દેશની આઝાદીની લડતમાં જેલ જવું સામાન્ય હતું, એટલું સામાન્ય કે જેલજીવનને તત્કાલીન આગેવાનોએ સહજતાથી સ્વીકારી લીધું હતું. ગાંધીજીને દેશની આઝાદીની લડત દરમિયાન દસેક વાર જેલમાં જવાનું થયું. ઘણી વાર તો આમાં બેથી વધુ વર્ષની સજા તેમણે ભોગવી. 1915માં દક્ષિણ આફ્રિકાથી ભારત આવ્યા બાદ, પહેલીવહેલી વાર ગાંધીજીને જેલ 1922માં થઈ. તે અગાઉ 1919માં તેમની પંજાબમાં ન પ્રવેશવા ધરપકડ કરવામાં આવી હતી; પરંતુ તેમની પર વિધિવત્ રીતે કેસ ચાલ્યો હોય અને લાંબા મુદ્દતની સજા થઈ હોય તે વર્ષ 1922નું. આ જ મહિનામાં તેમના પ્રથમ કારાવાસને સો વર્ષ પૂર્ણ થઈ રહ્યા છે.

આ ઐતિહાસિક ઘટનાની શરૂઆત તે વખતના અસહકાર આંદોલનથી થઈ હતી અને તે પછી તેમાં ખિલાફત આંદોલન, અંગ્રેજ સરકારના પંજાબના અત્યાચાર અને અન્ય અનેક ઘટનાઓ ઉમેરાતી ગઈ. ભારતમાં આવ્યા બાદ ગાંધીજીનું દેશવ્યાપી આંદોલન અસહકાર હતું. આ દરમિયાન ગાંધીજીએ લખેલા લેખો સંદર્ભે એમનું અમદાવાદના જિલ્લા મેજિસ્ટ્રેટે વૉરંટ કાઢ્યું. અને અમદાવાદમાં તેમની 10 માર્ચના રોજ રાતે દસ વાગ્યે ધરપકડ કરવામાં આવી. 11મી તારીખે તેમને સાબરમતી જેલમાં લઈ જવામાં આવ્યા અને ત્રણ લેખો દ્વારા રાજદ્રોહ ફેલાવ્યો છે એ મતલબનું તહોમતનામું મૂકવામાં આવ્યું. આ ત્રણ લેખો હતા : ‘રાજદ્રોહ’, ‘વાઇસરૉયની મૂંઝવણ અને ‘હુંકાર’.

18મી માર્ચે અમદાવાદના સરકીટ હાઉસ પર આ કેસ ચાલ્યો અને તેમાં કેસની શરૂઆત આ રીતે થઈ : “બરોબર બારને ટકોરે સેશન્સ જજ મિ. બ્રૂમફિલ્ડ પૂર રુબાબમાં આવી પહોંચ્યા. મુકદ્દમો શરૂ થયો. રજિસ્ટ્રાર મિ. ઠાકોરે મહાત્માજી અને તેમના સાથી ભાઈ શંકરલાલ સામેનું તહોમતપત્રક ખડા સૂરમાં વાંચી સંભળાવ્યું. લોકોને यंग इन्डियाના ત્રણ રાજદ્રોહી લેખો કોર્ટની વચ્ચે ફરી એક વાર નિરાંતે સાંભળવાની તક મળી.” જજે તહોમત સમજાવ્યું અને તે ગાંધીજીએ પછી લેખી એકરાર વાંચી સંભળાવ્યો. તેમાં સજા કબૂલ કરતાં એક ઠેકાણે તેઓ કહે છે : “હું દયા માંગતો નથી. તેમ મારા ગુનાને હળવા ગણવો એવી પણ દલીલ કરવા ઇચ્છતો નથી. માટે કાયદાની દૃષ્ટિએ જે ઇરાદાપૂર્વક ગુનો ગણાય, પણ મારે મન તો જે દરેક શહેરીની એક ઊંચામાં ઊંચી ફરજ છે તે માટે સખતમાં સખત સજા માગી લેવા અને તેને આનંદથી તાબે થવા હું અહીં બેઠો છું. મારા લેખી એકરારમાં હું જણાવવાનો છું તેમ હે ન્યાયાધીશ! તમારે માટે બે જ માર્ગ ખુલ્લા છે. જો તમને લાગે કે જે કાયદાનો તમારે અમલ કરવાનો છે તે એક પાપી વસ્તુ છે અને ખરું જોતાં હું નિર્દોષ છું તો તમે તમારી જગાનું રાજીનામું આપો અને એમ કરીને પાપનો સંગ તજો; પણ જો તમને એમ લાગે કે જે કાયદાનો તમે અમલ કરો છો અને જે પદ્ધતિ ચલાવવામાં મદદ કરો છો તે સારી વસ્તુ છે અને તેથી મારી પ્રવૃત્તિ પ્રજાહિતને નુકસાનકર્તા છે તો કડકમાં કડક સજા ફરમાવો.”

આ લેખી એકરારમાં ગાંધીજીએ પોતાનો પૂરો પક્ષ મૂકી આપ્યો છે અને તે પછી જજ બ્રૂમફિલ્ડે કેસનો ચૂકાદો આપ્યો, તેમાં તેઓ કહે છે : “મિ. ગાંધી તમે આરોપનો સ્વીકાર કરી એક રીતે મારું કામ સરળ કરી આપ્યું છે, પણ તમને કેટલી સજા આપવી એ નક્કી કરવાનું કામ સહેલું નથી. મને નથી લાગતું કે આ દેશમાં કોઈ પણ જજ આગળ આટલું અઘરું કામ કોઈ વાર આવી પડ્યું હોય. … તમે જુદી જ કોટિના પુરુષ છો તે તરફ મારાથી દુર્લક્ષ કરાય એમ નથી. તમારા કરોડો દેશબંધુઓની દૃષ્ટિમાં તમે મહાન દેશભક્ત છો, મહાન નેતા છો અને એ વસ્તુ તરફ પણ દુર્લક્ષ કરાય તેમ નથી.”

તે પછી જજ સજા સુનાવતાં કહે છે : “સજા કરવાની બાબતમાં બારેક વરસની વાત પર ચાલેલા આવા જ બીજા એક મુકદ્દમાને હું અનુસરવા માંગુ છું. મિ. બાળ ગંગાધર ટિળકને આ જ કલમની રૂએ સજા થયેલી. તે વખતે છેવટે છ વરસની આસાનકેદની સજા તેમને ભોગવવી પડેલી. મને ખાતરી છે કે જો હું તમને મિ. ટિળકની હારમાં બેસાડું તો તેમાં તમને અયોગ્ય નહીં લાગે. તેથી તમને દરેક ગુનાને માટે બબ્બે વરસની આસાનકેદ, એટલે કે બધી મળીને છ વરસની આસાનકેદની સજા ફરમાવવાની મને મારી ફરજ લાગે છે. આ સજા ફરમાવતાં હું એટલું ઉમેરવા માંગું છું કે ભવિષ્યમાં જો હિંદુસ્તાનનું રાજદ્વારી વાતાવરણ શમે અને સરકાર તમારી સજા ઓછી કરી તમને છોડી મેલી શકે તો તે દિવસે મારા જેટલો આનંદ બીજા કોઈને નહીં થાય.”

આ રીતે ‘ધ ગ્રેટ ટ્રાયલ’ થઈ. સજા થયા પછી પણ ગાંધીજીએ પોતાની રચનાત્મક કાર્યની નિર્ધારિત કરેલી ભૂમિકાએ જ આગળ વધવાનું નિશ્ચિત કર્યું. ફેબ્રુઆરી, 1922માં ચૌરીચૌરીમાં લોકોએ આચરેલી હિંસા પછી અસહકારનું આંદોલન થંભાવી દેવામાં આવ્યું હતું. આ પછી ગાંધીજીનું મુખ્ય ધ્યેય રચનાત્મક કાર્યક્રમ દ્વારા ધ્યાન કેન્દ્રિત કરવાનું હતું. રચનાત્મક કાર્યક્રમમાં રાષ્ટ્રને પાયામાંથી ઘડતર કરવાની ગાંધીજીની નેમ હતી. તેમાં કોમીએકતા, અસ્પૃશ્યતાનિવારણ, દારૂબંધી, ખાદી, બીજા ગ્રામોદ્યોગ, ગામસફાઈ, પાયાની કેળવણી, પ્રૌઢશિક્ષણ એવા અઢાર કાર્યક્રમોને પ્રાધાન્ય આપવામાં આવ્યું હતું. અને એટલે જ અદાલતમાંથી વિદાય લેતી વેળાએ ગાંધીજીએ કહ્યું : “ભારતવાસી શાંતિ જાળવે, અને દરેક પ્રયાસ કરીને શાંતિની રક્ષા કરે. કેવળ ખાદી પહેરે અને રેંટિયો કાંતે. લોકો જો મને છોડાવવા માગતા હોય તો શાંતિ દ્વારા જ છોડાવે. જો લોકો શાંતિ છોડી દેશે તો યાદ રાખજો કે હું જેલમાં રહેવાનું પસંદ કરીશ.”

જેલવાસ દરમિયાન પણ ગાંધીજીની પ્રવૃત્તિ સતત ચાલતી રહેતી, તેમાં મુખ્ય લખવા અને વાંચવાનું તેઓએ ખૂબ કર્યું છે. સાબરમતી જેલમાંથી તેઓ ભાણેજ મથુરદાસ ત્રિકમજીને લખેલાં પત્રમાં જણાવે છે : “મારી શાંતિનો પાર નથી. અહીં તો ઘર જ છે. હજુ તો જેલ જેવું કંઈ લાગતું જ નથી. પણ જ્યારે મળનારા આવતા બંધ થશે ને જેલનો કંઈક દાબ પણ આવશે ત્યારે હું વધારે શાંતિ ભોગવવાનો, એ તો ખચીત માનજો.” અન્ય એક મિત્ર રેવાશંકર ઝવેરીને પણ ગાંધીજીએ જેલમાંથી લખેલા પત્રોના શબ્દો છે : “હું તો ભારે શાંતિ ભોગવી રહ્યો છું.” આ જ દરમિયાન તેમણે બાળપોથી લખી હતી. આ બાળપોથી 1951માં પ્રકાશિત થઈ હતી. તે પછી તેમણે હકીમજી અજમલખાનને પત્ર દ્વારા સારું એવું લખાણ લખ્યું છે. આ પત્રમાં એક ઠેકાણે તેઓ લખે છે : “હું ત્રિકોણકાર ખંડમાં છું. એ ત્રિકોણની સૌથી લાંબી બાજુ પશ્ચિમે છે અને તે બાજુએ અગિયાર કોટડી છે. આ ચોગાનમાં મારો એક સાથી, મારા ધારવા પ્રમાણે, એક અરબ રાજકેદી છે. એને હિંદુસ્તાની આવડતું નથી અને દુર્ભાગ્યે મને અરબી નથી આવડતું, એટલે અમારો સંબંધ કેવળ સવારે એકબીજાને સલામ કરવા પૂરતો જ છે. … આખો ત્રિકોણ મારે માટે કસરત સારુ ખુલ્લો છે, અને મને કદાચ 140 ફૂટ જગ્યા મળી રહેતી હશે. હું પેલા દરવાજામાંથી દેખાતી ખુલ્લી જગ્યાની વાત કરી ગયો.” આમ, આબેહૂબ તેમની જગ્યાનું વર્ણન આ પત્રમાં કર્યું છે.

આ જેલવાસ દરમિયાન યરવડા જેલના સુપરિન્ટેન્ડેન્ટને પત્ર લખવાનો ક્રમ ગાંધીજીનો રહ્યો છે. તેમણે સુપરિન્ટેન્ડેન્ટને અહીંયા ખાસ્સાં એવા પત્ર લખ્યા છે. આ પત્રોમાં ગાંધીજી તેમને અલગ અલગ બાબતે ધ્યાન દોરી રહ્યા છે. 14 ઑક્ટોબરના રોજ લખાયેલા પત્રમાં તેઓ લખે છે : “मोर्डन रिव्यू પત્ર આપવાની સરકારે મને ના પાડી છે, તો તે સંબંધમાં હું જણાવવાની રજા લઉં છું કે ગઈ ત્રિમાસિક મુલાકાત વખતે મારી સ્ત્રીની સાથે આવેલા મિત્રોએ મને કહ્યું કે સરકારે તો એવું જાહેર કીધું છે કે કેદીઓને સામયિક પત્રો આપવામાં આવે છે. જો આ ખબર સાચી હોય તો મારી માગણી તાજી કરું છું.” સુપરિન્ટેન્ડેન્ટને એક અન્ય પત્રમાં તેઓ ફરી સામયિકની માંગણી કરતાં લખે છે : “वसन्त અને समालोचक નામનાં બે ગુજરાતી માસિકો મને ન લેવા દેવામાં આવે એવો, કારણ જણાવ્યા વિના, ઇન્સ્પેક્ટર જનરલે હુકમ કર્યો છે એમ તમે મને જણાવ્યું છે. समालोचकને વિષે તો હું બહુ નથી જાણતો, પણ वसन्तને હું જાણું છું. .. એ માસિકમાં લખનારાઓ પણ ઘણાખરા એક અથવા બીજી રીતે સરકારની સાથે સંબંધ રાખનારા છે. એમાં શુદ્ધ રાજકીય વિષયોની ચર્ચા આવે છે એવું મારા જાણવામાં નથી.”

આ રીતે ગાંધીજીનો પ્રથમ જેલવાસ પ્રવૃત્તિથી ભર્યોભર્યો રહ્યો છે. 1924ના વર્ષમાં 4 ફેબ્રુઆરીના રોજ તેમને બિનશરતી છોડવાનો હુકમ થયો અને તેઓ છૂટ્યા. આઝાદીના અમૃત મહોત્સવની ઊજવણીમાં આ ઘટનાઓ અગત્યની છે અને તે પ્રજા સમક્ષ મૂકાવી જોઈએ. આ ઘટનાક્રમથી જ આઝાદી કિંમત સમજાશે. અને એ પણ સમજાશે કે વર્તમાન આગેવાનો કેટલાં ક્ષુલ્લક બાબતે ગૌરવ લે છે.

e.mail : kirankapure@gmail.com

ભારત આધ્યાત્મિક ભૂમિ કહેવાય છે અને આ આધ્યાત્મિકતાએ વિશ્વ પર પણ અસર કરી છે. આધ્યાત્મવિશ્વમાં અરવિંઘ ઘોષ ચમકતો સિતારો રહ્યા છે, અને હાલમાં તેમની દોઢસોમી જયંતી ઊજવાઈ રહી છે. તેમનો જન્મ 1872માં 15 ઑગસ્ટના રોજ કોલકતામાં થયો હતો. અરવિંદના પિતા કૃષ્ણાધૂન ઘોષ સિવિલ સર્જન હતા અને તેમની માતા સ્વર્ણલતા દેવી જાણીતાં બ્રહ્મસમાજી રાજનારાયણ ઘોષની દીકરી હતાં. અરવિંદનું પ્રાથમિક શિક્ષણ દાર્જિલિંગમાં થયું. પિતા કૃષ્ણાધૂન ઘોષને ‘ઇન્ડિયન સિવિલ સર્વિસ’ પ્રત્યે આકર્ષણ હતું, અને અરવિંદ સહિત ત્રણેય દીકરા આ સર્વિસમાં જાય તેવી તેમની આકાંક્ષા હતી. આ આકાંક્ષાને પૂર્ણ કરવા ઘોષ પરિવાર 1879માં ઇંગ્લેન્ડમાં જઈ વસ્યું. તે પછી અરવિંદનું ઘણું ખરું શિક્ષણ પાદરી ડબલ્યુ.એચ. ડ્રેવેડના દેખરેખ હેઠળ થયું. આ રીતે લંડનમાં સારામાં સારું શિક્ષણ લઈને યુવાન અરવિંદ ઘોષે ‘ઇન્ડિયન સિવિલ સર્વિસ’ની પરીક્ષા પાસ કરી. જો કે અરવિંદને આ સર્વિસમાં જોડાવવાની કોઈ ઇચ્છા નહોતી, પરંતુ તેઓ બડોદા સ્ટેટ સર્વિસમાં જોડાવા હિંદુસ્તાન પાછા ફર્યા.

વડોદરા આવ્યા બાદ તેમણે હિંદુસ્તાન જોયું-જાણ્યું અને તેઓ સિવિલ સર્વિસ સાથે અન્ય ક્ષેત્રોમાં પણ કેળવેલાં રસની પ્રવૃત્તિમાં હિસ્સો લેવા લાગ્યા. તેમણે કવિતાઓ લખી અને લેખો લખ્યાં. તે પછી તેઓ આઝાદીના ચળવળમાં જોડાયા અને ‘વંદે માતરમ્’ અખબારના ચીફ એડિટર બન્યા. 1907માં તેમણે કૉંગ્રેસના અધિવેશનમાં ભાગ લીધો હતો અને તિલકની આગેવાની હેઠળ નરમપંથીઓ કૉંગ્રેસીઓ સામે નારાજગી દર્શાવી. કૉંગ્રેસના રાષ્ટ્રવાદી જૂથને મજબૂત કરવા દેશભરમાં પ્રવાસો કર્યા. જો કે 1908માં તેમની અલીપોર બોમ્બ કેસમાં ધરપકડ થઈ. પછીથી તેમનો ઝોક અધ્યાત્મ તરફ થતો ગયો અને 1910માં તો તેઓ તેમના કાયમી નિવાસ બનેલા પોન્ડિચેરીમાં સ્થાયી થયા. કહેવાય છે કે બ્રિટિશરોની ગુપ્ત પોલીસ હંમેશાં અરવિંદની પ્રવૃત્તિ પર નજર રાખતી રહી. અરવિંદ ઘોષના જીવનની આ ટૂંકી સફર છે. આ સફરમાં તેમના આધ્યાત્મિક વિચાર ઘડાતા ગયા, અને પરિણામે અરવિંદદર્શન ઘડાયું. અરવિંદદર્શનની આ ખ્યાતિ દેશમાં જ નહીં, વિદેશમાં પણ પહોંચી અને અનેક જાણીતી હસ્તીઓએ તેમનું માર્ગદર્શન મેળવ્યું. દેશના વિખ્યાત વકીલ નાની પાલખીવાલા પણ તેમનાથી પ્રભાવિત હતા, અને તેમણે ‘અમે ભારતના લોકો’ પુસ્તકમાં તેમના વિશે આપેલા વક્તવ્યને શબ્દબદ્ધ કરવામાં આવ્યું છે. આ વક્તવ્યમાં અરવિંદના કેટલાક વિચારો હાલમાં પણ પ્રસ્તુત લાગે છે. નાની પાલખીવાલાએ ઑલ ઇન્ડિયા રેડિયો પર ‘આજના સંદર્ભમાં શ્રી અરવિંદની વિચારધારા’ રજૂ કર્યું હતું. આ વક્તવ્ય અરવિંદની વિચારધારાને સંક્ષિપ્તમાં સમજવા અર્થે ઉપયોગી થાય એવું છે.

આજની વર્તમાન સ્થિતિ સંદર્ભે અરવિંદની વિચારયાત્રા વધુ સકારાત્મક લાગી શકે તેવી તેમણે કલ્પના કરી છે. નાની પાલખીવાલા લખે છે કે, “એમણે[અરવિંદ] ભવિષ્યમાં વિશ્વનું એવું સંગઠન જોયું જેમાં માણસને વધુ ન્યાયી, ઉલ્લાસમય અને ઉમદા જીવન મળે. માનવીય વિશ્વને એકતા આવી રહી છે, એ ગતિમાન થઈ છે. … એકતા કુદરતની જરૂરિયાત અને અનિવાર્ય હિલચાલ છે. રાષ્ટ્રો માટે પણ એની જરૂરિયાત સ્પષ્ટ છે, કેમ કે એના વગર કોઈ પણ ક્ષણે નાના રાષ્ટ્રોની સ્વતંત્રતા ભયમાં છે અને મોટાં તેમ જ શક્તિશાળી રાષ્ટ્રોમાં પણ જીવન બિનસલામત છે.” અરવિંદ દ્વારા અભિવ્યક્ત આ મુદ્દો અત્યારે યુક્રેન અને રશિયાના વિવાદના સંદર્ભે જોઈ શકાય, જેમાં યુક્રેનની સ્વતંત્રતા ભયમાં છે અને આ પૂરા મુદ્દામાં રશિયા-અમેરિકા આમનેસામને આવ્યા.

એ રીતે સરકારના આદર્શ અંગે અરવિંદે પોતાના વિચારો રજૂ કર્યા હતા અને તે આ પ્રમાણે હતા : “સરકાર લોકો માટે છે. એણે સ્થિરતા અને વિકાસ આપવાં જોઈએ. એકતા અને સહકારથી સ્થિરતા તથા મુક્ત વ્યક્તિગત વિકાસથી રાષ્ટ્રીય વિકાસ સાધી શકાય. નિઃસ્વાર્થ, નિરભિમાની, સંપૂર્ણપણે પ્રામાણિક અને શક્તિશાળી વ્યક્તિઓ દ્વારા સરકાર ચાલવી જોઈએ. એમની વફાદારી સમગ્ર રાષ્ટ્ર પ્રત્યે હોય, પક્ષના નહીં પણ સમગ્ર રાષ્ટ્રના હિત માટે એમણે કામ કરવું જોઈએ.” અરવિંદ દ્વારા સરકાર માટે આ આદર્શ વાસ્તવિકતામાં ક્યાં ય નજરે ચઢતા નથી. સરકાર ચલાવનાર વ્યક્તિઓમાં જે ગુણ અરવિંદ અપેક્ષિત રાખે છે તેની જમીની હકીકત નિરાશાજનક છે.

અરવિંદે આદર્શ તો રજૂ કર્યો હતો, પણ સાથે સામાન્ય રાજકારણનું તેમણે રજૂ કરેલ ચિત્ર વેધક હતું. તેમણે કહ્યું છે : “વિશ્વના કોઈ પણ ભાગમાં વર્તમાન રાજકારણી લોકોના આત્મા કે આકાંક્ષાઓનું પ્રતિનિધિત્વ કરતો નથી. સામાન્ય રીતે એ પોતાની સંકુચિતતા, સ્વાર્થ, અભિમાન અને છેતરપિંડીનું જ પ્રતિનિધિત્વ કરે છે. આ બધાનું સરસ પ્રતિનિધિત્વ કરવા ઉપરાંત એ માનસિક બિનકાર્યક્ષમતા, નૈતિક રૂઢિચુસ્તતા, નિર્બળતા અને આડંબરનું પ્રતિનિધિત્વ કરે છે. એની સામે ઘણી વાર મહાન પ્રશ્નો નિર્ણયો માટે આવે છે. પણ એ એમને મહાન રીતે ઉકેલતા નથી. એને હોઠે ઊંચા શબ્દો તથા ઉમદા વિચારો હોય છે ખરા, પણ બહુ જલદી એ પક્ષની પોપટવાણી બની જાય છે. આધુનિક રાજકીય જીવનની બીમારી અને એનો દંભ વિશ્વના દરેક રાષ્ટ્રમાં મોજૂદ છે. આ બનાવટમાં બૌદ્ધિક વર્ગ સહિત બધાની વશીકરણ પ્રેરિત સંમતિ જ બીમારીને છુપાવે છે અને લાંબી ચલાવે છે. આ સંમતિને કારણે જ માણસ પ્રત્યેક આદતી વસ્તુને વશ થાય છે અને એમના જીવનના વર્તમાન સંજોગો સર્જે છે. આમ છતાં આવાં જ મનના માણસોથી બધાનું હિત નક્કી થાય છે, આવા જ હાથમાં એ સોંપવું પડે છે, આવી રાજ્ય નામની સંસ્થા પર જ વ્યક્તિએ પોતાની પ્રવૃત્તિનું નિયમને વધુ ને વધુ છોડવું પડે છે.”

અરવિંદ રાજકારણમાંથી આધ્યાત્મિકતા તરફ વળી ગયા છે પણ તેમની સમજણ પાક્કી છે. ‘આધુનિક રાજકીય જીવનની બીમારી અને એનો દંભ’ તેમણે મૂકી આપીને આગળ કહ્યું છે કે, “ખરેખર તો આમાં બધાનું સૌથી વધુ હિત સધાતું નથી પણ આ વ્યવસ્થિત આંધળૂકિયા અને દુષ્ટતામાં જે સારા અંશ રહેલા છે એથી જ ખરો વિકાસ થાય છે. કુદરત હંમેશાં ગોટાળાઓની વચ્ચે પણ આગળ વધે છે અને અંતમાં માણસની અપૂર્ણ મનોવૃત્તિને કારણે નહીં પણ એની સામે થઈને પોતાના લક્ષ્ય સિદ્ધ કરે છે.” અરવિંદના દર્શનશાસ્ત્રની આ ઊંચાઈ છે, જેમાં તે અંતે કુદરતના મુકામને મૂકે છે.

નાની પાલખીવાલા તો અરવિંદના લખાણોના ચાહક છે અને તે તો એટલે સુધી ભલામણ કરે છે કે તે લખાણોમાં ડહાપણના શબ્દો ટપકે છે અને તે દરેક શાળા અને કૉલેજમાં શીખવવા જોઈએ. અને તેમ કહેવાનું કારણ કે રાષ્ટ્રીય શિક્ષણ વિશે પણ તેમણે કરેલું મંથન નાની પાલખીવાલાએ રજૂ કર્યું છે. અરવિંદ રાષ્ટ્રીય શિક્ષણ વિશે કહે છે : “સમાજે કેવળ સફળતા, કારકિર્દી અને પૈસાને જ મહત્ત્વ આપવાની ના પાડવી જરૂરી છે. એને બદલે આત્મા સાથેના સંપર્કથી વિદ્યાર્થીનો પૂર્ણ અને ખરો વિકાસ થાય તેની ઉપર, તેમ જ શરીર, જીવ અને મનમાં રહેલા આત્માના સત્યના વિકલ્પ અને આવિષ્કાર ઉપર ભાર મૂકવો જોઈએ. આ સર્વોપરી જરૂરિયાત છે.” અરવિંદ શિક્ષણની આ દર્શાવેલી જરૂરિયાતથી અત્યારે બિલકુલ વિપરીત માર્ગે શિક્ષણ જઈ રહ્યું છે. અવળા માર્ગે થઈ રહેલાં શિક્ષણનાં કારણો ઘણાં છે તેમાંનું એક મીડિયા છે અને તે વિશે પણ અરવિંદે એમ કહ્યું છે કે, “સંપૂર્ણતાનો આદર્શ ફેલાવવા માટે સિનેમા, ટેલિવિઝન, પુસ્તકો, ફોટોગ્રાફ અને સામયિકો જેવાં સંદેશાવ્યવહારનાં આધુનિક સાધનોનો પૂરો અને ડહાપણયુક્ત વપરાશ થવો જોઈએ.” હવે આપણે સૌ જાણીએ છીએ કે મીડિયામાં આવી રહેલા કન્ટેન્ટમાં ભાગ્યે જ ડહાપણ વપરાયું હોય. અને તેઓ શિક્ષણ માટે જે સૌથી આવશ્યક માને છે તે છે : “ભારતની યુવા પેઢીએ વિચાર કરતાં શીખવું જોઈએ. બધા જ વિષયો, સ્વતંત્રપણે, ઉપયોગી રીતે, સપાટી પર અટકવાને બદલે ઊંડાણમાં જઈને, કોઈ જાતના બંધન વગર તીક્ષ્ણ તલવારથી ભ્રામક દલીલો અને પૂર્વગ્રહોને વાઢી નાખીને અને ભીમની ગદાથી તમામ જાતની રૂઢિચુસ્તતાને તોડી નાખીને વિચાર કરતાં શીખવું જોઈએ.”

અરવિંદના જન્મની આ દોઢસોમી જયંતીના પ્રસંગે આ તેમના વિચારોની ઝલક માત્ર છે. અરવિંદના વિચારયાત્રાના પરિચયમાં આવનારે તેમની આ યાત્રા અદ્ભુત અને શાશ્વત્‌ ગણાવે છે.

e.mail : kirankapure@gmail.com

થાઈલેન્ડમાં કોહ સુમોઇ નામના ટાપુ પર સ્પિન કિંગ શેન વોર્નનું શંકાસ્પદ મૃત્યુ થયું. માત્ર 52 વર્ષની ઉંમરે મોજીલા વોર્નીએ વિદાય લીધી. ઑફ ધ ફિલ્ડ રંગીનીમાં દેખાતા વોર્ન ઑન ફિલ્ડ પર પણ પોતાની હાજરીથી ક્રિકેટમાં રંગ ઉમેરતો રહ્યો. 1992થી 2007 સુધી તેણે સ્પિન બોલિંગ દ્વારા ક્રિકેટવિશ્વને કેટકેટલી અદ્ભુત પળો આપી. તેમાંની એક પળ તો આજે ય વારેવારે યાદ કરાય અને જોવાય છે; તે ઇંગ્લેન્ડના જાણીતા બેટ્સમેન માઇક ગેટિંગને નાંખેલો બોલ. 1993માં એશિઝની બીજી ટેસ્ટ મેચમાં માઇક ગેટિંગ ક્રિઝ પર પર હતો. ઓસ્ટ્રેલિયન કેપ્ટન એલન બોર્ડરે યુવાન સ્પિન બોલર શેન વોર્નના હાથમાં બોલ આપ્યો. જમણેરી માઇક ગેટિંગની સામે શેન વોર્ને બોલ નાંખ્યો ત્યારે તે બોલ લેગ સ્ટમ્પની લાઈન દોરીથી ખાસ્સો બહાર પડ્યો. ગેટિંગે બોલને છોડી દેવાનું મુનાસિબ માન્યું, પણ બોલ ટર્ન થયો અને ગેટિંગનું ઑફ સ્ટમ્પ ઉડાવી દીધું. ગેટિંગને આ રીત ટર્ન થયેલાં બોલનું આશ્ચર્ય થયું. ઑસ્ટ્રેલિયન ટીમના સભ્યો અને ક્રિકેટ કોમેન્ટ્રેટરોને પણ લાગ્યું કે બોલ અકલ્પનીય રીતે ટર્ન થયો છે. તે પછી આ બોલને ‘બોલ ઑફ ધ સેન્ચુરી’ તરીકે ખ્યાતિ મળી. ઇન્ટરનેશનલ ક્રિકેટમાં માંડ હજુ દોઢ વર્ષ થયું હતું ને વોર્ને પોતાના સ્પિનની કરતબ દાખવવાની શરૂ કરી દીધી હતી; પછીના દોઢ દાયકા સુધી લેગ સ્પિન બોલિંગમાં તેનું એકચક્રી શાસન ચાલતું રહ્યું.

ક્રિકેટમાં પદાર્પણ કર્યા બાદ શેન વોર્ને આઠ વર્ષ સુધી એવું દમદાર પર્ફોમન્સ આપ્યું કે વિઝડન દ્વારા વીસમી સદીના મહાન ક્રિકેટરોને પસંદગી કરવાની હતી ત્યારે તેમાં પાંચમાંથી એક નામ વોર્નનું આવ્યું. અન્ય ચાર નામોમાં સર ડોનાલ્ડ બ્રેડમેન, સર ગારફિલ્ડ સોબર્સ, સર જેક હોબ્બ્સ અને વિવ રિચાર્ડ્સ હતા. આ યાદીમાં નામ પસંદ કરનારાંઓમાં વિશ્વભરના સો ક્રિકેટ નિષ્ણાતોની સમિતિ બની હતી. વિઝડનની આ યાદીમાં તે વખતે રમી રહેલાં ક્રિકેટરોમાં શેન વોર્ન એક માત્ર હતો. આવી અનેક સિદ્ધિઓથી શેન વોર્નનું જીવન સમૃદ્ધ થયું છે. આજે પણ ટેસ્ટ ક્રિકેટમાં સૌથી વધુ વિકેટ લેનારાં બોલર્સમાં શેન વોર્ન 708 વિકેટ સાથે બીજા ક્રમે છે. ઓસ્ટ્રેલિયાના વિક્ટોરિયા તરફથી રમતો વોર્ન ઇંગ્લિશ કાઉન્ટી ટીમ હેમ્પશાયર વતી પણ રમ્યો. આજે જેમ ભારતની આઈ.પી.એલ.ની બોલબાલા છે તેમ એક વખતે ઇંગ્લિશ કાઉન્ટી વતી રમવાનો ક્રિકેટરોમાં ક્રેઝ હતો. નિવૃત્તિ પછી વોર્ન આઈ.પી.એલ.માં રાજસ્થાન રોયલ્સનો મેન્ટર પણ બન્યો. એવું કહેવાય છે કે ક્રિકેટ વિશ્વમાં જ્યારે લેગ સ્પિન બોલિંગ મૃત્યુશૈય્યા પર હતી, ત્યારે વોર્ને તેને જીવંતદાન તો આપ્યું, પણ પછી એ લેગ સ્પિન બોલિંગને અમર બનાવી ગયો. તદ્ઉપરાંત કોમેન્ટ્રી સહિત અસંખ્ય પ્રવૃત્તિ સાથે તેનું જોડાણ હતું. ક્રિકેટની તેની આસમાની બુલંદીમાં કેટલાક કાળા ડાઘે ય લાગ્યા હતા; તેમાં ડ્રગ્સનું સેવન, અનૈતિક સંબંધ અને બુકીઓ પાસેથી પૈસા લેવાના આરોપ હતા. આ આરોપમાં ક્યાં ય શેન વોર્ન બચી શકે એમ નહોતો. ડ્રગ્સ સેવન બદલ તો તેના પર પ્રતિબંધ પણ લાગી ચૂક્યો હતો. જો કે આ બધું ય છતાં વોર્ન ક્યારે ય ઓન-કેમેરા ડિસ્ટર્બ દેખાયો નથી, તે તો ‘હું આવો જ છું’ તેમ બેફિકર લાગ્યો છે.

વોર્નની આ છબિ શરૂઆતથી રહી અને તેથી જ્યારે નેવુંના દાયકા પછી ક્રિકેટમાં બદલાવ આવતાં ગયા, તેમાં વોર્ન બરાબર ફિટ બેસતો ગયો. સફેદમાંથી રંગીન કપડાંમાં ગ્રાઉન્ડમાં ઉતરતાં ક્રિકેટરોમાં વોર્નનો મિજાજ બરાબર ગોઠવતો હતો. તેની કારકિર્દીની શરૂઆત મેચો સામાન્ય રહી. પણ 1993માં એશિઝ સિરીઝથી વોર્નનું ઇન્ટરનેશન ક્રિકેટમાં નામ ઝળકવા લાગ્યું. આ સિરીઝમાં છ ટેસ્ટમાં તેની સૌથી વધુ 34 વિકેટો હતી. 1993થી 1999માં વોર્નનો જાદુ એ રીતે ચાલતો ગયો કે તે ત્રણસો ટેસ્ટ વિકેટ લેવાની સિદ્ધિ સુધી પહોંચ્યો. તે પછી ઓસ્ટ્રેલિયન ટેસ્ટ ક્રિકેટ ટીમની વાઇસ કેપ્ટનશીપ મળી. આ પછીના પડાવ ડ્રગ્સ સેવન, પુનરાગમન અને નિવૃત્તિનો રહ્યો, પણ કારકિર્દી પૂર્ણ થાય ત્યાં સુધી વોર્નનું નામ ઇતિહાસમાં સુવર્ણ અક્ષરે લખાઈ ચૂક્યું હતું.

સુનિલ ગાવાસ્કરની વોર્નના અવસાન પછી એવી કોમેન્ટ આવી કે વોર્નનો ભારત સામેનો દેખાવ સાવ સામાન્ય કક્ષાનો રહ્યો છે. આ વાત સાચી છે કે વોર્નનું સૌથી નબળું પર્ફોમન્સ ભારત સામે રહ્યું છે. આમે ય ભારતીય ઉપખંડ સિવાયના સ્પિન બોલરોમાં ભાગ્યે જ કોઈ ભારત સામે દમદાર પર્ફોમન્સ આપી શકે. પરંતુ વોર્નનો અન્ય દેશ સામેનો દેખાવ નજરઅંદાજ ન કરી શકાય. ઓસ્ટ્રેલિયાના કટ્ટર પ્રતિસ્પર્ધી રહેલાં ઇંગ્લેન્ડ સામે વોર્ને 36 મેચમાં 195 વિકેટ લીધી છે અને એ રીતે સાઉથ આફ્રિકા સામે 24 મેચમાં 130 વિકેટ. એશિયાઈ દેશો  શ્રીલંકા અને પાકિસ્તાન સામે પણ વોર્નનો દેખાવ પ્રભાવશાળી છે. બોલિંગની સાથે સાથે વોર્ન ઠીકઠાક બેટિંગ પણ કરી છે તે તેના રેકોર્ડ પરથી જાણી શકાય. 145 ટેસ્ટ મેચમાં તેના રન 3,154 છે અને તેમાં બાર અડધી સદી છે. ઓસ્ટ્રેલિયાની એવરગ્રીન ટીમમાં બોલિંગ જ નહીં બેટિંગ દ્વારા પણ વોર્નની ખાસ જગ્યા બની હતી. એટલે ગાવાસ્કરે ય વોર્નની મહાનતા ભારત સંદર્ભે ભલે નકારી હોય, પણ આંકડા જોતાં વોર્ન ક્રિકેટ લિજેન્ડમાં સ્થાન પામે છે.

વોર્નનું પર્ફોમન્સ જેમ ટેસ્ટમાં દમદાર રહ્યું તેમ વન ડેમાં 194 મેચમાં તેની વિકેટો 293 છે. વન ડેમાં કેટલીક મેચો વોર્નના કારણે યાદ કરી શકાય. આવી એક મેચ એટલે 1999ના વર્લ્ડ કપમાં રમાયેલી સેમિ ફાઈનલ. આ મેચમાં પ્રથમ ઇનિંગમાં ઓસ્ટ્રેલિયાએ માત્ર 213 રન કર્યા હતા. પ્રતિસ્પર્ધી સાઉથ આફ્રિકાની મજબૂત બેટિંગ લાઇનઅપ જોતા આ ટારગેટ સુધી પહોંચી જશે તેવું સૌને લાગતું હતું. ઓપનર હર્ષલ ગીબ્સ અને ગેરી કર્સ્ટનની પાર્ટનરશીપ જે આગળ વધી રહી હતી, તે પરથી તેમને આઉટ કરવું અશક્ય લાગતું હતું. બાર ઓવર સુધી 48 રનનો સ્કોર હતો. વોર્ન બોલિંગમાં આવ્યો અને તેણે ગિબ્સને બોલ્ડ કર્યો. બસ, તે પછી ધીરે-ધીરે સાઉથ આફ્રિકાની ટીમ ધરાશયી થતી ગઈ. આ મેચમાં વોર્ને માત્ર 29 રન આપીને ચાર વિકેટ ખેરવી હતી. મેચમાં પ્લેયર ઑફ ધ મેચ શેન વોર્ન બન્યો. આવી અનેક મેચો છે જે શેન વોર્ને પ્રતિસ્પર્ધીઓના હાથમાંથી લઈને ઓસ્ટ્રેલિયાને વિજયી ટીમનો ખિતાબ અપાવ્યો.

શેન વોર્નનો જાદુ ચાલ્યો હોય એવી બીજી એક ટેસ્ટ મેચ 2005ની છે. આ મેચમાં ઇંગ્લેન્ડના બેટ્સમેન એન્ડ્રુ સ્ટ્રોસને જે રીતે બોલ્ડ કર્યો તે અચંબિત કરનાર છે. એન્ડ઼્રુ સ્ટ્રોસ ડાબેરી બેટ્સમેન છે અને તેના માટે વોર્નનો બોલિંગ ટપ પડીને અંદરની બાજુ આવે. એન્ડ્રુ સ્ટ્રોસ રમતો હતો ત્યારે બોલ ઓફ સ્ટમ્પની લાઈનથી એટલો બધો બહાર પડ્યો કે તેને પગથી જ રોકી લેવા માટે એન્ડ્રુ સ્ટ્રોસ આગળ આવીને પેડ મારવા ગયો. પણ બોલ સ્ટ્રોસે ધાર્યા હતો એના કરતાં વધુ ટર્ન થયો અને લેગ સ્ટમ્પ ઊડી ગયું. ગ્રેટેસ્ટ બોલમાં ગણના થાય તેવાં અનેક બોલ વોર્ન દ્વારા ક્રિકેટ પિચ પર પડ્યા છે. સ્વાભાવિક છે કે તેમાં જે બોલ પર વિકેટ મળી હોય તેની જ ગણતરી થઈ હોય.

ગોડ ગિફ્ટેટ આ કરતબને વોર્ને ખૂબ નિખાર્યું અને પૂરી કારકિર્દી દરમિયાન પોતાના સ્પિન બોલિંગનો દબદબો જાળવી રાખ્યો. જેમ તેણે નાંખેલા દડા અદ્વિતીય હતા, તેમ તેની શારીરિક વિશેષતાયે હતી. તેની એક આંખ ગ્રીન હતી અને બીજી બ્લ્યુ. આંખની આ સ્થિતિને ‘કમ્પ્લીટ હેટેરોક્રોમિયા’ નામથી ઓળખાય છે. તેણે પોતાના નામનું ફાઉન્ડેશન પણ ઊભું કર્યું હતું, જેમાં ગરીબ બીમાર બાળકોની સારવાર થતી અને મદદેય થતી. આ કામ તેના નિવૃત્તિ પછી ખાસ્સું એવું વિસ્તર્યું હતું. આ બધાની સાથે તેનો રંગીન મિજાજની ખબરો પણ મીડિયામાં અવારનવાર આવતી રહેતી. નિવૃત્તિ પછી પણ મીડિયામાં વોર્નનું નામ ચમકતું રહ્યું છે અને તેના વિદાય પછી પણ વોર્ન ક્રિકેટમાં બુલંદ સિતારો બની રહેશે.

અલવિદા વોર્ન.

e.mail : kirankapure@gmail.com