અમૃતભાઈ મોદી

ગાંધીવારસાના ધરોહરરૂપ ‘સાબરમતી આશ્રમ સુરક્ષા અને સ્મારક ટ્રસ્ટ’[સાબરમતી આશ્રમ સ્મારક]નું જતન કરનારા અમૃતભાઈ મોદીનું ૨૫ જૂન, ૨૦૨૪ના રોજ ૯૧ વર્ષની વયે અવસાન થયું. અમૃતભાઈ મોદી પાછલાં પચાસ વર્ષથી મંત્રી તરીકે સાબરમતી આશ્રમના સ્મારકની ધુરા સંભાળી રહ્યા હતા. અમૃતભાઈ સાબરમતી આશ્રમ સ્મારકમાં સૌ કોઈને પ્રેમપૂર્વક આવકારતા અને ગાંધીવિચારને છાજે એ રીતે તેમણે તેનું સંચાલન કર્યું હતું. દેશ-વિદેશના પ્રમુખ હોય, મહાનુભાવ કે પછી કોઈ અભ્યાસી; પ્રવાસી હોય કે શહેરના સામાન્યજન અમૃતભાઈ સૌ પ્રત્યે એક સરીખો ભાવ ધરાવતા. તેમનો પ્રેમ સૌ પર વરસતો.

અમૃતભાઈ સાબરમતી આશ્રમ સ્મારકને જસનો તસ સાચવી શક્યા તે તેમની સૌથી મોટી ઉપલબ્ધિ છે. આશ્રમ સ્મારક હવે નવનિર્માણ માટે તૈયાર થઈ રહ્યો છે અને તેમાં આવનારાં પરિવર્તન ગાંધીજીના આશ્રમ સ્મારકના ખ્યાલને છાજે એવાં હોય કે ન હોય; પરંતુ અમૃતભાઈ એ બાબતે ખાસ્સી દૃઢતા રાખી શક્યા કે ગાંધીજીની ધરોહર જેવી છે તેવી રહેવી જોઈએ. સરકારની એક યોજનાથી આશ્રમ નવનિર્માણ પામશે, તે પ્રકારના પ્રસ્તાવ અગાઉ સાબરમતી આશ્રમ સ્મારકના મંત્રી તરીકે તેમની સમક્ષ પણ આવ્યા. હૃદયકુંજ અને પ્રાર્થનાભૂમિને આરસના પથ્થર નાંખવા સુધીના; પણ પ્રસ્તાવ મૂકનારનો અનાદર કર્યા વિના તેમનો ઉત્તર હોય — ‘અહીં તો ધૂળ જ શોભે.’ ગાંધીવિચારને આટલા ઊંડાણથી સમજનારા અત્યારે કોણ મળી શકે? સાદગી અને સરળતાથી ઘણી વાર તેમની દૃઢનિશ્ચયતા ઢંકાઈ જતી અને અમૃતભાઈને ગાંધીવિચારથી વિપરીત કોઈ બદલાવથી બાધ નથી — એવું પણ માની લેવામાં આવતું. એવે વખતે જ તેમની દૃઢતા પ્રગટ થતી અને એવો બદલાવ ટાળી શકાતો. પાંચ દાયકામાં સાબરમતી આશ્રમ સ્મારકમાં બદલાવ આણનારી કેટકેટલી ય ઘટના બની હશે, પણ સાબરમતી આશ્રમ સ્મારક એ જ સ્થિતિમાં રહી શક્યો.

અમૃતભાઈએ પરિવર્તનને આવકાર્યાં જ નહીં, તેવું ય નહોતું. કામકાજને સરળ બનાવતાં કેટલાંક પરિવર્તનો સમય સાથે સાબરમતી આશ્રમમાં થયાં. કાર્યશૈલી બદલાઈ, કમ્પ્યૂટર આવ્યાં અને કેટલુંક નવું બાંધકામ થયું ત્યારે તેમને કાર્ય અર્થે જે સુલભ લાગ્યું તે સ્વીકાર્યું. સાબરમતી આશ્રમના ખ્યાલ મુજબ તેમણે ધીમે ધીમે પરિવર્તન આણ્યાં અને ટાંચાં સાધનોથી સાબરમતી આશ્રમનું અસલ સ્વરૂપ જળવાયેલું તેઓ રાખી શક્યા.

ગાંધીસાહિત્ય અને સ્મારકના વારસાને સુરક્ષિત રાખવાની અમૃતભાઈની સમજ ખાસ્સા અભ્યાસ અને અનુભવ પછી વિકસી હતી. કિશોરવયથી તેમની ગાંધીસાહિત્ય-વાંચનમાં રુચિ કેળવાઈ અને તેઓ રાષ્ટ્રીય પ્રવૃત્તિ તરફ વળ્યા. ગાંધીવિચારને અમલી બનાવવા યુવાન વયથી કૉંગ્રેસ સેવાદળ સાથે જોડાયા. ગ્રામસફાઈ, સાંસ્કૃતિક કાર્યક્રમો અને સેવાકાર્યોનો હિસ્સો બન્યા. મૅટ્રિકની પરીક્ષામાં ઉત્તીર્ણ થયા બાદ બે વર્ષ સુધી શિક્ષક તરીકે રહ્યા. સૌરાષ્ટ્ર સેક્રેટરિયેટમાં કારકુન તરીકે ફરજ બજાવી. કારકિર્દી ઘડાઈ રહી હતી, પરંતુ મન સેવાકાર્યોમાં તરફ આકર્ષાતું હતું; એટલે ઑગસ્ટ, ૧૯૫૫ના અરસામાં સાબરમતી આશ્રમ ખાતે ગાંધીજન દાદા ધર્માધિકારીની સર્વોદય વિચાર શિબિર યોજાઈ, ત્યારે તેમાં સહભાગી થયા. અહીં દ્વારકાદાસ જોશી સાથે પરિચય કેળવાયો અને તેઓ ભૂદાનપ્રવૃત્તિ સાથે જોડાયા. ભૂદાનપ્રવૃત્તિ સાથે સક્રિય રીતે તેમનું જોડાણ ૧૯૭૪ સુધી રહ્યું. સર્વોદય પ્રવૃત્તિના અભિન્ન હિસ્સો બન્યા બાદ તેઓ વર્ષના દસેક મહિના પદયાત્રામાં રહેતા. આ ક્રમ ત્રણ વર્ષ સુધી ચાલ્યો. ભૂદાનમાં સક્રિયતા વેળાએ તેમણે સાંતલપુર, હારીજ, રાધનપુર તાલુકામાં આશરે ૩,૦૦૦ વીઘા જમીન-વહેંચણીનું મહત્ત્વનું કાર્ય કર્યું. આ દરમિયાન રવિશંકર મહારાજ, બબલભાઈ મહેતા, પરીક્ષિતલાલ મજમુદાર અને જુગતરામ દવે જેવા ગાંધીજનોના સંપર્કમાં આવ્યા. સર્વોદયની પ્રવૃત્તિમાં સહ મંત્રી અને મંત્રીપદે તેમનું કાર્ય એટલું વિસ્તર્યું કે કાકાસાહેબ કાલેલકર, જયપ્રકાશ નારાયણ, દાદા ધર્માધિકારી, ધીરેન્દ્રભાઈ મજમુદાર, વિમલાતાઈ જેવાં રાષ્ટ્રીય કક્ષાનાં મહાનુભાવો સાથે ગુજરાતભરમાં પ્રવાસ કરવાનો તેમને અવસર મળ્યો. બિહાર અને બંગાળની યાત્રા દરમિયાન વિનોબા ભાવે સાથે રહેવાનું બન્યું અને તેમનાં પ્રવચનોને નોંધ્યાં.

અમૃતભાઈનાં જીવન અને કાર્યની નોંધ પત્રકાર-લેખક રમેશ તન્નાએ વિગતે કરી છે. અમૃત મોદીનાં લેખન અને સંપાદનકાર્ય વિશે રમેશભાઈ લખે છે કે, “તેમણે દસ પુસ્તકોનાં અનુવાદ અને સંપાદનનું કામ કર્યું. વિચારપત્ર ‘ભૂમિપુત્ર’માં ત્રણ વર્ષ સહાયક સંપાદક અને ચાર વર્ષ સંપાદક તરીકે સંપાદન કર્યું. ‘ભૂમિપુત્ર’ તથા અન્ય સામયિકોમાં તેમના લેખો અને વાર્તાઓના અનુવાદો છપાતા રહ્યા. ૧૨ વર્ષના લેખન-તપને પરિણામે ૩૦૦ જેટલી વાર્તાઓ અને ૪૦૦ જેટલા લેખોના અનુવાદનો ફાલ નીપજ્યો. તેમણે વિદ્યાર્થીઓ માટે મહર્ષિ વિનોબા અને મોટાઓ માટે યુગપ્રવર્તક વિનોબા એ બે જીવનચરિત્રો લખ્યાં, જેની ૮૦,૦૦૦ નકલ છપાઈ. મરાઠી અને હિંદીમાં તેનો અનુવાદ થયો. અમૃતભાઈએ પાંચ વર્ષ સર્વોદય પ્રેસ સર્વિસ પણ ચલાવી હતી.” આ ઉપરાંત, તેમનાં સંપાદનકાર્યમાં એક વખતે પાંચ-પાંચ સામયિકો હતાં; જેમાં ખાદી ગ્રામોદ્યોગનું મુખપત્ર ‘ગ્રામનિર્માણ’, નશાબંધી વિભાગનું ‘કલ્યાણયાત્રા’, અહિંસા વિચારને કેન્દ્રમાં રાખતું ‘હિંસાવિરોધ’, મહિલાવિષયક ‘સ્ત્રીજીવન’ અને સદ્ વિચાર પરિવારનું ‘સુવિચાર’ હતાં. લેખન-સંપાદન તરીકે જે તેમનાં પુસ્તકો છે તેમાં વાર્તામંજરી, વિદ્યાર્થીઓને ગાંધીજીના પત્રો, મહર્ષિ વિનોબા, વાત્સલ્યમૂર્તિ દાદા, ખુદાઈ ખિદમતગારનો સમાવેશ થાય છે. તેમનું છેલ્લું પુસ્તક ગાંધીજીવન : વિચારઝલક તાજેતરમાં પ્રકાશિત થયું છે.

ગાંધી તથા વિનોબાના વિચારનું ભાથું આચાર અને વિચારમાં બે દાયકા સુધી સારી પેઠે તેમણે પોતાનામાં સિંચ્યું હતું. ૧૯૭૪માં તેઓ સાબરમતી આશ્રમ સ્મારકમાં જોડાયા, ત્યારે તેમની પાસે ગાંધીવારસાને સુરક્ષિત રાખવાની દૃષ્ટિ કેળવાઈ ચૂકી હતી. આ દૃષ્ટિ કેળવાઈ તેમાં આશ્રમના પૂર્વ સંરક્ષક છગનલાલ જોશી, છગનલાલ ગાંધી અને ચંદુલાલ દલાલ સાથેનો સંવાદ પણ તેમને ઉપયોગી રહ્યો. સાબરમતી આશ્રમ સ્મારકમાં આવીને તેઓ મૂકસેવકની જેમ ભળ્યા. આશ્રમની આસપાસના વિવાદોમાં તેમને જ્યારે કડવાં વેણ સાંભળવાનાં આવ્યાં, ત્યારે તેની કોઈ પ્રતિક્રિયા સુધ્ધાં ન આપી. આવું વલણ માત્ર તેમણે નહીં, પણ પરિવારના સભ્યોએ સુધ્ધાં રાખ્યું. આશ્રમ તો સૌનો છે તેવું હંમેશ કહેતા અને આસપાસના લોકો જ્યારે ઉનાળામાં આવીને આશ્રમની ખુલ્લી જગ્યામાં ઊંઘતા, તો તેમને ક્યારે ય અટકાવ્યા નહીં. કોઈ કાર્ય અધૂરું રહ્યું હોય તો દાખલો બેસાડવા નહીં, પણ પોતે એ કરી નાંખવાનું હોય તેમ કરીને કર્યું. એક વખત આશ્રમના ટૉઇલેટ બ્લૉકમાંથી દુર્ગંધ આવતી હતી, તો તેમણે સફાઈ કરી, પણ આ સફાઈ કર્યાની વાત કોઈને ય ન કરી. તેમને મન કોઈ કામ નાનું નહોતું. આવી વિચાર અને કર્મનિષ્ઠા તેમણે રાખી. આશ્રમ ખુલ્લો હોય અને અમૃતભાઈ ત્યાં હાજર ન હોય તેવું ભાગ્યે જ બનતું. આશ્રમ સ્મારકમાં એક સમયે એક આખી નવી પેઢી કામ કરવા માટે પ્રવેશી, ત્યારે તેમને મોકળાશ કરી આપી. કાચા પથ્થરોને તેમણે ઘડ્યા.

આશ્રમ સ્મારકના સંચાલક તરીકેની ભૂમિકાની સમાંતરે તેઓ આજીવન ગાંધીસાહિત્યના અભ્યાસી રહ્યા. સર્વોદય, વિનોબા અને ગાંધીજીવન વિશે જાણવાનું તેઓ ઠેકાણું હતા. ઉંમરના છેલ્લા પડાવ સુધી તેમની સ્મૃતિ અકબંધ રહી હતી. અભ્યાસ અને સંશોધનની સમજ એટલી પાકી કે જેમ્સ હન્ટ, ડેનિસ ડોલ્ટન, ઇ.એસ. રેડ્ડી, થોમસ વેબર, અને એસ.આર. મેહરોત્રા જેવા જાણીતા અભ્યાસીઓ આવ્યા તો તેમને વિગતો પૂરી પાડવાની કે સંદર્ભ જણાવવાની જવાબદારી તેમના શિરે રહેતી. આશ્રમ તરફથી લોકોને શક્ય એટલું આપવાનો પ્રયાસ કર્યો. અને તે માટે એ હદ સુધી જાય કે કોઈ આશ્રમમાંથી પુસ્તક ખરીદે અને જો તેની પાસે રૂપિયા ન હોય તો વિશ્વાસે તેને પુસ્તક આપે. આશ્રમ આવનારાં પ્રવાસીઓ પ્રત્યે પણ તેમનો એટલો જ પ્રેમાળ ભાવ રહ્યો. એક વખત બસમાં આવેલા પ્રવાસીઓની નાહવા — તૈયાર થવાની વ્યવસ્થા ક્યાં ય થાય એવી નહોતી, તો તે માટે તેમણે પોતાની ઑફિસના બાથરૂમનો ઉપયોગ કરવા દીધો. બસમાં આવેલા તમામ પ્રવાસીઓ અમૃતભાઈના ઑફિસના બાથરૂમમાં તૈયાર થયા અને આશ્રમની મુલાકાત લીધી. દૂરસુદૂરથી આશ્રમના પ્રવાસે આવનારાઓ માટે તેઓ કેટલીક પાયાની સુવિધા ઊભી થાય તેવું પણ ઇચ્છતા હતા.

વિશ્વભરના મહાનુભાવો, જાણીતી હસ્તીઓ આશ્રમમાં આવે પરંતુ અમૃતભાઈએ ક્યારે ય સમતા ન ખોઈ. તેઓ હંમેશાં પૃષ્ઠભૂમિમાં રહ્યા, અને કંઈક અંશે સાબરમતી આશ્રમને પણ એ રીતે રાખ્યો. એટલે જ ઘણાં સન્માન, ઇકરામોના હકદાર બની શકે એમ હોવા છતાં આજે તેમના નામે સૌથી વજનદાર સન્માન ‘સાબરમતી આશ્રમ સ્મારક સંરક્ષક’નો રહ્યો. પોતાની એક થેલીમાત્ર તેમની પાસે હંમેશ રહી, જે લઈને તેઓ આવતા. વી.વી.આઈ.પી. મહેમાન આવવાના હોય ત્યારે સાંધેલી ખાદી પહેરવામાં જરા સરખો છોછ ન રાખ્યો. તેઓ સ્પષ્ટ કહેતા કે કોઈએ વણેલું કાપડ છે ને. આવી વ્યક્તિના મનમાં નવાં કપડાં પહેરવાની કે તસવીરો પડાવવાની વાત તો ક્યાંથી આવે? તેમની નીતિ-રીતિ સંભવતઃ આજે કોઈને યોગ્ય ન લાગે, પરંતુ પુરોગામીઓએ સોંપેલું કાર્ય તેમણે આ નીતિ-રીતિથી કરી દાખવ્યું. અમૃતભાઈના કાર્યકાળ દરમિયાન આશ્રમ વિરુદ્ધ માધ્યમોમાં સાચા-ખોટા અહેવાલો સમયાંતરે આવતા રહેતા. પરંતુ તેનાથી વિચલિત થયા વિના તેમણે ખૂણામાં બેસીને પોતાનું કાર્ય કરે રાખ્યું. તેમના સદ્દનસીબે આ પડકારરૂપ જવાબદારી સંભાળી તે દરમિયાન અમૃતભાઈની સાથે ગાંધીમૂલ્યોને વરેલાં ટ્રસ્ટીઓ — શ્રેણિકભાઈ લાલભાઈ, નારાયણ દેસાઈ, કાંતિભાઈ શાહ, દીવાનસાહેબ, કાર્તિકેય સારાભાઈ, હમીદ કુરેશી, અને ઇલાબહેન ભટ્ટ પણ હતાં.

અમૃતભાઈ ગાંધી સંસ્થાઓ, ગાંધી પ્રેમીજનો, સર્વોદય જગત, વિનોબા પરિવાર, વગેરે વચ્ચે સેતુરૂપ હતા. ગાંધીજીનો જીવિત-લિખિત વારસો તેમણે યોગ્ય રીતે સાચવ્યો. મહાદેવ દેસાઈ જન્મશતાબ્દી નિમિત્તે મહાદેવ દેસાઈના લખાણ-સાહિત્યના વારસાની જાળવણી-સાચવણીની વ્યવસ્થા કરી આપી. ગાંધીસાહિત્યના સર્જન સંદર્ભે નારાયણભાઈ દેસાઈને પણ મૂળભૂત આધારસાહિત્ય અમૃતભાઈએ હાથવગું કરી આપ્યું.

સાબરમતી આશ્રમ સ્મારક ગાંધીજીની ધરોહરમાં કેન્દ્રસમું છે. આશ્રમ સ્મારકની ભૂમિકા હંમેશાં અગત્યની બની રહી છે. આ ભૂમિકામાં અન્ય ગાંધી સંસ્થાઓ સાથેના સંબંધો જાળવવાની વાત સર્વોપરી હતી. એ તેમણે સુપેરે જાળવી. અન્ય સંસ્થાઓ સાથે તેમણે સહભાગિતા રાખી. નવજીવન ટ્રસ્ટના પૂર્વ મૅનેજિંગ ટ્રસ્ટી જિતેન્દ્રભાઈ દેસાઈ સાથે તેમનો આત્મીયતાનો સંબંધ રહ્યો હતો. ગાંધીસાહિત્યના વારસાને સંભાળવાની બંનેની દૃષ્ટિ કંઈક અંશે સમાન રહી અને તે ગાળા દરમિયાન નવજીવન ટ્રસ્ટ અને સાબરમતી આશ્રમ સ્મારકમાં જે ગાંધીસાહિત્ય સંબંધિત કાર્ય થયું તેમાં તેમની વચ્ચેનો સંવાદ અગત્યનો રહ્યો છે. ગાંધીજીની ધરોહર જાળવી રાખનાર અમૃતભાઈ આ બધું કરી શક્યા તેનું એક કારણ તેમણે વિનોબાને આત્મસાત્ કર્યા હતા. ઉદ્દેશથી ચલિત થવાનો તેમાં કોઈ પ્રશ્ન જ નહોતો અને તેમનું અસ્તિત્વ તેમના કાર્ય થકી હતું. હવે તેઓ નથી તો તેમની સ્મૃતિ ટકી રહે તેવી પણ તેમની ખેવના નહોતી.

[“नवजीवनનો અક્ષરદેહ”ના જુલાઈ, 2024ના અંકમાંથી]

e.mail : kirankapure@gmail.com

કિરણ કાપુરે

“ન્યાયાધીશ મુજબ હું મુખ્ય સાક્ષી છું, કારણ કે મેં રિહર્સલ જોયું હતું. જેનાથી સાબિત થાય છે કે આ કાવતરું હતું. પ્રિ-પ્લાન હતું બધું. સામે એક મોટી ટેકરી હતી. ટેકરી ઉપર તેઓ પ્રેક્ટિસ કરી રહ્યા હતા. તેમની પાસે લોખંડના ગ્રિલ જેવું કોઈ સાધન હતું. જે ટેકરી પર ચારે બાજુ લગાવ્યું હતું. અને તેઓ તે ટેકરી પર ચઢવાનો પ્રયાસ કરતા હતા. ત્યાંથી મારી તસવીર દાખવવાનો મતલબ હતો કે કેવી રીતે તેમણે પકડ બનાવી છે. આ રીત જ તેમણે બાબરી મસ્જિદનો ગુંબજ તોડવામાં ઉપયોગમાં લીધી.” આ શબ્દો છે ‘ઇન્ડિયન એક્સપ્રેસ’ના એસોસિએટ એડિટર પ્રવીણ જૈનના. બાબરી મસ્જિદ તોડી પાડવાની તેમણે તસવીરો લીધી છે અને આગલા દિવસે પણ તેઓ અયોધ્યામાં હતા અને તેથી આ કેસમાં તેઓ મુખ્ય સાક્ષી રહ્યા છે.

5 ડિસેમ્બરના રોજ પ્રવીણ જૈને પોતાના કેમેરામાં બાબરી તોડી પાડવાની રિહર્સલ કેદ કરી હતી. ‘ક્વિંટ હિંદી’ ન્યૂઝ પોર્ટલને આપેલી મુલાકાતમાં 4 ડિસેમ્બરના રાતની વાત કરતાં પ્રવીણ કહે છે કે, “એક સાંસદ જે વિશ્વ હિંદુ પરિષદ સાથે જોડાયેલા હતા. તેમણે મને સંકેત આપ્યો કે 5 તારીખે તેઓ રિહર્સલ કરશે. મેં એમને પૂછ્યું કે, ‘રિહર્સલ હું શૂટ કરી શકું છું?’ એમણે ‘હા’ કહ્યું; સાથે એમ પણ કહ્યું કે તમારે વિશ્વ હિંદુ પરિષદના સભ્ય બનીને ત્યાં જવું પડશે. 5મીએ હું ભગવો દુપટ્ટો નાંખીને અને તેમણે આપેલું એક આઇ-કાર્ડ લઈને પહોંચ્યો. ત્યાં મેં જોયું કે મેદાનમાં રિહર્સલ ચાલતું હતું. અહીં મને રસપ્રદ વાત એ લાગી કે કોઈ પોતાનો ચહેરો છુપાવી રહ્યા નહોતા. પરંતુ એક વ્યક્તિએ પોતાનો ચહેરો કપડાંથી ઢાંક્યો હતો. તે પોતાની ઓળખ છુપાવી રાખવા માંગતો હતો. અને તે જ માસ્ટર માઇન્ડ હતો.” પછી પ્રવીણ 6 ડિસેમ્બરની વાત કરે છે, “અમે સવારે ત્યાં પહોંચી ગયા. અમને બિલ્લા વગેરે આપવામાં આવ્યા હતા. બે મંચ ત્યાં બન્યા હતા. એક મંચ વી.આઈ.પી. માટે હતો. અડવાણી, જોશી, ઉમા ભારતી, અને બીજા અન્ય વી.આઈ.પી. ત્યાં હતાં. એક બીજો મંચ હતો જ્યાંથી બાબરી મસ્જિદ દેખાતી હતી, ત્યાં અમે પ્રેસવાળા હતા. અચાનક અમે જોયું કે લોકોએ અમને મારવાનું શરૂ કરી દીધું. અને અમારા કેમેરાને નુકસાન પહોંચાડવાનો પ્રયાસ થયો. તેઓ અમારું કામ નષ્ટ કરવા માંગતા હતા. અમે ત્યાંથી ભાગ્યા જ્યાં અડવાણી વગેરે નેતાઓ હતા. મેં અડવાણીને ખુદ કહ્યું કે લોકો મીડિયાવાળાઓને મારે છે, અમને બચાવો. પરંતુ કોઈને અમારી પડી નહોતી. બસ, ‘જયશ્રીરામ’ના નારા લાગી રહ્યા હતા. અને સામે ગુંબજ તૂટી રહ્યું હતું. તેઓને સુપ્રિમ કોર્ટના આદેશની પડી નહોતી.”

અયોધ્યામાં આખરે રામમંદિરનું નિર્માણ થઈ ચૂક્યું છે; અને 22 જાન્યુઆરીના રોજ મંદિર ધૂમધામથી ખુલ્લું મૂકવામાં આવશે. અયોધ્યાની બાબરી મસ્જિદ દોઢ સદી સુધી વિવાદનું કેન્દ્ર રહી અને હિંદુ-મુસ્લિમ પક્ષો પોતપોતાના આસ્થાના પ્રતિક તરીકે આ જગ્યાને પવિત્ર માનતા હતા. હિંદુ પક્ષ બાબરી મસ્જિદને રામજન્મભૂમિ તરીકે ઓળખવાતો. 6 ડિસેમ્બર 1992ના રોજ બાબરી મસ્જિદને તોડી પાડવામાં આવી અને એ દિવસે ભારતનો રાજકીય ઇતિહાસ કાયમ માટે બદલાઈ ગયો. આ દિવસે અનેક પત્રકારો અને તસવીરકારો અયોધ્યામાં હતા. પ્રવીણ જૈનની જેમ અયોધ્યાથી પ્રકાશિત થતાં ‘જનમોરચા’ નામનું અખબાર વર્ષોથી આ વિવાદ કવર કરતું હતું. સુમન ગુપ્તા એ દિવસે ફૈદાબાદથી અયોધ્યા જતા હતા ત્યારે જોયું કે, “રસ્તામાં અનેક જગ્યાએ કેમ્પ લાગ્યા હતા. મોટી સંખ્યામાં લોકો ચાલીને અયોધ્યા જઈ રહ્યા હતા. ગાડીઓને રોકીને લોકો તેમાં સવાર થઈને પણ જતા હતા. કારસેવકો લોકોને અટકાવીને સિંદૂર લગાવીને, લાડૂ ખવડાવીને જયશ્રીરામ બોલાવતા.”

એ દિવસે ‘રાષ્ટ્રિય સહારા’ માટે રિપોર્ટીંગ કરનારા રાજેન્દ્ર કુમાર એક મુલાકાતમાં જણાવે છે : “હું સવારે સાત વાગ્યે રામજન્મભૂમિ પરિસરમાં પહોંચ્યો. ત્યાં પરિસરમાં ‘આર.એસ.એસ.’ના લોકોએ પૂજા માટે બેરિકેડિંગ કરીને રાખી હતી. એક બાજુ મહિલાઓને બેસાડવાની હતી. પોલીસ કન્ટ્રોલ રૂમ ત્યાં બનાવવામાં આવ્યો હતો. કેમેરા પણ ત્યાં લાગ્યા હતા, જેના દ્વારા સ્થિતિનું મોનિટરીંગ કરવામાં આવી રહ્યું હતું. મેં ત્યારે ઉમા ભારતી, લાલકૃષ્ણ અડવાણી, કલરાજ મિશ્ર, મુરલી મનોહર જોશી, અશોક સિંઘલ, વિનય કટિયાર આ તમામની તસવીર લીધી. આ આગેવાનો પૂજા ક્યાં થવાની છે એ જોવા માટે પરિસરમાં આવ્યા હતાં. લલ્લૂ મહારાજ જે પછીથી સાંસદ બન્યા તે પણ માનસ ભવનમાં પત્રકારોને ચા પિવડાવી રહ્યા હતા. સવારે 9 વાગ્યાથી જ મિટિંગ શરૂ થઈ ગઈ. એક બાજુ ભાષણ ચાલી રહ્યા હતા અને બીજી તરફ મોટી સંખ્યામાં કારસેવકો આવી રહ્યા હતા. 11 વાગતા સુધીમાં મોટી સંખ્યામાં ભીડ એકઠી થઈ ગઈ.”

એ દિવસે ‘મરકજ’ અખબાર ચલાવતા પત્રકાર હિસામ સિદ્દીકી પણ અયોધ્યામાં હતા. તેમણે જોયું કે મસ્જિદના પાછળના મેદાનમાંથી કેટલાંક લોકો દોરડાંઓ અને પાવડા લઈને બેઠા હતા. હિસામ મુજબ : “તેઓ મરાઠી બોલી રહ્યા હતા. અમારી સાથે ‘સકાળ’ના પત્રકાર રાજીવ સાબલે હતા. તેમણે એ લોકોને પૂછ્યું કે ‘આ બધું શું છે?’ ત્યારે તે લોકોએ જવાબ આપ્યો કે, ‘તમને થોડી જ વારમાં ખબર પડી જશે!’ જો કે જ્યારે હું લખનઉમાં કારસેવકોને મળ્યો ત્યારે બધું જ સામાન્ય લાગતું હતું. મજાક ચાલી રહી હતી અને તેમણે કહ્યું હતું કે માત્ર સાંકેતિક પૂજા થવાની છે.”

એ દિવસોમાં ‘બી.બી.સી.’ વતી રામદત્ત ત્રિપાઠી નામના પત્રકાર અયોધ્યામાં હતા. તેઓ એક મુલાકાતમાં કહે છે : “30 નવેમ્બરથી માહોલ બગડવા લાગ્યો હતો. કારસેવકોએ ત્યાંની મઝારોને નુકસાન પહોંચાડ્યું હતું. હું અને ‘બી.બી.સી.’ના સાથી પત્રકાર માર્ક ટુલી જ્યારે 6 ડિસેમ્બરના રોજ કારસેવકપુરમ્‌ પહોંચ્યા ત્યારે વિશ્વ હિંદુ પરિષદના નેતા અશોક સિંઘલ સાથે કેટલાંક કારસેવકોએ દુર્વ્યવહાર કર્યો. તેમની સાથે ગાળાગાળી પણ કરી અને કારસેવકોએ કહ્યું કે તમે નેતાગીરી કરીને આ આંદોલનને રાજકીય રીતે ચલાવી રહ્યા છો. અમે તો મસ્જિદ તોડી પાડીશું.”

તે વખતે અયોધ્યાની સ્થિતિ જોતાં કેન્દ્ર સરકારે સેન્ટ્રલ પોલીસ ફોર્સની 200 કંપનીઓ મોકલી હતી. પરંતુ તે કંપનીઓ અયોધ્યાની બહાર ફૈજાબાદમાં હતી. તે કંપનીઓ રાજ્ય સરકારના આદેશની રાહ જોતી રહી. ‘બી.બી.સી.’ના પત્રકાર રામદત્ત ત્રિપાઠી આ સ્થિતિ વિશેની નોંધ આ રીતે કરે છે : “સેન્ટ્રલ ફોર્સને જ્યારે વાયરલેસથી માહિતી મળી તો તેમણે મેજિસ્ટ્રેટથી કહ્યું કે તમે આદેશ આપો, કારણ કે ફોર્સ જાતે ન જઈ શકે. રાજ્ય સરકાર કે ડિસ્ટ્રિક મેજિસ્ટ્રેટ તરફથી તેમને કોઈ આદેશ ન આપવામાં આવ્યો. તેમને કહેવામાં આવ્યું કે લાકડી-ગોળીઓ નહીં ચાલે. કોઈ અન્ય રીતે તમે કારસેવકોને અટકાવી શકો તો અટકાવો. આ વાત ‘રેપિડ એક્શન ફોર્સ’ના કમાન્ડર બી.એમ. સારસ્વતે મને જણાવી હતી.”

રામદત્ત અયોધ્યાના એ દિવસની સ્થિતિ વિશે ‘બી.બી.સી.’ સાથેની એક મુલાકાતમાં કહ્યું છે કે, શાંતિ વ્યવસ્થાની જવાબદારી ડિસ્ટ્રીક્ટ મેજિસ્ટ્રેટ અને પોલીસની હોય છે. તેમણે કોઈને ય પૂછવાની જરૂર નહોતી. પરંતુ તેઓ વાટ જોઈને બેસી રહ્યા કે મુખ્ય મંત્રી શું કહે છે, બી.જે.પી.ના નેતા શું કહે છે. એ વાત સ્પષ્ટ દેખાતી હતી કે પ્રશાસન નિર્ણય લેવામાં સક્ષમ નહોતું અને તેમની અંદર ઇચ્છાશક્તિ નહોતી. જિલ્લા ન્યાયાધીશ પ્રેમ શંકર ડ્યૂટી પર હતા અને 6 ડિસેમ્બરના રોજ સવારે 11 વાગ્યે તેમણે રિપોર્ટમાં સ્થિતિ સામાન્ય છે તેમ દાખવ્યું છે. કેન્દ્ર સરકારે મોકલેલી ટુકડીઓ ત્યાં પહોંચી જ ન શકી અને ચાર-પાંચ સુધી બાબરી મસ્જિદના ગુંબજને તોડી પાડવામાં આવ્યો. ઉમા ભારતીની એક તસવીર તે દિવસોમાં અખબારોમાં પ્રકાશિત થઈ હતી. તે ખુશીનો એકરાર કરતા મુરલી મનોહર જોશીના પીઠ પર ચઢી ગયાં હતાં. જો કે તે દિવસે અયોધ્યામાં રિપોર્ટીંગ કરનારા પત્રકારો એ નોંધે છે કે, જ્યારે ગુંબજ તોડી પડાયા ત્યારે સાંજ સુધી કોઈ પણ નેતાને તેની આસપાસ જોવામાં નહોતા આવ્યા.

અયોધ્યાના વિવાદ વિશેના અઢળક પુસ્તકો અને અખબારી અહેવાલો મોજૂદ છે. આ ઘટનાને ત્રીસ વર્ષ થઈ ચૂક્યા છે અને તે જગ્યાએ જ્યારે નવો અધ્યાય લખવા જઈ રહ્યો છે ત્યારે માત્ર એટલું જોવું રહ્યું કે તે દિવસે અયોધ્યામાં રહેનારા આગેવાનોનો રાજકીય ક્ષેત્રમાંથી અસ્ત થઈ ચૂક્યો છે; અને તેમનાં નામ વિના નવા મંદિરનો કાર્યક્રમ થાય તો નવાઈ નહીં.

e.mail : kirankapure@gmail.com

બી.બી. લાલ અને કે.કે. મોહમ્મદની ભૂમિકા અને મંતવ્ય

બી.બી. લાલ

રામ મંદિરની પ્રાણપ્રતિષ્ઠા થઈ રહી છે ત્યારે ‘આર્કિયોલોજીકલ સરવે ઓફ ઇન્ડિયા’ના પૂર્વ ડિરેક્ટર જનરલ બ્રજબસી લાલને યાદ કરવા જોઈએ. બ્રજબસી લાલ ‘બી.બી. લાલ’થી ઓળખાતા હતા; અને તેમણે જ પહેલીવાર બાબરી મસ્જિદની સાઇટ પર ઉત્ખનન કર્યું હતું, જેમનું અવસાન ગત વર્ષે થયું હતું. યુનેસ્કોની વિવિધ સમિતિમાં સ્થાન પામનારા બી.બી. લાલનું આર્કિયોલોજિસ્ટ તરીકેની કારકિર્દી આરંભાઈ ત્યારે તેમનું લેખનમાં તટસ્થતા ઝળકતી હતી અને તેમણે ‘આર્કિયોલોજીકલ સરવે ઓફ ઇન્ડિયા’ મેગેઝિન ‘એન્સિઅન્ટ ઇન્ડિયા’માં લખેલાં લખાણો તેની સાબિતી છે. પરંતુ 1990 આવતાં સુધીમાં તેઓ ‘ભગવા પુરાતત્વવિદ્’ તરીકે ઓળખાવા લાગ્યા, જેનું એક કારણ અયોધ્યામાં તેમણે કરેલું ઉત્ખનન હતું. 1944ના અરસામાં યુવાન વયે લાલ સ્કૂલ ઑફ આર્કિયોલોજી ખાતે ટ્રેઇન થયા; ત્યારે આ વિભાગ સંભાળનારા ઇંગ્લેન્ડના જાણીતા પુરાતત્વવિદ્ મોર્ટીમર વ્હીલર હતા. મોર્ટીમર વ્હીલરની હાથ નીચે પંજાબ, તક્ષશીલા અને હડપ્પા સાઇટ પર તૈયાર થનારા અનેક વિદ્યાર્થીઓ તે પછી ‘આર્કિયોજીકલ સરવે ઓફ ઇન્ડિયા’માં ઉચ્ચ પદે બિરાજ્યા, તેમાંના એક બી.બી. લાલ પણ હતા.

બી.બી. લાલે 1990માં ભા.જ.પ. સાથે સંકળાયેલા ‘મંથન’ નામના મેગેઝિનમાં ‘ઓરિજનલ લાઇ’ એટલે ‘અસલ જુઠ્ઠાણું’ એ નામે એક લેખ લખ્યો હતો અને તે લેખથી ખાસ્સો વિવાદ જન્મ્યો હતો. ‘ધ પ્રિન્ટ’ ન્યૂઝ પોર્ટલ પરના આ સંબંધિત લેખમાં હુમરા લઇક લખે છે કે, ‘1977 દરમિયાન બાબરી મસ્જિદમાં કરેલા ઉત્ખનનમાં બી.બી. લાલને કોઈ મંદિરના પુરાવા નહોતા મળ્યા, પરંતુ તે પછીના દસ વર્ષ પછી તેઓ તે સ્થળે મંદિરના પિલ્લર હોવાની વાત લઈ આવે છે. ઘણાંનું કહેવું છે કે બી.બી. લાલને 1977 દરમિયાન ‘એ.એસ.આઈ.’ના રિપોર્ટમાં અયોધ્યામાં ઉત્ખનન રસ વિનાનું લાગતું હતું. પરંતુ 1989માં તેમને આ જ સાઇટ પર પિલ્લર દેખાયા અને એક વર્ષમાં જ તેમણે મંદિરના પાયા હોવાનું નિવેદન આપ્યું. અને 2008માં તો તેમણે મંદિરના બાર પિલ્લરની અને સાથે સાથે હિંદુ દેવતાની મૂર્તિની વાત પણ કહી. બી.બી. લાલનું આ કાર્ય કોઈ પણ એકેડેમિક જર્નલે પ્રકાશિત કર્યું નથી. સામાન્ય રીતે આ પ્રકારના જર્નલમાં પુરાવા સાથે વાત રજૂ થાય છે.

બી.બી. લાલની અંતર્ગત કે.કે. મોહમ્મદ આર્કિયોજિસ્ટ તરીકેની ટ્રેનિંગ મેળવી અને તે પછી કે.કે. મોહમ્મદ અયોધ્યામાં ઉત્ખનન કરવા માટેના મહત્ત્વના પદાધિકારી બન્યા. કે.કે. મોહમ્મદનું નામ આજે ભારતીય પુરાતત્વવિદમાં જાણીતું છે અને તેઓ પણ અયોધ્યા સંદર્ભે અનેકવાર ખુલીને બોલ્યા છે. હાલમાં તેમણે ‘લલ્લનટોપ’ ન્યૂઝ પોર્ટલને આપેલી મુલાકાત અયોધ્યા વિશે કહ્યું હતું કે, “અમે 1976-77માં જ્યારે અયોધ્યામાં ઉત્ખનન માટે ગયા ત્યારે અમે ઉત્ખનન કરવા અગાઉ આસપાસ બધું જ તપાસી લઈએ છીએ. અમે પહેલાં આસપાસ જોઈને એવું નક્કી કરીએ છીએ કે આની નીચે કશુંક હોઈ શકે કે નહીં? એ સમયે ટેકનોલોજી વિકસિત નહોતી. અમે એ વખતે મસ્જિદ ગયા તો તે વખતે મસ્જિદ પર તાળું હતું. એક પોલીસ જવાન ત્યાં હતો. ત્યારે આ વિવાદ મોટો નહોતો. અમે સુરક્ષા કરનારા પોલીસને કહ્યું કે અમે વિદ્યાર્થીઓ સંશોધન કરવા આવ્યા છે, તો તેમણે કહ્યું કે તમે અંદર જઈ શકો છો. અમે અંદર જઈને જોયું તો મસ્જિદ પિલ્લર્સ છે, તે જ મંદિરના હતા. તો કોઈને પ્રશ્ન થશે કે આ કેવી રીતે કહી શકો છો કે આ મંદિરના પિલ્લર્સ છે. અમે એના માટે જ ટ્રેઇન થયેલા છીએ. અમે આ પ્રકારના કિસ્સામાં કોઈ વૈજ્ઞાનિક તપાસ વિના બતાવી શકીએ કે સ્થાપત્ય બારમી સદીનું છે કે પંદરમી સદીનું છે, તે અકબર કાળનું છે કે જહાંગીર કાળનું. નિર્માણની શૈલી, ડિઝાઈન અને મટિરિયલના આધારે અમે તે દર્શાવી શકીએ છીએ. અંદર જઈને અમે જોયું તો મંદિરના જે પિલ્લર હતા તેને જ મસ્જિદમાં ફરી ઉપયોગમાં લેવાયા છે.”

કે.કે. મોહમ્મદ આગળ કુતુબમિનાર અને તેની પાસે આવેલી કુવ્વત ઉલ ઇસ્લામ મસ્જિદનો ઉલ્લેખ કરીને ત્યાંના લખાણની વાત કરતાં કહે છે કે, “અગિયારમી સદીમાં અહીં 27 મંદિરોને તોડી પાડીને આ મસ્જિદ નિર્માણ કરવામાં આવી હતી. અને તે દરમિયાન દેવતાઓની મૂર્તિ પણ તોડી પાડવામાં આવી હતી. તેમાં આજે પણ ગણેશ અને શિવની મૂર્તિ જોઈ શકાય છે. ઇતિહાસમાં એક વાત આપણે સમજવી જોઈએ કે કેટલીક ભૂલો થઈ ચૂકી છે. મુસ્લિમોએ આ ભૂલને સ્વીકારવી જોઈએ. જો કે હું એમ પણ કહીશ કે વર્તમાન સમયના મુસ્લિમો આ ભૂલ માટે જવાબદાર નથી. પરંતુ આ બાબતને તેઓ યોગ્ય ઠેરવવાનો પ્રયાસ કરે છે ત્યારે હું તેમને જવાબદાર ગણીશ. તેઓ બે રીતે આ વાતને યોગ્ય ઠેરવે છે કે, તે વખતના બધા જ હિંદુ મુસ્લિમ થઈ ગયા તો તેમણે પોતાનું જ મંદિર તોડીને ત્યાં મસ્જિદ બનાવી દીધી. આ પ્રથમ તર્ક છે. અને કોમ્યુનિસ્ટ પક્ષકારો બીજો તર્ક એ રીતે મૂકે છે કે, સોના અને ચાંદીનો ભંડાર મંદિરના નીચે હતા અને એટલે જ મંદિરને ટારગેટ બનાવવામાં આવ્યા.”

બી.બી. લાલના આગેવાનીમાં ઉત્ખનન કરનારા કે.કે. મોહમ્મદ આ વાત ખોંખારીને કહે છે અને તેમણે તે સંબંધિત પુસ્તક પણ લખ્યું છે. પરંતુ ‘ધ વાયર’ ન્યૂઝ પોર્ટલ પર બી.બી. લાલની કામગીરી પર અનેક પ્રશ્નાર્થ ખડા કરે છે. 1950-52માં તેમણે એક પ્રોજેક્ટ શરૂ કર્યો હતો તેનું નામ હતું ‘આર્કિયોલોજી ઓફ ધ મહાભારત સાઇટ્સ’. આ પ્રોજેક્ટમાં તેમણે બનાવા, પાણીપત, કુરુક્ષેત્ર અને મથુરાના કેટલાંક સ્થળોને મહાભારતના કાળ સાથે જોડી. અને બુદ્ધ પહેલાના સમયના માટીકામ જે મહાભારત સાથે જોડી દીધું હતું. જો કે આ બધું જ લખાણ જ્યારે બી.બી. લાલે કર્યું ત્યારે તેમાં ઠોસ પુરાવાની કમી હતી. એ પ્રમાણે જ તેમણે શિમલા સ્થિત ‘ઇન્ડિયન ઇન્સ્ટિટ્યૂટ ઓ એડવાન્સ સ્ટડીઝ’ અને ‘એ.એસ.આઈ.’ સાથે મળીને આર્કિયોલોજીકલ ઓફ ધ રામાયણ સાઇટ્સનું સંશોધન શરૂ કર્યું હતું. આ પ્રોજેક્ટ અંતર્ગત કામ પણ શરૂ થયું, જો કે તે વિશેનો અહેવાલ ક્યારે ય પ્રકાશિત ન થયો.

બી.બી. લાલનું જે મહત્ત્વનું કાર્ય છે તેમાં ચોથી સદીના જૈન સ્થાપત્યો છે અને પહેલી-બીજી સદીના રોમન ઘરેણા છે. તેમના આ કાર્યોમાં અયોધ્યાનો ઉલ્લેખ વેપારી માર્ગ તરીકે થયો છે અને તદ્ઉપરાંત બહુસાંસ્કૃતિક સ્થળ તરીકે. તેમાં ક્યાં ય હિંદુ મંદિરનો ઉલ્લેખ નથી. આ રીતે તેમણે પછી પણ આર્કિયોલોજિલ ક્ષેત્રમાં ભેળસેળ કરી છે અને અંગ્રેજી અખબારોમાં તેમના આ પ્રકારના કાર્ય વિશે ખૂલીને લખાયું પણ છે. તેના બધા જ ઉદાહરણ અહીંયા ટાંકવા સંભવ નથી, પણ બી.બી. લાલે જે કાર્ય કર્યાં છે તેના પર પ્રશ્નો ખડા થયા છે.

બી.બી. લાલના અયોધ્યા સંબંધિત કામ અંગે કે.કે. મોહમ્મદ જણાવે છે કે “1990ના અરસામાં જ્યારે અયોધ્યાનો મુદ્દો વિવાદિત બન્યો ત્યારે તે વખતના સામ્યવાદી વિચારધારા ધરાવનારા ઇરફાન હબીબ સહિતના ઇતિહાસના પ્રોફેસરોએ એ વાત મૂકી કે બી.બી. લાલ અને તેમની ટીમને બાબરી મસ્જિદથી કોઈ પણ મંદિરના પુરાવા મળ્યા નથી. તે વખતે લાલસાહેબને પોતાને ડિફેન્ડ કરવા પડ્યા. અમે ત્યાં ઉત્ખનન કર્યું છે અને ત્યાં મંદિર સંબંધિત ઘણી ચીજવસ્તુઓ મળી છે. અને અમને મંદિરના પિલ્લર્સ પણ મળ્યા છે. તેમનો સપોર્ટ કરનારા કોઈ નહોતા. તે વખતે હું મદ્રાસમાં કામ કરતો હતો. હું એ.એસ.આઈ.માં ડિપ્ટી સુપરિન્ટેન્ડેન્ટ હતો અને ત્યારે મેં એક નિવેદન આપ્યું હતું, જે તે વખતે નહોતું આપવું જોઈએ – બી.બી. લાલને મંદિરના અવશેષ ત્યાં મળ્યા છે. અને તે પૂરા ઉત્ખનનમાં હું માત્ર એક મુસ્લિમ હતો. આ સ્થળ જેમ મુસ્લિમો માટે મક્કા-મદિના છે તેમ હિંદુ માટે છે. તેથી મુસ્લિમોએ આ સ્થળ હિંદુઓને આપી દેવું જોઈએ.

‘આર્કિયોલોજીકલ સરવે ઓફ ઇન્ડિયા’ જેવાં વિભાગોએ ખરેખર તો આવા વિવાદીત મુદ્દામાં લોકોની સમજ સ્પષ્ટ થાય તે રીતે કાર્ય કરવું જોઈએ, પણ અયોધ્યાના કિસ્સામાં તેમ થયું હોય તેવું દેખાતું નથી.

e.mail : kirankapure@gmail.com