૨૮ ફેબ્રુઆરી, ૨૦૦૯ : ગોધરાની નિર્ઘૃણ ઘટનાને સાત વરસ પૂરાં થશે અને એ દિવસોમાં માર્યા ગયેલાઓનો સત્તાવાર જુમલો હાલ સ્વીકૃત ૯૫૨ માં બીજા ૨૨૮ 'ગુમ થયેલાઓ' વિધિવત્ મૃત જાહેર કરતાં ૧૧૮૦નો થશે. ૨૦૦૨ની પૃષ્ઠભૂ ઉપર ફિલ્માવાયેલ 'પરઝાનિયા'નું વસ્તુ જે એક ખોવાયેલ બાળકની સત્યઘટના આસપાસનું હતું તે બાળક પણ આ સાથે મૃત જાહેર થશે. એક વાત સાચી કે આવા વિધિવત્ સ્વીકારને કારણે મૃતાત્માના કુટુંબને વળતર આપવાની પ્રક્રિયા પૂરી થઈ શકશે, અને એ મોડો પણ એક લાભ જ છે. પણ તે સાથે ૨૨૮ ગુમ થયેલાઓની આ સાત-સાલી દાસ્તાં બીજી પણ એક વાત સૂચવે છે. અને તે એ કે ન્યાયની પ્રક્રિયા આપણે ત્યાં કઈ હદે ધીમી છે.

અહીં ન્યાયની પ્રક્રિયા અગર તો કાયદો કાયદાનું કામ કરશે એ પ્રકારની ભૂમિકા વિશે કંઈક ઊહાપોહ કરવાનું તત્કાળ નિમિત્ત અમદાવાદની જુમા મસ્જિદના ઇમામ મુફતી સિદ્દીકીએ પૂરું પાડ્યું છે. મુફતી સિદ્દીકીના હવાલા સાથે ડિસેમ્બર ૨૦૦૨ની ચૂંટણીઓમાં મુસ્લિમોએ ભાજપને મત આપવો નહીં એવો ફતવો અખબારી જાહેરખબર વાટે પ્રસારિત થયો ત્યારથી તેઓ એકસાથે વિવાદ અને ધ્યાનનું કેન્દ્ર રહ્યા છે. તેઓ ભાજપનાં વર્તુળોની નજીક છે અને મુસ્લિમો માટે આ પ્રકારના ફતવાથી હિંદુ મતોનું વળતું દૃઢીકરણ ભાજપની તરફેણમાં થાય એ હેતુસર આવી પ્રયુક્તિ અજમાવાઈ છે એવો એક મત ત્યારે પ્રવર્તતો હતો. મુફતી સિદ્દીકીએ હમણાં, પૂરાં સાત વરસે, 'ટાઇમ્સ ઑફ ઇન્ડિયા'ની પૃચ્છાના ઉત્તરમાં ખુલાસો કર્યો છે કે આ જાહેરખબર કૉંગ્રેસવાળાઓએ આપી હતી અને એમાં મારા નામનો ઉપયોગ કરવા બાબત એમણે મને જાણ સુદ્ધાં નહોતી કરી. કૉંગ્રેસ અને ભાજપ બેઉ એકબીજાને આંતરવા અને મતબૅન્કો ઓળવવા આવા ખેલ પાડવામાં માહેર છે એટલે, સિવાય કે, આ પક્ષો સત્તાવાર કોઈ રદિયો કે ખુલાસો બહાર પાડે આપણું સત્યાન્વેષણ સવાલિયા દાયરામાં જ રહેવાનું. તેમ છતાં, જેમ ખેલપાડુ પક્ષમાસ્તરોની તેમ ખેલપાડુ મજહબ માર્તંડોનીયે ખોટ નથી, એ ચિંતાનો વિષય હતો, છે અને રહેશે. માત્ર, મુફતી સિદ્દીકીની એ મુદ્દે ટીકા મ્યાન ને મોકૂફ રાખી અહીં એમના બીજાં એકબે વિધાન આસપાસ ટૂંકો નિર્દેશ કરવાનો ખયાલ છે.

મુસ્લિમોને કૉંગ્રેસ અને ભાજપ બેઉ તરફથી અન્યાય થતો રહ્યો છે એવી ભૂમિકા સાથે મુફતી સિદ્દીકીનું કહેવું છે કે ૨૦૦૨માં જે બન્યું તેને વાસ્તવ કરતાં વધુ વગોવાયું છે. મોદીને જીતવા સારુ મુસ્લિમ મતોની ગરજ નથી એ સમજીને મુસ્લિમોએ મોદીની બાકી કામગીરીની કદર બૂજવી જોઈએ. બાકી, કાયદો કાયદાનું કામ કરશે.

ઝડપથી એક બે નિરીક્ષણો, અને વાત પૂરી. સવાલ મોદીને મુસ્લિમ મતોની ગરજ ન હોવાનો કે કૉંગ્રેસ અને ભાજપ બેઉ કોમી હોવાનો કે ન્યાયની પ્રક્રિયાનો જ એટલો નથી, જેટલો કાયદાના શાસનનો અને નાગરિક ભાવનાનો છે. કાયદાને કાયદાનું કામ કરવા દેવા માટે બેસ્ટ બેકરીના કેસને રાજ્ય બહાર લઈ જવો પડે અથવા સર્વોચ્ચ અદાલતે સ્પેશિયલ ઈન્વેસ્ટિગેશન ટીમ ઉતારવી પડે એ મોદીના ગુજરાતમાં પ્રવર્તતી અનવસ્થા સૂચવે છે. બીજું, કૉંગ્રેસ કે ભાજપ સાથે તેમ સંખ્યાબંધ મુસ્લિમો અગ્રણીઓ સાથે નાગરિક સમાજ તરીકે આપણી પાયાની ફરિયાદ એ છે કે ભેદભાવ વગરનું રાજકારણ અને કાયદાનું શાસન એ કોઈ હિંદુઓ અગર મુસ્લિમોમાં સીમિત સવાલ નથી. તમે નાગરિક તરીકે આખી વાતને જોવાસમજવા તૈયાર છો કે કેમ એ પાયાનો સવાલ છે. મુફતી સિદ્દીકીએ, જેમ બીજા અનેકે, આવા વ્યાપક સંદર્ભમાં આખી વાતને જોવાપણું છે.

ચૂંટણીના સમયપત્રકની જાહેરાત થઈ કે તરત અહીં 'વળી ત્રીજો મોરચો ?' એ મથાળે કૉંગ્રેસ અને સાથીઓ તેમજ ભાજપ અને સાથીઓ (યુપીએ વિ. એનડીએ) પ્રકારની બે છાવણીઓમાં સીમિત રાજકીય અભિગમવ્યૂહની મર્યાદા વિશે અને તે સિવાયની સંભાવના વિશે નિર્દેશ કરવાનું બન્યું હતું.

તે પછી, ઓરિસ્સામાં બીજુ જનતા-ભાજપ સંકલનાનું તૂટવું અને પૂર્વ પ્રધાનમંત્રી દેવે ગૌડા (જનતા-એસ) તેમજ ડાબેરી પક્ષોની પહેલથી સંખ્યાબંધ પક્ષોનું કૉંગ્રેસ-ભાજપ સિવાયના વિકલ્પ માટેના દર્શન દસ્તાવેજ (વિઝન ડૉક્યુમેન્ટ) પર સહી કરવું : આ બે વાનાં એવાં છે જેણે ત્રીજા મોરચાની વાતને કોઈ હવાઈ તુક્કાને બદલે જમીની સંભાવના તરીકે મૂકી આપી છે.
તમે જુઓ કે દર્શન દસ્તાવેજ બહાર આવ્યો તે સાથે કૉંગ્રેસ અને ભાજપ બેઉના ઘૂંટણના મિજાગરેથી જે આંચકા (ની-જર્ક રિએક્શન) આવ્યા છે તે કેવા છે. કૉંગ્રેસ છાવણીમાંથી કેન્દ્રીય સંસદીય મંત્રી વ્યાલાર રવિએ કહ્યું છે કે આ તો બધા ભાજપ પાસે પાછા જશે. બીજી પાસ, ભાજપની પ્રતિક્રિયા એ છે કે ત્રીજા મોરચાનો નથી કોઈ નેતા, નથી કોઈ કાર્યક્રમ – પછી, કહો, એનું ભાવિ શું હોય.

કૉંગ્રેસે મોરચા બાબતે જે ભય દાખવ્યો અને ભાજપે એની વિશે જે ટીકાભાવ દર્શાવ્યો, એ બેઉમાં મોરચાની એક વાસ્તવિક બળ એટલે કે પોતાના પ્રતિસ્પર્ધી તરીકેની સંભાવનાનો સ્વીકાર છે એમ માનવામાં હરકત નથી. નહીં કે આ ભય અને આ ટીકામાં સત્યનો અંશ નથી; પરંતુ એમાં વાસ્તવિક પડકારનો અંશ પણ છે તે આપણા ખયાલમાં રહેવું જોઈએ.

માર્ક્સવાદી સામ્યવાદી પક્ષના મુખપત્ર 'પીપલ્સ ડેમોક્રસી' એ થોડા દિવસ પર અગ્રલેખની અટારીએથી યાદ આપ્યું હતું તેમ અખિલ ભારતીય પક્ષોની ઓસરતી અગર ઓછી આણના આ દિવસો છે. ૨૦૦૪માં બંને મુખ્ય પક્ષોએ એટલે કે કૉંગ્રેસે અને ભાજપે, દરેકે ૧૯૯૯ને મુકાબલે ૧.૬ ટકા મતહિસ્સો ગુમાવ્યો હતો. જો કે કૉંગ્રેસની બેઠકો ૧૧૪થી વધીને ૧૪૫ થઈ હતી જ્યારે ભાજપની ૧૮૨થી ઘટીને ૧૧૪ થઈ હતી. કૉંગ્રેસ (યુપીએ) સરકાર રચાઈ એનું રહસ્ય, આમ, મિશ્ર સરકારી (કોએલિશનલ) અભિગમવ્યૂહમાં રહેલું છે.

તેથી જેમ ૧૯૯૬ અને ૧૯૯૭માં બન્યું હતું તેમ સંયુક્ત મોરચાના અભિગમવ્યૂહથી બિનકૉંગ્રેસ-બિનભાજપ પરિબળો નવી દિલ્હીને તખતે હોઈ શકે છે. બુઝુર્ગ જ્યોતિ બસુએ (જેઓ ત્યારે વડાપ્રધાનપદ લગોલગ હતા, એમણે) ત્રીજા મોરચાનો રસ્તો દુ:સાધ્ય છે એમ કહ્યું છે, પણ એને અસાધ્ય નથી કહ્યો. તે સાથે એમણે ડહાપણના બોલ પણ ઉચ્ચાર્યા છે કે આ વખતે મોરચા સરકાર શક્ય બને તો સીપીએમે એમાં સીધા સહભાગી બનવું જોઈએ. માર્ક્સવાદી પક્ષના મહામંત્રી પ્રકાશ કરાતે, પણ, કૉંગ્રેસના બહારી ટેકાથી આવી સરકારની શક્યતા પ્રકાશન્તરે સ્વીકારી છે.

અલબત્ત, એનડીએમાં જેમ ભાજપ અને યુપીએમાં જેમ કૉંગ્રેસ કેન્દ્રવર્તી પક્ષ રહ્યાં તેમ આ નવી રચનામાં કોઈ એક પક્ષ વિશે વિચારવું સહેલ નથી. સૌથી મોટી પ્રાદેશિક ફતેહની સંભાવના દર્શન દસ્તાવેજથી અલગ (સામે નહીં પણ અલગ) રહેનારાં માયાવતી અને બહુજનસમાજ પક્ષની છે. પણ તે સંજોગોમાં એમના અગ્રપદની શરતે અને એની ફરતે બધા ગોઠવાઈ તો શકે છે. ત્યારે માર્ક્સવાદી પક્ષે નવી રચના સારુ સુવાણ કરી આપનાર (ફેસિલિટેટર) તરીકેની ભૂમિકા ભજવવી રહેશે, અને દેવે ગૌડાએ 'એમરિટસ સ્ટેટસ'માં સમાધાન શોધવું રહેશે.

સમાજમંથન (સોશ્યલ ચર્નિંગ) અને વૈકલ્પિક વિશ્વદર્શનનો આ વ્યૂહમાં સીધો સમાવેશ બેલાશક નથી, પણ તે માટેનો રસ્તો આવી સરકાર થકી (અને અંશત: તે છતાં) ખૂલી જરૂર શકે છે.

ત્રીજા – ચોથા મોરચાઓએ અને એમાં અગર એમની સાથે હોઈ શકતા પ્રાદેશિક પક્ષોએ યુપીએ અને એનડીએ કહેતાં કૉંગ્રેસ – ભાજપ વચ્ચે વહેંચાયેલી લેખાતી ચૂંટણીને એક નવું પરિમાણ ચોક્કસ આપ્યું છે. લાલુ – મુલાયમ – પાસવાનનો ચોથો મોરચો એક દાબજૂથ તરીકે વરતીને પહેલા મોરચાને એટલે કે યુપીએને મૂંઝવણમાં મૂકે અગર તો પહેલા – બીજા બેઉ મોરચાઓ સાથે એમાં ભળીને કે અલાયદા મોરચા રૂપે નાના પક્ષો કિંમત વસૂલે, એ કોઈ ખાસ કલ્પનાનો વિષય અલબત્ત નથી : આ સંજોગોમાં કોઈને પણ લૉર્ડ મેઘનાદ દેસાઈએ થોડા મહિના પર કરેલું પેલું સૂચન સાંભરે જ કે કૉંગ્રેસ – ભાજપ એક એકંદરમતીના ધોરણે ભેગી સરકાર ચલાવે તો કેવું સારું ! લોકસભાના પૂર્વ અધ્યક્ષ સંગમાએ પણ વચ્ચે 'ઇન્ડિયા ટુડે'ના મીડિયાચોતરેથી આવું કાંક સૂચવ્યું જ હતું, અને ટોચના ટીવી પત્રકાર રજત શર્માનેય કાં તો કોઈકે ઝલાવી હોય કે પછી પોતાને ગમતી હોય પણ આવી ચૂસણી ગમી ગઈ જણાય છે. દિનેશ શુકલે આ પૂર્વે અહીં ચર્ચા કરી છે તેમ આ વાતને કેવળ તરંગતુક્કા લેખે ખપાવવાનાં પૂરતાં કારણો છે.

જોકે સમજવાનો અને તપાસવાનો મુદ્દો એ છે કે દેશનું પક્ષકારણ અડવાણી કે બીજાઓને ઇષ્ટ દ્વિધ્રુવી (બાયપોલર) ચોક અને ચોકઠામાં કેમ સમાતું નથી. ભાજપ, દાખલા તરીકે, એનો હિંદુત્વ – સાથી શિવસેનાને એક પ્રાદેશિક પક્ષની ઓળખ આપતે છતે કેમ ઇચ્છે છે. વાત એમ છે કે કૉંગ્રેસ અને ભાજપ, પક્ષ તરીકે, એવા ને એટલા લવચીક નથી રહ્યા કે તેમાં સર્વ પ્રદેશોને, સર્વ ભાષાભૂષાઓને પોતાનો સમાસ અનુભવાય. કૉંગ્રેસમાં સિન્ડિકેટ – ઇન્ડિકેટના રાજકારણને હવે તો ખાસા ચાર દાયકા થયા. પણ એક પા યથાસ્થિતિ અને બીજી પા પ્રગતિ એવી જે પસંદગી આપણી સામે ત્યારે ધરવામાં આવી હતી, સિન્ડિકેટ અને ઇન્ડિકેટને નામે, એમાં એક વાસ્તવિકતા એ હતી કે સિન્ડિકેટ (ચંદ્રભાણ ગુપ્તા, અતુલ્ય ઘોષ, સદોબા પાટિલ, મોરારજી દેસાઈ, સંજીવ રેડ્ડી, નિજલિંગાપા વગેરે) અનુક્રમે ઉત્તર પ્રદેશ, પશ્ચિમ બંગાળ, મુંબઈ – ગુજરાત, આંધ્ર, કર્ણાટક આદિ રાજ્યોને પક્ષમાળખામાં અને પક્ષવહેવારમાં પ્રતિનિધિત કરતી હતી. ઇંદિરા ગાંધી આ અવિધિસરની સમવાયી રચનાથી હટી (તેમજ 'ગૂંગી ગુડિયા' મટી) પોતાને સ્થાપવા ઇચ્છતાં હતાં. તેઓ કૉંગ્રેસના ભાગલા બાદ, ખાસ કરીને ૧૯૭૧ની સર્વપ્રથમ મધ્યસત્ર ચૂંટણી તેમજ બાંગલાદેશની આઝાદી સાથે લગભગ એકચક્રી આણ વરતાવતાં બની રહ્યાં તે પછી પણ રાજ્યોને અંગે પક્ષમોરચે એમનું ખાલસાશાઈ વલણ બરકરાર રહ્યું હતું. આ ખાલસા વલણે સ્તો આંધ્રમાં તેલુગુ સ્વાભિમાન ચળવળને જન્મ આપ્યો અને એનટીઆર વિકલ્પ તરીકે ઉભર્યા. જ્યાં સુધી ભાજપનો સવાલ છે, એની વિચારધારામાં જે તીવ્ર બાદબાકીવાદ (એક્સ્લુઝિવિઝમ) છે તે એને સર્વ સમાવેશક બનતા રોકે છે અને નાનામોટા પ્રાદેશિક તેમજ બીજા જમાવડા અનિવાર્ય બની રહે છે.

બીજી બાજુ, જોકે, દેશમાં સમવાયતંત્રે કામ નથી આપ્યું કે તે કારગત નથી રહ્યું એવું નથી. બિલકુલ અલગાવવાદી, ચૂંટણીથીયે પરહેજ કરનારા હુર્રિયત ધડાનું કાશ્મીરમાં સરવાળે નહીં ઊપજવું તે આપણી સમવાયી મોકળાશમાં કાશ્મીરનું ભલે ધીરેધીરે પણ અને નજીક-આવતે-દૂર-જતે-નજીક-આવતે-છતે સમાવું સૂચવે છે. લોકસભાની ચાલુ ચૂંટણીમાં હુર્રિયત નેતાઓ પૈકી લોનનું ઉમેદવારીની હદે સામેલ થવું તે આપણી સમવાયી લોકશાહી ગુંજાશ સૂચવે છે. આ ગુંજાશનું પ્રશિષ્ટ (કલાસિક) ઉદાહરણ કોઈ હોય તો તે અલબત્ત દ્રવિડ ચળવળ છે. કયારેક તે બાકી ભારતથી છૂટા થવાની હદે પેશ આવતી હતી અને એના છૂટા પડવાની ('સિસેશન'ની) ઘડીઓ ગણાતી હતી,  એ વાતનો આજની યુવા પેઢીને તો કદાચ ખયાલ પણ નહીં હોય.

સમવાયી રાજ્યવ્યવસ્થા શી મોકળાશ, દેશના કથિત રાષ્ટ્રીય પક્ષો (સવિશેષ તો સુવાંગ મલક પોતાનો કલ્પતા કૉંગ્રેસ અને ભાજપ) દાખવી શક્તાં નથી એથી અન્ય નાનામોટા પક્ષો માટે એક અવકાશ અને ભૂમિકા બેલાશક ઉપસ્થિત થયેલ છે. આનો ઉગાર છેલ્લાં વર્ષોમાં આ બંને પક્ષોએ ગઠબંધનની રાજનીતિમાં શોધવાની નોબત આવેલી છે. વસ્તુત: ૧૯૭૭નો જનતા પ્રયોગ ઉત્કટ ગઠબંધનનો જ હતો. એમાં લોહિયાના ૧૯૬૭ના સંયુક્ત વિધાયક દળ અભિગમથી એક કદમ આગે એવું આંદોલનાત્મક સૅન્ક્શન પણ જેપી પ્રભાવે હતું. તે પછીના દસકામાં વિશ્વનાથ પ્રતાપ સિંહની સરકારને બહારથી માર્કસવાદી સામ્યવાદી પક્ષ અને ભારતીય જનતા પક્ષ બેઉનો ટેકો મળી રહે એવું શક્ય બન્યું તેની પાછળ પણ કેટલેક અંશે લોકઉદ્રેકનું સૅન્ક્શન કામ કરી ગયું હતું.

આ રીતે જોઈએ તો ગઠબંધનની રાજનીતિ, મીલીજૂલી સરકારો, અંદર નહીં તો બહારથી ટેકો વગેરે પ્રયોગો અને પ્રયાસોની હવે આપણે ત્યાં કોઈ નવાઈ નથી. તેથી ત્રીજા – ચોથા મોરચા જેવી કોશિશો પણ આ જ માળાના મણકા તરીકે ગોઠવાઈ તો શકે જ છે. વાત જો આમ જ હોય તો, પછી, કૉંગ્રેસ – ભાજપ એકત્ર આવે એ વાતને તરંગતુક્કા લેખે બાજુએ નહીં મૂકતાં તે દિશામાં સક્રિયપણે શા માટે ન વિચારવું એમ પણ કોઈ પૂછી તો શકે જ.

મારી દૃષ્ટિએ, હિંદુત્વ રાજનીતિને કારણે સરજાતી વિભાજક રેખાને ધોરણે આવું એકત્રીકરણ શક્ય કે ઇષ્ટ નથી. ૧૯૭૭માં જયારે જનતા પક્ષના અંગરૂપે અગર તે અગાઉ ૧૯૭૫માં ગુજરાતમાં જનતા મોરચાના ઘટકરૂપે જનસંઘનું કૉંગ્રેસ – ગોત્રના પક્ષો સાથે એકત્ર આવવાનું થયું ત્યારે એની પાછળ સૌને સાથે અને સખણાં રાખતા લોકઆંદોલનનું બળ હતું, અને જનસંઘ પોતે થઈને એવો ને એટલો મજબૂત તથા વ્યાપક નહોતો કે તે આવી રચનામાં અભીષ્ટ આણ અને આમન્યાનું ઉલ્લંઘન કરી શકે. એથી ઊલટું, આજે એ જે સ્થિતિ એ છે તેમાં તે એનો હિંદુત્વબોજ છોડી શકે તેમ નથી. આ  સંજોગોમાં વિચારવા જોગ જુદા અભિગમવ્યૂહ વિશે હવે પછી.