાળા ખેમાજી, ધોબી કમલભાઈ, પસ્તીવાળા શાંતિલાલ, કેરીના કરંડિયા લઈને ગાજનાર મફતલાલ, રિક્ષાવાળા કોઇની ય સાથે પૈસાની રકઝક ના કરતાં, મોટી છેલ્લાં વર્ષોમાં દેરાસર ના જવાયું તો કહેતાં, “ચાલો, સાત દૂ ચૌદ રૂપિયા બચી ગયા”. રવિવારે મારે ઑફિસમાં રજા હોય અને ટ્રાફિક ઓછો હોય એટલે આગ્રહ કરીને હું એમને દેરાસર લઈ જતી અને પછી અમે બંને રસ્તો ક્રોસ કરીને સામે સાઇબર કાફેમાં જતાં, ત્યાં વેબ કેમેરામાં ન્યૂયોર્કથી ઋતા એમને અવનવું બતાવ્યા કરે  એક કલાક ક્યાં પસાર થઈ જાય એ ખબર ના પડે.

દિવાળી શરૂ થતાં પહેલાં જ મોટીને ઘરે-ઘરેથી નિમંત્રણ આવવા લાગતા, “ક્યારે આવો છો અમારા ઘરે ઘૂઘરા બનાવવા?”, “કેટલું ય કરીએ તો ય ઇન્દુબે’ન, તમારા જેવી કાંગરી નથી પડતી”. દિવાળી સિવાયે વરસનો ઘણો ખરો ભાગ મોટીનો વ્યસ્ત જ રહેતો. તેને  કેરીઓનો ભારે શોખ અને ઊંડી સૂઝ પણ ખરી. ઉનાળામાં રાત્રે જમ્યાં પછી મોટીમમ્મી કેરીઓ ઉપર – નીચે ગોઠવતી હોય, સૂકું ઘાસ આઘું-પાછું કરતી હોય તો શિયાળામાં રાત્રે તુવેરો ફોલતી હોય કે મેથીની ભાજી સમારતી હોય કે સૌને સફરજન ખવડાવતી હોય. ઉનાળાની બપોરે છૂંદાના તપેલા (સહેજે પાંચ-સાત તો થતાં જ હશે  મામા-ફઈના ઘર સાથે) તડકા પ્રમાણે આઘા-પાછા કરવાના, કપડાં બાંધવાના, ક્યારેક આંબોળિયા, ગોટલી, કેરીનાં પાપડ, મરચાં આથવાનો કાર્યક્રમ. ઘઉં પણ ભેગાં મળીને જ વિણાતા. મોટી અમને પણ ઘઉંમાથી કાંકરા કાઢવા પ્રોત્સાહિત ક્રરતાં, કહેતાં જેટલા વધારે કાંકરા વીણીને મોગરાને આપશો  તેટલા તે વધારે ફૂલ આપશે. મોગરાના છોડની પડખે જ બે બદામડી હતી આખી બપોર હું બદામ ફોડતી. એ જ બદામનું દૂધ બનાવીને મોટી અમને સવારે પાતી. બપોર પછી અખંડ આનંદ (ગૃહગંગાને તીરે-તીરે), છાપાંની પૂર્તિઓ (ખાસ તો જન્મભૂમિ પ્રવાસી, ગિરીશ ગણાત્રાની કૉલમ) ભૂમિપુત્રમાં આવતી હરિશ્ચંદ્ર બહેનોની વાર્તા તથા અન્ય મેગેઝિનો વાંચવાનો મોટીનો કાર્યક્રમ, ઘરમાં જ્યારે મરચાં વગરની રસોઈ બનવા લાગી, ત્યારે મોટીએ અલગ શાક-દાળ કરવાના બદલે નિયમિત રીતે લીલા મરચાં વઘારવાનું શરૂ કર્યું, ઓચિંતા આવનાર મહેમાન પણ વઘારેલાં મરચાં અને સીંગદાણાની ચટણીને  કારણે ટકી જતાં.

ઈમરજન્સી વખતે પપ્પા દસ મહિના જેલમાં હતા. ત્યારે હું તો માત્ર બે વર્ષની. પૂર્વનિર્ધારિત આયોજન મુજબ દાદા સાથે અમેરિકા ફરવા જતાં પહેલાં બે નાની દીકરીઓ સાથે ત્રણ મહિના એકલી પુત્રવધૂ નયનાને હૂંફ રહે તે માટે બાપુજીનું (પપ્પાના નાના ફૂલચંદભાઈનું) દીકરીનાં ઘરમા રહેવું સહજ હતું.

2000ના દાયકામાં એંશી વર્ષની મોટીને થિયેટર – હોટલમાં અમારી સાથે હોંશે-હોંશે જોડાતી જોઈને  મારા મિત્રોને ખૂબ નવાઈ લાગતી, સાહિત્ય પરિષદ, ગાંધીઆશ્રમ કે વિદ્યાપીઠના કાર્યક્રમો આનંદથી માણતી મોટી દર સોમવારે બપોરે (સહેજે ત્રણ-ચાર દાયકા) જ્યારે આંયબીલ શાળામાં ચાલતા ક્લાસમાં દાંડિયા લઈને જતી ત્યારે અમારી બહેનપણીઓને રમૂજ થતી.

લોંગ કોટથી માંડી સૂટબૂટટાઈવાળા દાદાના મિત્રો જેટલી જ સરળતાથી પપ્પાના બગલથેલા -ખાદી વર્તુળમા ભળી જતી મોટીને પિયર અને સાસરા સહિત સૌનો ખૂબ પ્રેમ મળ્યો અને તેમણે પણ સૌને ભરપૂર પ્રેમ આપ્યો. “જો જો હં, મુકતાબહેન હમણાં જવાનો વિચાર ના કરતાં, આ તો નયના-પ્રકાશ અમેરિકા ઋતાને ઘેર ગયાં છે અને રીતિ સુવાવડ માટે આવેલી છે એટલે મને આવવું નહીં ફાવે.” આટલો મુક્ત ટેલેફોનિક સંવાદ મોટીનો મરણપથારીએ પડેલાં નેવું વર્ષનાં દાદાના પિતરાઇ મોટાંબહેન (મુક્તાફઇ) સાથે હતો. તેનાં લોહીના સંતાન તો માત્ર બે. ઓગણીસમે વર્ષે પ્રકાશ અને તે પછી ચાર  વર્ષે દીકરી પ્રફુલ્લા. સાથે નણંદ, જેઠ, ભાઈના સંતાનોની પણ તે મામી-કાકી-ફઇ જ નહીં પણ “મા”  જેવી બની રહી. ક્યારેક અસ્વસ્થ થઈ જાય તો ગુસ્સાને ટાઢો કરવા મંદ સૂરે “ઓ પ્રભુ શું કહું ……..” ગીત ગણગણતી હોય. છેક સુધી તાજી-માજી રહી તેમાં મૂળભૂત સ્વભાવ ઉપરાંત પુત્રવધૂ નયનાનો સાથ-સહકાર. છેક સુધી તેણે મોટીમમ્મીને મનગમતું કામ કરવા દીધું અને પોતે જોઈતી મદદ કરી. મમ્મી સૌ સગાંવહાલાંને સાચવતી. “બહેન ઘરની બહાર નીકળે તો તબિયત સારી રહે” કહી આગ્રહપૂર્વક મમ્મી-પપ્પા મોટીને બહાર ખેંચી જતાં. પ્રફુલ્લાફોઈના કુટુંબ સાથે પણ મોટીમમ્મીને આઉટિંગ થતું.  મારાં નાનીમા (ગાગી) હોય, મોટા મામા હોય  કે પ્રફુલ્લાફોઈનાં સાસુમા તેમની સાથે તો મીઠો મૈત્રીભાવ હોય જ પણ એક પેઢી નીચે મમ્મીની સ્કૂલ-કોલેજની બહેનપણીઓ, મારી મામીઓ-માશીઓ મોટીમમ્મીની પણ બહેનપણીઓ બની ગયેલી.

મૃત્યુ તેનું 2008ની સાલમાં સપ્ટેમ્બરની 23 મી એ, જ્યારે સમગ્ર વિશ્વમાં એકસરખા દિવસ-રાત્રિ!

મોટી તું આવી જા, તારા દુખતા પગ દબાવીને હળવી થાઉં. 

જૂન 8, 2021

મારે ત્યાં પાણી ખૂટી ગયું તો તમારા વિસ્તારમાંથી લઇશ, તમારે ત્યાં પાણી ખૂટી જશે તો પાડોશીને ત્યાંથી લઈ આવીશું. આમ કેટલા દિવસ દોડાદોડ કરતાં રહીશું? એના બદલે, આવો અનુપમ મિશ્રાને મળીએ-સમજીએ. 19મી ડિસેમ્બર 2016ના રોજ તેમણે ચિરવિદાય લીધી, તે નિમિત્તે તેમને યાદ કરીએ.

દિવસો-દિવસ પાણીની સમસ્યા વિકરાળ થતી જાય છે, અને મા ધરતીના સંસ્કારો નેવે મૂકી સવાયો થવા મથતા હોશિયાર દીકરા ‘વિકાસ’નું ગાંડપણ વધતું જાય છે. આ અંગે હવે સમગ્ર વિશ્વ ધીરે-ધીરે આળસ મરડી બેઠું થઈ રહ્યુ છે, પણ તે અંગે ચેતવણીની રેખા તો દાયકાઓ પૂર્વે અનુપમજી દોરતા ગયા – જ્યારે “પર્યાવરણ”, “એનવાયરમેંટ” , “રેનવોટર હારવેસ્ટિંગ” જેવા આજના ફેશનેબલ શબ્દો ભાગ્યે જ વપરાશમાં લેવાતા ત્યારે. પર્યાવરણીય પત્રકારત્વનો કદાય પ્રારંભ જ તેમણે કરેલો, સિત્તેરના દાયકામાં, “આજ ભી ખરે હૈં તાલાબ”, “રાજસ્થાન કી રજત બુંદે” અને અન્ય કોપીરાઈટ-મુક્ત પુસ્તકોથી  જેમાં તેમણે પાણીની સમસ્યાનો સામનો કરવા ગ્રામજનોએ આધુનિક યંત્રસંસ્કૃતિના  બદલે પરંપરાગત ઉપાયો કેવી રીતે અમલમાં મૂક્યા તેનું મૌલિક સંશોધન દુનિયા સામે રજૂ કર્યું. એક ડગલું આગળ વધીને કહીએ તો, આજના સમયમાં આપણી સમસ્યાઓ બાબતે ગાંધીવિચાર કેવી રીતે લાગુ પાડી શકાય તેનો દાખલો અનુપમજીએ રજૂ કર્યો. આ કામ તેમણે માત્ર પુસ્તકો વાંચીને અને પુસ્તકો લખીને કર્યું હોત તો તેની આટલી અસર ના પડી હોત. તેઓ ખાસ કરીને રાજસ્થાનનાં ગામડાંમાં, ફરીફરીને, જૂની પેઢી સાથે વાતચીત કરીને, જળસંગ્રહની જૂની વ્યવસ્થાઓનો સ્થળ પર અભ્યાસ કરીને લખતા. તેમના નિધન પછી સ્મૃતિસભામાં જેટલા અંગ્રેજીભાષી નિષ્ણાતો આવ્યા તેટલા જ રાજસ્થાનના ગ્રામજનો પણ આવ્યા, અને અનુપમજીએ બંધાવેલા તળાવોએ વર્ષો પછી પણ તેમની જમીન કેવી લીલીછમ રાખી છે, તેના ફોટા બતાવ્યા. દાયકાઓ પહેલાં, કારમાં નહિ પણ એસ.ટી. બસમાં બેસીને અમારા ગામમાં આવીને ભરઉનાળે અનુપમજીએ કેવાં જળસંગ્રહો કરાવ્યાં તે વાત આજે પ્રૌઢાવસ્થામાં પહોંચેલા ગ્રામજનોએ યાદ કરી ત્યારે તેમના એકલાની જ આંખમાં ઝળહળિયાં નહોતાં.

આજે દિલ્હીવાસી તરીકે હું જ્યારે ડગલે ને પગલે ચોખ્ખાં હવા-પાણી માટે ફાંફા મારું છું, ત્યારે મારા હૃદયમાં અનુપમજીની છબી વિશાળ થતી જાય છે.

મિટ્ટી બચાઓ આંદોલન, જયપ્રકાશ નારાયણ આંદોલન કે ચંબલના ડાકુઓ સાથે કામ પાર પાડતા અનુપમજી કે ધર્મપાલના અભ્યાસી અનુપમજી વિષે ઘણું લખાયું છે. પ્રસિદ્ધ હિન્દી કવિ (અને સંપૂર્ણ ગાંધી વાંગ્મયના સંપાદક) ભવાની પ્રસાદ મિશ્રના દીકરા અનુપમજીના સરળ, મૃદુ, પ્રસન્ન વ્યક્તિત્વ વિષે પણ ઘણું લખાયું છે. એ વિષે વધુ વાતમાં નહીં જતાં હું માત્ર પાણી વિષે વાત કરીશ.

એક તરફ લાતુરમાં દુકાળ હતો ત્યારે બીજી તરફ સાવ નજીવો વરસાદ મેળવતા જેસલમેરના રણપ્રદેશની પ્રજાને પાણીની કોઈ સમસ્યા નહોતી. તેનું રહસ્ય ભણેલી નહીં પણ ગણેલી એવી પારંપારિક ઊંડી સૂઝબૂઝથી કસાયેલી રાજસ્થાનની ગ્રામ્ય જનતા પાસેથી પામીને ઘડીમાં પાણી માટે તરફડતી તો ઘડીમાં પૂરમાં ડૂબતી સ્માર્ટસિટીની બંધિયાર વ્યાખ્યામાં રમતી પ્રજા સમક્ષ અનુપમજી રજૂ કરે છે. તેની પાછળનો તેમનો ઉદેશ એક માત્ર કે પાણીના અભાવે માનવજીવન સમાપ્ત ના થાય. તેમણે જીવનનાં છેલ્લા દાયકાઓમાં પાણી અંગે વિવિધ પ્રસંગોએ કે અખબારી મુલાકાતોમાં જે અગત્યની વાતો કરી, તે મારી સમજ મુજબ આપની સમક્ષ રજૂ કરું છું.

અંગ્રેજો જ્યારે આપણાં દેશમાં આવ્યા તે વખતે હજારો નાનાં-મોટાં તળાવ હતા, વિશાળ સરોવરો હતાં. માત્ર દિલ્હીમાં જ 800 તળાવ હતા. આજે રાજધાનીમાં તેમાનાં પાંચેક બચ્યાં છે. પ્રકૃતિ દર વર્ષે પાણી આપે છે, તેને કાશ્મીરથી લઈને કન્યાકુમારી સુધીનો સમાજ આબોહવા, જમીન, વર્ષાના વૈવિધ્ય મુજબ પોતાની અનોખી પારંપારિક કળાથી સંઘરતો. પેઢી દર પેઢી એ જ્ઞાન સોંપાતું જતું. દુકાળ તો એ દિવસોમાં પણ પડતો, પૂર પણ આવતું, પરંતુ સમાજની સૂઝબુઝને કારણે દુરાગ્રહી ચોમાસુ કશું બગાડી શકતું નહોતું. લોકોનું જીવન સહજતાથી ચાલતું.

જ્યારે અંગ્રેજો ભારત પર રાજ કરતા થયા ત્યારે પાણી અંગે શાસકના ખ્યાલ બદલાયા. અંગ્રેજી શાસનને પ્રતાપે રાજા અને પ્રજા બંને ધીરે-ધીરે તળાવ પ્રત્યે બેદરકારી દાખવતાં થયાં. તળાવો નષ્ટ થતાં ગયાં. પહેલાં ફસલની પસંદગી પણ પર્યાવરણને આધારે થતી. આજે પંજાબ કે જ્યાં સૌથી વધારે કૃષિ વિદ્યાલય છે ત્યાં પારંપારિક ફસલ મકાઇ-સરસવનું સ્થાન ઘઉં-ચોખાએ લીધું છે. ત્રેવડ પ્રમાણે પાકની પસંદગી થતી નથી. રાજસ્થાનમાં પાંચસો વર્ષ પહેલાં પૂર્વજોએ નિર્ણય લીધો હતો કે ખેતીવાડી નહીં પણ પશુપાલન કરીશું, તો જ સૌને જરૂરિયાત જેટલું પાણી મળશે અને ટકાશે. જેસલમેરના રણવિસ્તારમાં ન તો કોઈ પંચવર્ષીય યોજના બની કે ન તો કોઈ સરકાર કે એન.જી.ઓ.એ ત્યાં રોકાણ કર્યું. આપબળે (એન્જીનિયરિંગ ડિગ્રીના જોરે નહીં પણ પારંપારિક જ્ઞાનના જોરે) તેમણે માર્ગ કર્યો છે.

આ બાજુ આપણાં ‘વિકાસ’ ભાઈએ ગણતરી માંડી કે પાણીની કોઈ કિમ્મત નથી, કિમ્મત તો જમીનની છે, અને તેણે તે પાણીની જગ્યા સાફ કરીને દુકાનો બનાવી, મકાનો બનાવ્યાં, સ્ટેડિયમ બનાવ્યાં. મોલ-એરપોર્ટ બનાવ્યાં, તળાવ ના રહેવાં દીધાં. અત્યારે દિલ્હીમાં એટલી જ વર્ષા થાય છે જેટલી પહેલા થતી હતી. પણ પાણી જે તળાવોમાં સંઘરાતું તે રહ્યાં નથી. તો પાણી જાય તો ક્યાં જાય? માટે પૂર આવે છે. વખતસર જાગીશું નહીં તો ચોમાસું માત્ર બસ અડ્ડા જ નહીં પણ હવાઈ અડ્ડા પણ ડૂબાડશે.

આજે ચોવીસ કલાકની વીજળી થતાં એક બટન દબાવતાં જ પાણી મળે છે, માટે આપણે ઘણું પાણી વેડફી નાખીએ છીએ. કૂવામાંથી પાણી ખેંચતાં હાથ કસાતાં અને આપણે જરૂરિયાત જેટલું જ પાણી લેતાં.

નવી આકાર લેતી આઇ.આઇ.ટી. માટે જ્યારે જોધપુર નગરપાલિકાએ પાણી માટે હાથ જોડી દીધા. ત્યારે ૧૧૦૦ એકરની જમીન ધરાવતી આઇ.આઇ.ટી.એ કેમ્પસમાં ૩૦ તળાવ બનાવવાનો નિર્ણય લીધો. અને હરિયાળી માટે ઘાસનાં વિશાળ મેદાનોને સ્થાને ખેતીનો વિકલ્પ અપનાવ્યો. વૈશ્વિક પરિપ્રેક્ષ્યમાં જોઈએ તો અમુક વર્ષો પહેલાં જ્યારે ખૂબ પાણી વાપરતા ફ્રેન્કફર્ટ હવાઈ અડ્ડા પાસે નગરપાલિકાએ વધારે કર ચૂકવવાની માંગણી કરી ત્યારે વિકલ્પરૂપે એરપોર્ટને રેનવોટર હારવેસ્ટિંગની વ્યવસ્થા ઊભી કરવી પડી, પણ આજે તે પાણી માટે નગરપાલિકા પર આધારિત નથી.

લાતુરમાં રેલગાડીથી પાણી મોકલવામાં આવ્યું હતું, અમુક વર્ષ પહેલા ગુજરાતનાં તટીય વિસ્તારોમાં વહાણ વાટે પાણી પહોંચાડવામાં આવ્યું હતું. આજે દિલ્હીમાં ગુજરાતનું તે જ નેતૃત્વ શાસન કરે છે. વાઈબ્રન્ટ ગુજરાત કે વાઈબ્રન્ટ ભારત બે કલાકમાં હવાઈ જહાજથી પાણી પહોંચાડી શકે છે. વિકાસની પરાકાષ્ઠાએ કદાચ બુલેટ ટ્રેનથી પણ પાણી પહોંચાડશે. મોટી નદીઓને બંધ બાંધીને જોડવાની યોજના છે, તે માટે ભૂગોળને નષ્ટ કરવી પડે અને ભૂગોળનો આપણે ક્યારે ય નાશ નહીં કરી શકીએ. જો ભારત આખાને એક જ નદીથી જોડવાની પ્રકૃતિની ઇચ્છા હોત તો હિમસાગર એક્સપ્રેસની જેમ કાશ્મીરથી કન્યાકુમારી એક જ નદી વહેતી હોત.

હવે કેટલીક  અંગત વાત કર્યા વગર રહેવાતું નથી.

અનુપમજી એક સાદું, મોકળાશી વ્યક્તિત્વ. અનુપમજીને હું બાળપણથી ઓળખું. ઉનાળાના વેકેશનમાં મમ્મી-પપ્પા-ઋતા સાથે હિમાલય ફરવા જવાનું થાય ત્યારે રસ્તામાં દિલ્હી આવે જ. પ્રભાષકાકાનું ઘર અને અનુપમજીની ગાંધી શાંતિ પ્રતિષ્ઠાનની ઓફિસ. જૂની, નકામી, ચીંથરેહાલ,  જર્જરિત વસ્તુઓને ઘાટ આપીને અનોખી ઢબે સર્જાયેલુ તેમનું કલાત્મક ટેબલ. અમને બે બહેનોને મજા પડી જાય. આ થઈ પ્રાથમિક શાળાનાં વર્ષોની વાત. કોલેજનાં વર્ષોમાં અલપ-ઝલપ જ મળવાનું બન્યું. બીએસ.સી. પછી હું કમ્પ્યુટર સાયન્સની દુનિયામાં એવી તો ખોવાઈ ગઈ કે આસપાસના જગત સાથે કોઈ લેવા દેવા નહીં, બસ, માત્ર કોડિંગ જ ગમે.

પછી ૨૦૦૫માં કૈલાસ-માનસરોવર જતી વખતે દિલ્હી રોકાવાનું થયું, અને હું પ્રભાષકાકાના ઘરે પહોંચી. હું અને ઋતા બાલ્યાવસ્થામાં હતા ત્યારે બંને બહેનોથી અત્યંત પ્રસન્ન થઈ અનુપમજીએ કરેલાં વિધાનો વિશે ઉષાબહેન-પ્રભાષકાકાએ ઉમળકાથી ઘણી વાતો કરી હતી, તે વાતો મનોમન વાગોળતી, હવામાં ઊડતી પ્રભાષકાકાના નિર્માણવિહારના ઘરેથી વિકાસ માર્ગે ગાંધી શાંતિ પ્રતિષ્ઠાન પહોંચી. અનુપમજી તરત જ કેંટિનમાં લઈ ગયા. ખૂબ વાતો કરી. છૂટા પડતાં ખૂબ ભાવપૂર્વક એમણે પુસ્તક ‘આજ ભી ખરે હૈં તાલાબ’ અને તેના પોસ્ટકાર્ડ મારા હાથમાં મૂક્યાં. સોફ્ટવેરની (આઇસોલેટી) દુનિયામાં દટાઇ ગયેલી એકેન્દ્રિય એવી મારાથી તરત જ બોલાઈ ગયું, “મૈંને તો કભી હિન્દી પઢા હી નહીં.” તરત જ એમણે પુસ્તક મારા હાથમાંથી પરત લઈ લીધું. મેં કહ્યું, “અબ મૈ પઢ લૂંગી.” એમણે કહ્યું, “નહીં, કમ્પ્યુટર ચલા લેના.” પછી મારી બસ આવી ત્યાં સુધી આઇ.ટી.ઓ. પર ઊભા-ઊભા ઉષ્માભરી બીજી ઘણી વાતો કરી. એક નિર્દોષ સરળ સંતોષી બાળામાંથી સોફ્ટવેર નિષ્ણાત બનીને આસપાસના સમાજથી વિખૂટી પડી ગયેલી એવી પ્રકાશભાઈ-નયનાબહેનની દીકરીના વિકાસશીલ ઉત્તરો સાંભળી તેમના મનમાં શું છાપ પડી હશે તેની કલ્પના માત્ર આજે આકરી લાગે છે.

છતાં ય હંમેશની પેઠે આત્મીયતાથી ભરપૂર મોકળાશી મીઠાશનું સિંચન તો કર્યું જ હતું એ મુલાકાતે, એટલે જ પછીનાં વર્ષોમાં હું છૂટથી તેમની સાથે બાળસાહિત્યની અને શિક્ષણની કથળતી જતી સ્થિતિની ચર્ચા કરી શક્તી. છેલ્લે રાજઘાટની લોનમાં ચંપાના વૃક્ષ નીચે ઊભા-ઊભા બાળ સાહિત્યની વર્તમાન અવદશા વિષે (‘ચાચા ચૌધરી’ વગેરે) વાત કર્યાનું સ્મરણ થાય છે. પ્રભાષજીની યાદમાં દર વર્ષે ઉજવાતા પ્રસંગમાં આવીને પાછલી હરોળમાં ચૂપચાપ બેસી જતાં. એક મિત્રે એમની સાથેનો અનુભવ વાગોળતાં કહેલું કે, “ઘણી વાર મને ઈન્ડિયા ઇન્ટરનેશનલ સેન્ટર પર મળી જતાં. હું એમને કાર ઓફર કરતો તો તે અસ્વીકાર કરતાં કહેતા, ના, ખાલી કાર પાછી આવે એ ના ચાલે, અને બસમાં બેસી જતાં. આજે દિલ્હીમાં પબ્લિક ટ્રાન્સપોર્ટની વાત થવા માંડી છે. ઓડ-ઇવનના પ્રયોગ થયા. ત્યારે એમની જીવનશૈલી યાદ આવે.

આ એ જ અનુપમજી જેમણે 1980માં જ્યારે ભાગ્યે જ કોઈ “પર્યાવરણ” શબ્દનો ઉપયોગ કરતું ત્યારે પર્યાવરણ પર પુસ્તક લખ્યું. સમસ્યાના ઉકેલ માટે નહીં પણ એક જિજ્ઞાસાથી અનુપમજીએ પારંપારિક જ્ઞાન ગ્રહ્યું, આપણને ચેતવ્યા અને જમાનાથી આગળ વહી ગયા. તેઓ તેમના દીકરા શુભમને કહેતા કે વર્ગમાં કોઈ એક વિદ્યાર્થીનો તો છેલ્લો નંબર આવે જ ને! એ આપણે પણ હોઈએ તો વાંધો નહિ. એક પ્રસંગે મને અને આશિષને સહેજ ટપારતાં કહ્યું હતું કે, “તમે તો દીકરીને અત્યારથી તળાવની બધી વાત કરી દીધી, અમે તો શુભમને ક્યારે ય વાત કરી જ નહીં, એને રસ હશે તો એ જાણી લેશે.” આમાં વડીલભાવ નહોતો, પણ એક પિતા બીજા પિતા સાથે વાત કરી રહ્યાનો સમભાવ હતો. જોગાનુજોગ કૈલાસ-માનસરોવરથી પાછી ફરી ત્યારે આશિષની બદલી દિલ્હી થઈ ગયેલી, પછીનાં વર્ષો પશ્ચિમી દિલ્હીના દ્વારકામાં પાણી અને વીજળીની અછત સાથેના સંઘર્ષના વર્ષો એ ખરા અર્થમાં તો અનુપમજીને સમજવાનાં વર્ષો હતાં.

સૌજન્ય : રીતિબહેન શાહની ફેઈસબૂક દિવાલેથી સાભાર, 19 ડિસેમ્બર 2020