‘પ્રભુનો (હરિનો) માર્ગ છે શૂરાનો નહિ કાયરનું કામ જો,

પરથમ પહેલું મસ્તક મૂકી વળતાં લેવું નામ જોને’.

અરવિંદ વાઘેલા

મધ્યકાલીન ગુજરાતી કવિ પ્રીતમદાસની આ પંક્તિઓ પ્રભુને માર્ગે ચાલવાની શરત બતાવે છે. પરમેશ્વરને ખાતર મસ્તક મુકવાની તૈયારી હોય તેને માટેનો આ માર્ગ છે. અને સ્વાભાવિક છે કે જે મસ્તક મુકવા, પ્રભુને નામે બલિદાન આપવા તૈયાર હોય તે શૂરો જ હોય, કાયરનું, ડરપોકનું આમાં કામ જ નથી. પ્રભુ ઇસુ સ્વયં કહે છે કે, – ‘… જો કોઈ મારી પાછળ આવવા ચાહે તો તેણે પોતાનો નકાર કરવો, ને પોતાનો વધસ્થંભ ઊંચકીને મારી પાછળ ચાલવું’ (માર્ક 8.34) પોતાનો, પોતાની જાતનો, પોતાના વ્યક્તિત્વનો નકાર કરવો (Self Denial) એ આજના સ્વકેન્દ્રિત અને ગુમાની વિશ્વમાં અશક્ય બાબત છે. પોતાના પાપોનો સ્વીકાર કરવો અને પ્રાયશ્ચિત કરવું એ શિષ્યપણાની પ્રાથમિક શરત છે. ‘બાઈબલ’ના ‘નવા કરાર’માં  શિષ્યપણાનું ઉત્તમ ઉદાહરણ પૂરું પાડતું એક ઓછું જાણીતું, માત્ર એક જ પ્રસંગે થોડીવાર માટે આવતું Simon of Cyrene / ગ્રીકમાં simon Kyrenaios. (kurene – રોમનાઈઝ ગ્રીક નામ) ગુજરાતી અનુવાદ મુજબ સિમોન કુરેનીનું પાત્ર છે. મેરી મેગ્ડેલીનની જેમ જ સિમોન કુરેની વિશે પણ ઝાઝી ચર્ચા આપણે ત્યાં થઇ નથી.

બાઈબલના નવા કરારમાં ઈસુના ક્રુસિફિકેશન પૂર્વેની ઘટનાના સમયે સિમોન કુરેની(Simon of Cyrene)નું પાત્ર આપણી સમક્ષ આવે છે. ચાર પૈકીના ત્રણ સુવાર્તા લેખકો માત્થી, માર્ક અને લુક એક સમાન રીતે આ પ્રસંગ અને પાત્રને આલેખે છે. જુઓ –

માત્થી 27.32 – ‘તેઓ બહાર જતાં હતા ત્યારે કુરેનીનો સિમોન નામે એક જણ તેઓને મળ્યો, તેની પાસે તેઓએ તેનો વધસ્થંભ પરાણે ઊંચકાવી લીધો.’

માર્ક 15.21 – ‘સિમોન કરીને કુરેનીનો એક માણસ, જે એલેકઝાંડરનો તથા રૂફસનો પિતા હતો, તે સીમમાંથી આવતાં ત્યાં થઈને જતો હતો, તેની પાસે તેઓએ બળજબરીથી તેનો વધસ્થંભ ઊંચકાવ્યો’.

લુક 23.26 –‘તેઓ તેને લઇ જતા હતા ત્યારે સિમોન કરીને કુરેનેનો એક માણસ સીમમાંથી આવતો હતો, તેને પકડીને તેઓએ તેની ખાંધે વધસ્થંભ ચઢાવ્યો કે, તે તે ઊંચકીને ઈસુની પાછળ ચાલે’.

યોહાન 19.17 – ‘પછી તે પોતાનો વધસ્થંભ ઊંચકીને ખોપરીની જગા, જે હેબ્રી ભાષામાં ગલગથા કહેવાય છે, ત્યાં બહાર ગયો.’ –  ઉપરોક્ત હકીકત જોતાં માત્થી ,માર્ક અને લુક ત્રણે સિમોનના પ્રસંગની નોંધ લે છે,  માત્ર સંત યોહાન જ આ પ્રસંગમાં સિમોનના પાત્રનો નામોલ્લેખ કરતા નથી.

સિમોન ઉત્તર આફ્રિકાના પૂર્વ લીબિયાના ત્રિપોલી પાસે આવેલા કુરેન પ્રાંતની ગ્રીક વસાહતમાં રહેતો હતો. કુરેન(Cyrene)માં લગભગ એક લાખ જેટલા યહૂદીઓ રહેતા હતા, જેઓને તત્કાલીન ગ્રીક શાસક Ptolemy soterના સમયમાં 323 – 285 ADમાં યહૂદિયા પ્રાંતથી બળજબરીપૂર્વક સ્થાનાંતરિત કરવામાં આવ્યા હતા. કુરેનના યહૂદીઓ દર વર્ષે પાસ્ખાપર્વ ઉજવવા પોતાના વડવાઓના દેવ પ્રભુ યહોવાહના મંદિરમાં City of David યરુશલેમ ઉપાસના માટે આવતા. સિમોન કુરેની એક પાક્કો વિશ્વાસી હતો, એ ઉત્તર આફ્રિકાના કુરેન (Cyrene)થી ઘણાં યાત્રાળુઓ સાથે 800 -900 milesની દરિયાઈ મુસાફરી કરી જોપ્પા બંદરે ઉતર્યો, જોપ્પાથી જેરુસલેમ 60 -70 km. તે પર્વતો, રણ અને ધૂળિયા માર્ગની દુર્ગમ યાત્રા કરી પાસ્ખાપર્વ માટે આવે છે.

એક કાલ્પનિક કથા પ્રમાણે સિમોનને યરુશલેમમાં રહેવા ઘર કે જગ્યા ન મળતાં તે નજીકના ગામમાં રોકાય છે અને બીજા દિવસે, યહોવાહના મંદિરમાં પૂજા અને મસીહાના દર્શનનું સ્વપ્ન લઇ યરુશલેમ આવે છે. નગરની શેરીઓમાં ફરતાં સિમોનની નજર એક આશ્ચર્યજનક દૃશ્ય પર પડે છે. કશુંક અસાધારણ – અસામાન્ય એને દેખાય છે. લોકોનું એક મોટું ટોળું તે જુએ છે અને ઉત્સુકતાવશ તે પણ ટોળાંનો ભાગ બને છે. સિમોનની નજર રોમન સૈનિકોની બે હારમાં ચાલતી ટુકડીની વચ્ચે ચાલતા ત્રણ જણ (ત્રણ કેદી) પર પડે છે. દરેકે પોતાનો વધસ્થંભ (Cross) ઊંચક્યો હતો, ક્રુસિફિકેશનને માટે. સિમોનની નજર ત્રણ પૈકીના એક પર સ્થિર થાય છે, જેનાં લૂગડાં લોહીથી લથપથ હતાં, શરીર પર કોરડાના મારને કારણે ઊંડા ઘા પડેલા હતા, જેમાંથી લોહી વહી રહ્યું હતું, માથા પર કાંટાનો મુગટ પહેરાવેલો હતો … આ દર્દનાક દૃશ્ય જોઈ સિમોન દૃવી ઊઠે છે, એ વિચારમાં પડી જાય છે કે, શા માટે ? શા માટે આ એકલા પર આટલો બધો અત્યાચાર ? તે અશક્ત અને થાકી ગયેલો લાગતો હતો, ક્રોસ ઊંચકવા એ અસમર્થ લાગતો હતો, પડી જવાની તૈયારીમાં હતો …. સિમોનના હૃદયમાં અનુકંપા જન્મી, તે ઘેરા શોક અને આઘાતમાં સરી પડ્યો. તેને પ્રશ્ન થયો કોણ છે આ ? સિમોનના પ્રશ્નના જવાબમાં ચારે બાજુથી યહૂદીઓના ઠઠ્ઠાભર્યા અનેક પ્રતિભાવો આવ્યા, – કોઈકે કહ્યું કે એ ઈસુ છે. ‘એણે કહ્યું હતું કે હું દેવનો દીકરો છું’ તો દેવ આવાં સમયે ક્યાં છે ?, એણે બીજાઓને બચાવ્યા હતા પણ હવે પોતાને બચાવી શકતો નથી ! તો વળી કોઈકે કહ્યું કે, એ મંદિરને પાડી નાખીને ત્રણ દિવસમાં બાંધવાનું કહેતો હતો, તે પોતાને યહૂદીઓનો રાજા કહે છે. કોઈક વળી બોલ્યો કે, એણે લાજરસને અને વિધવાના દીકરાને જીવન આપ્યું હતું પણ પોતાનું જીવન કેમ બચાવતો નથી ? તો બીજા એકે બૂમ પાડીને કહ્યું કે, એણે પાંચ રોટલી અને બે માછલી વડે પાંચ હજારને જમાડ્યા ત્યારે હું પણ ત્યાં હતો, તો આજે કેમ કોઈ ચમત્કાર કરતો નથી? તેનામાં જીવન છે, તે સર્વશક્તિમાન છે તો આજે શું થયું ? એ નાઝરેથનો ઇસુ છે જે પોતાને યહૂદીઓનો રાજા (King of Jews) કહેતો હતો. સિમોન આ સાંભળીને આશ્ચર્યચકિત થઇ ગયો. તેને અત્યાર સુધી આ ઈસુ છે એવી ખબર નહોતી, હા, એ ચોક્કસ જાણતો હતો કે, એક ઉધ્ધારક આવશે, Messiah will come કેમ કે યહોવાહ વિશેની દરેક કથાનો સાર એ છે કે  Messiah will come.  તમારે માટે એક ઉધ્ધારક આવશે.

સર્વ સત્તાધીશ હોવાને કારણે રોમન સૈનિકો કોઈ પણ વ્યક્તિને પોતાના કામ કે ઉપયોગ અર્થે પકડી શકતા, સિમોનના આંતરમનમાં ઈસુ પ્રત્યે જન્મેલી અનુકંપાના ભાવોનું રેખાંકન તેના ચહેરા પર જોઈ, રોમન સૈનિકોએ સિમોનને પકડ્યો અને … પરાણે ઇસુનો વધસ્થંભ તેની કાંધે મૂક્યો. કેમ કે રોમન સૈનિકો ઈસુને હજુ વધસ્થંભની વધુ ક્રૂર યાતના અને વેદના માટે બચાવી રાખવા માંગતા હતા ! ઉપરાંત સિમોન આફ્રિકન નીગ્રો હોવાને કારણે દેખાવે બીજા યહૂદીઓથી અલગ પડતો હતો અને શારીરિક રીતે મજબૂત હતો. એટલું જ નહિ યહૂદીઓ ઈસુના વિરોધી હતા અને તેને સજા કરાવવા માંગતા હતા માટે એક આગંતુક વ્યક્તિને એમણે  ટોળાંમાંથી પસંદ કર્યો, સિમોન માટે આ એક અણધારી આફત હતી, કદાચ તેણે પોતે કોઈ ગુનો કર્યો ન હોય આવું કપરું કામ કરવા તે તૈયાર નહિ હોય. પણ … ઈસુ પ્રત્યે એને અનુકંપા હતી,  તેનામાં એને વિશ્વાસ બેઠો કે તે નિર્દોષ છે. સિમોનનું નસીબ અહીં વિમોચક વળાંક લે છે, અણધારી આફત તેને માટે અવસર બની. તે યરુશલેમના મંદિરમાં પૂજા માટે આવ્યો હતો, પણ  ખોટા સમયે ખોટી જગ્યાએ તેનું હોવું તેની મુક્તિનું કારણ બન્યું ! સિમોનની મનોદશા કદાચ પેલા માત્થી 21.28, 29માં આવતા ખેડૂતના પ્રથમ દીકરા જેવી હશે … ખેડૂતનો પ્રથમ દીકરો દ્રાક્ષવાડીમાં કામ કરવા જવાની પહેલાં ના પાડે છે પણ .. પછી પસ્તાઈને જાય છે, સિમોન સત્યને જાણ્યા પછી તૈયાર થયો. સિમોન આપણા જેવા સામાન્ય લોકોનો પ્રતિનિધિ છે. સામાન્ય રીતે ટોળાંને કોઈ ચહેરો (face) હોતો નથી .. પણ આ પ્રસંગે સિમોન ટોળાંનો ચહેરો બને છે. રોમન સૈનિકો ટોળાંમાંથી યહૂદીઓ કરતાં એક અલગ માણસની પસંદગી ઇસુનો વધસ્થંભ ઊંચકવા કરે છે. એક વિદેશીની ઈસુના મદદગાર તરીકેની પસંદગી એ દેવની યોજના જ ગણી શકાય ! સિમોન જેવો સામાન્ય માણસ વિદેશીઓના વિશ્વાસનું પ્રતીક બને છે. સિમોન કુરેનીની કથા એ બદલાણ(રૂપાંતર)ની કથા છે, તેની વધસ્થંભ ઊંચકી ઈસુને અનુસરવાની કથા, વિશ્વાસની કથા છે, પ્રેમ અને આશાની કથા છે, આત્મિક વિજયની કરુણ કથા છે.

સિમોનનો માર્ગ કઠિન છે – જેવા તેવાનું કામ નથી, જેના વિશે સ્વપ્નમાં પણ ન વિચાર્યું હોય તેવું કામ અચાનક આવી પડે તો શું કરવું ? અનઅપેક્ષિત રીતે વધસ્થંભ ઊંચકવા જેવી ઘટના બને, જેની મંજિલ મૃત્યુ હોય, ગોલ્ગથા (ખોપરીની જગ્યા) માનવકંકાલથી ભરેલું કબ્રસ્તાન હશે ! નામ લેતા ડર લાગે તો જવાનું તો કોણ વિચારે ?  જીવનનું કઠિનમાં કઠિન કામ છે આ. સિમોનને ખબર નથી તે શાને માટે પસંદ થયો છે ? સિમોનને એ ખબર છે કે, ‘ચાહવું અને ચાલવું બંનેની મંજિલ એક છે, મૃત્યુ.’ પણ … સિમોન એને પરમેશ્વરની યોજના હશે એમ સમજે છે. વિશ્વના સર્જન પહેલાં પણ દેવ પાસે યોજના હતી, આ પણ દેવની યોજના જ છે. દેવે તેને ખાસ હેતુ માટે પસંદ કર્યો હતો. નહિ તો આજે પણ આફ્રિકન નીગ્રો કે હબસીને સેકન્ડ ક્લાસ સિટીઝન, બીજા વર્ગના નાગરિક ગણવામાં આવે છે. એનું કાળાપણું આજે પણ શાપરૂપ છે. પણ દેવની યોજનામાં તે પસંદ થયો જે તેણે વિશ્વાસપૂર્વક સ્વીકાર્યું, આજે જો આપણને ખબર પડે કે દેવે આપણને ક્રોસ ઊંચકવા પસંદ કર્યા છે તો ? વિચારો આપણે શું કરીએ ? આપણે તો પ્રભુ હું જ શા માટે ? મને જ કેમ ? Why me ? કેટલી ફરિયાદ કરીએ ? સિમોન તો કદાચ ઈસુ વિષે કશું જાણતો પણ નહિ હોય ? આપણે તો જાણીએ છીએ ને ?

રોમન સૈનિકોએ એક અજાણ્યા માણસ પાસે ‘…. તેનો વધસ્થંભ પરાણે ઊંચકાવી લીધો. અને ગલગથા નામે એક જગા, જે ખોપરીની જગા કહેવાય છે, ત્યાં તેઓ પહોંચ્યા. સિમોને વધસ્થંભ ઊંચક્યો એ સાથે જ ઈસુ અને સિમોનની ઠઠ્ઠા મશ્કરી શરૂ થઇ, લોકો તેના પર હસતા હતા, આ સમયે ઘણાં ધાર્મિક લોકો બીક અને શરમથી છુપાઈ ગયાં હતાં, ઘણાં યહૂદીઓ મોટેથી બૂમો પડતા હતા એને ફાંસી આપો. એને વધસ્થંભે જડો .. પરંતુ સિમોન કોઈ પણ પ્રકારની શરમ વિના, દૃઢ મનોબળ સાથે આગળ વધે છે અને સૌ પ્રથમ પ્રભુ ઈસુને ઊભા થવામાં મદદ કરે છે, અને પછી તેમનો વધસ્થંભ પોતાની ખાંધે ઊંચકી લઇને ઈસુની પાછળ ચાલે છે. (He Follows Jesus, follower બન્યો) પ્રભુ ઇસુ તેની સામે જુએ છે, સિમોન પણ પ્રભુની સામે જુએ છે, બંને વચ્ચે મનોમન સંવાદ થાય છે. સિમોન કહે છે કે ‘આ મારો વધસ્થંભ છે’. સિમોન ઈસુના દુઃખમાં ભાગીદાર થયો, પ્રભુ ઈસુએ નમ્રતા સાથે તેની સેવાનો સ્વીકાર કર્યો. સિમોને પ્રભુ ઈસુને કહ્યું હશે કે, હું તમને ઓળખી ગયો છું, પ્રભુ, તમે માનવના રૂપમાં દેવ છો, જે સ્વપ્ન સાથે હું અહીં આવ્યો હતો તમે એ જ મસીહા છો. તમારી પાછળ ચાલવું મારું સૌભાગ્ય છે. તમે મારા દોરનાર છો, એ મારે માટે આનંદની વાત છે, આ વધસ્થંભ આમ તો ભારે છે (વધસ્થંભનું વજન લગભગ 300 pound / 136 kg. હતું)પણતમે સાથે છો તો મને એનો બોજ  લાગતો નથી. લોકો ભલે કંઈ પણ બોલે તમારી સાથે જોડાવાને કારણે મને મારુ ભાવિ ઉજ્જવળ લાગે છે. પ્રભુ ઈસુ અને સિમોન, એક દેવપુત્ર અને  એક સામાન્ય માણસ, બંને કાલવરી તરફ મહાપ્રસ્થાન આદરે છે.

આ ઘટનાની દુઃખદ બાબત એ હતી કે કોઈ યહૂદી, કોઈ શિષ્ય કે તેમનો કોઈ પ્રસંશક મદદ માટે આગળ આવતો નથી ! પ્રભુ ઇસુ દ્વારા એક સમયે ઉચ્ચારાયેલ શબ્દો ચરિતાર્થ થયા એક વિદેશી દ્વારા, – કે, ‘ … જો કોઈ મારી પાછળ આવવા ચાહે તો તેણે પોતાનો નકાર કરવો, ને પોતાનો વધસ્થંભ ઊંચકીને મારી પાછળ ચાલવું’ (માર્ક 8.34) પ્રભુ ઇસુની પાછળ ચાલવું સહેલ નથી … શિષ્યપણાની પહેલી શરત જ એ છે કે  – પોતાનો નકાર કરવો, પોતાના વ્યક્તિત્વનો નકાર કરવો કેટલું કઠિન કામ છે આ. આપણો ‘હું’, મારો હોદ્દો, મારુ સ્ટેટસ .. આ સઘળું છોડવું પડે છે શિષ્ય બનવા. જુઓ પ્રભુ ઈસુ પોતે પોતાના વ્યક્તિત્વનો ઇન્‌કાર કરે છે, શેતાનના પરીક્ષણ સમયે હોય કે પછી પિલાતની સભામાં હોય, સ્વયં દેવપુત્ર, રાજાઓના રાજા હોવા છતાં તેમણે પોતાના દેવત્વનો ઇન્‌કાર કર્યો, સર્વશક્તિમાન હોવા છતાં પોતાની શક્તિ અને સત્તાનો ઇન્‌કાર કર્યો, Self denial કાચા પોચાનું કામ નથી.

કવિ રાજેશ વ્યાસ ‘મિસ્કીન’ કહે છે તેમ કે , – 

                         ‘તારું કશું ન હોય તો છોડીને આવ તું, 

                          તારું જ બધું હોય તો છોડી બતાવ તું’   

ભક્તિનો માર્ગ, પ્રભુ ઈસુની પાછળ ચાલવાનો માર્ગ બલિદાનનો માર્ગ છે. પ્રભુ ઇસુ સ્વયં કહે છે કે .- ‘Because strait is the gate and narrow is the way, which leadth unto life and few there be that find it’. Mathew 7.14.’ સિમોન એ માર્ગને અનુસર્યો – He has dream One day he will see the Massiah જે મસીહાને સાક્ષાત્‌ જોવાનું સ્વપ્ન લઇ આફ્રિકાથી આવ્યો હતો, એ બીજા વર્ગનો નીગ્રો નાગરિક સિમોન ધન્ય થઇ ગયો. દુનિયામાં આજ પર્યંત સિમોન જેટલો નસીબદાર કોઈ માણસ થયો નથી. પ્રભુ ઈસુને સ્પર્શવાનો એને લ્હાવો મળ્યો, પ્રભુ ઈસુનો વધસ્થંભ તેણે ઊંચક્યો, ઈસુના લોહીથી લથપથ વધસ્થંભ ઊંચકતાં એ દિવ્ય રક્તનો સ્પર્શ એને થયો એટલું જ નહિ પ્રભુ ઈસુના લોહી સાથે એનું લોહી ભળ્યું. વિચારો આવી તક કોને મળે ? પ્રભુ ઇસુનો દિવ્ય સ્પર્શ કેટલો મહાન છે જુઓ  – એક કોઢિયો પ્રભુને કહે છે કે – ‘ઓ પ્રભુ જો તમે ચાહો તો મને શુદ્ધ કરી શકો છો, ત્યારે તેમણે હાથ લાંબો કર્યો ને તેને અડકીને કહ્યું – ‘હું ચાહું છું, તું શુદ્ધ થા’ અને તે તરત કોઢથી શુદ્ધ થયો. (માત્થી 8.2,3) સિમોનને એ સ્પર્શ અહીં પ્રાપ્ત થયો. શું તમને નથી લાગતું કે પાપરૂપી કોઢ(Leprosy )થી આખી માનવજાત ગ્રસિત છે. એની શુદ્ધિ માટે ઈસુએ પોતાનું રક્ત વહેવડાવ્યું, આ પ્રસંગે સિમોને પણ યથાશક્તિ યોગદાન કરતાં કહ્યું હશે કે, તમારા સ્પર્શે મારુ વ્યક્તિત્વ ખૂલ્યું છે, ખીલ્યું છે, શુદ્ધ થયું છે. સિમોનનું વધસ્થંભ ઊંચકવું એ આખી માનવજાતના સાજાપણા માટેનું મહત્ત્વનું અને પ્રતીકાત્મક કાર્ય હતું’. સિમોનનો ક્રોસ એ માનવતાનો ક્રોસ હતો. તેને ઈસુના રક્તનો સ્પર્શ થયો, સિમોન ઈસુના રક્તથી બાપ્તિસમા પામ્યો એ સાથે જ, સિમોન અને આપણ સૌનું જૂનું માણસપણું ઈસુની સાથે વધસ્થંભે એ માટે જડાયું કે પાપનું શરીર નિરર્થક થાય અને આપણે સૌ પાપની ગુલામગીરીથી મુક્ત થઈએ. પ્રભુ ઈસુ અને સિમોન વધસ્થંભ ઊંચકીને યરુશલેમની બહાર ગોલગથાની નાની ટેકરી, જે ખોપરીની જગાને નામે ઓળખાતી, જે લેટિનમાં કાલવરિયા અને ગ્રીકમાં ક્રેઇનિયનને નામે ઓળખાતી ત્યાં, મોતની મંજિલે પહોંચ્યા. સત્યને જાણી ચુકેલો સિમોન અહીં પ્રભુ ઈસુને કહે છે કે, – ‘તમારાથી છૂટા થવાનું દર્દ હોવા છતાં, આનંદ એ વાતનો છે કે હું તમને પામી શક્યો, એક મસીહાના દર્શન કરી શક્યો, એ ક્ષણ મારી સ્મૃતિમાં સદાય અકબંધ રહેશે, આંખોમાં આંસુ સાથે સિમોન વધસ્થંભની ઘટનાનો સાક્ષી બને છે.

ભલે તેનું નામ બાઈબલના ‘નવા કરાર’માં એક જ વાર આવતું હોય, પણ તે અમર થઇ ગયો. વિદેશીઓના વિશ્વાસને તેણે સ્થાપિત કર્યો. સિમોન વિશ્વાસ, આશા અને પ્રેમનું પ્રતીક છે.  શિષ્યપણાનું ઉત્તમ ઉદાહરણ સિમોને પૂરું પાડ્યું, ઈસુની કાલવરીની મુક્તિયાત્રામાં મદદરૂપ થવાની તક એક વિદેશીને પ્રથમ મળી. જેને કોઈ ઓળખતું નથી તેવો એક વિદેશી યાત્રી છે સિમોન પણ .. દેવને તે પસંદ  છે. સંત લુક દ્વારા કરાયેલી પ્રભુ ઈસુની ભવિષ્યવાણીનું ઈંગિત અહીં જોઈ શકાય છે. કે જુઓ  – ‘તેઓ પૂર્વ તથા પશ્ચિમથી, ઉત્તર તથા દક્ષિણથી આવીને ઈશ્વરના રાજ્યમાં બેસશે, જુઓ છેલ્લા છે તેઓ પહેલાં થશે. (લુક 13.29, 30.)

ચારેય સુવાર્તા લેખકોમાં માર્ક થોડો જુદો પડીને સિમોનના દીકરાઓનાં નામ પણ જણાવે છે. જુઓ  માર્ક 15.21 – ‘સિમોન કરીને કુરેનીનો એક માણસ, જે એલેકઝાંડરનો તથા રૂફસનો પિતા હતો,’ માર્કના લેખનની એ વિશેષતા રહી છે કે તે પાત્રને કોઈક સંબંધની ઓળખથી સ્પષ્ટ કરે છે, (દા.ત. યુસફ અરિમથાઈ) તેની પાછળ તેનો ચોક્કસ હેતુ છે. ચારેય સુવાર્તોમાં માર્કની સુવાર્તા સૌથી વધુ જૂની અને વિશ્વાસ પાત્ર છે , કેમ કે, માર્ક પ્રભુ ઈસુના શિષ્ય પિતરનો સાથીદાર હતો અને તેના દ્વારા પ્રભુ ઈસુ સંબંધી વિશ્વાસપાત્ર માહિતી માર્કને મળી છે. લાંબો સમય તે પિતરનો અનુવાદક કે દુભાષિયો પણ રહ્યો હોય. પિતરના મુખે સાંભળેલી વાતોને માર્ક પોતાની સુવાર્તામાં આલેખે છે. એટલે એ વધુ વિશ્વસનીય લાગે છે. સિમોનના પુત્રોનો નામોલ્લેખ કદાચ એ તરફ જ ઈંગિત કરે છે. પ્રભુ ઈસુ સાથેના મિલન પછી સિમોનનું બદલાણ થયું, બદલાયા વિના જીવનમાં આગળ વધવું મુશ્કેલ છે. એક આફ્રિકન યહૂદી  ઈસુના રક્તથી બાપ્તિસમાં પામી ખ્રિસ્તી થયો અને તેની અસર તેના કુટુંબ પર પણ પડી, એના પુત્રોએ પિતાની પ્રેરણાથી ખ્રિસ્તીધર્મનો પ્રચાર કર્યો. શક્ય છે કે સિમોન પ્રભુ ઈસુના વધસ્થંભ પરના મૃત્યુની વેદનાથી આહત થયો હોય અને થોડા સમય પછી  મરણ પામ્યો હોય. રિચાર્ડ બેકહમ નામના અભ્યાસી લખે છે તે પ્રમાણે –  એલેકઝાંડર અને રુફસ એમના પિતાના જીવંત સાક્ષીઓ હતા. માર્ક તેમને મળ્યો પણ હોય ! અને સિમોનના વધસ્થંભ ઊંચકીને ઈસુની પાછળ ચાલવાના પ્રસંગની વાત એણે એમની પાસેથી જાણી હોય. માર્ક પોતે જે લખે છે તે સત્ય છે તેની ખાતરી આપી શકે એ માટે સિમોનના પુત્રોનો સંદર્ભ તેણે આપ્યો છે. પ્રારંભિક ખ્રિસ્તી આંદોલનોમાં સિમોનના બંને પુત્રોની ભૂમિકા ખૂબ મહત્ત્વની છે.

યરુશાલેમની શેરીઓમાં ઘણાં યહૂદીઓનાં ટોળાં હતાં છતાં, આ ટોળાંઓમાંથી સિમોન પસંદ થયો. એના આત્માનું બદલાણ થયું, એક આફ્રિકન યહૂદી ઇસુનો અનુયાયી  થયો, એનું કુટુંબ વિશ્વાસી કુટુંબ થયું. એના પુત્રો અને પત્નીએ પ્રારંભિક સમયમાં સુવાર્તા પ્રચારનું મહત્ત્વનું કામ ઉપાડી લીધું, જુઓ ‘પ્રેરિતોના કૃત્યો’માં સ્તેફનની સતાવણી પછી વિખરાય ગયેલા લોકો સાઈપ્રસ અને અંત્યોખ સુધી પહોંચ્યાં પણ તેઓએ માત્ર યહૂદીઓ સિવાય બીજા કોઈને પ્રભુની વાત પ્રગટ કરી નહોતી. ત્યારે સુવાર્તાને સામાન્ય લોકો સુધી પહોંચાડવાનું કામ કુરેનીના લોકો કરે છે. જુઓ  – ‘… પણ તેઓમાંના કેટલાએક સૈપ્રસ તથા કુરેનીના માણસો હતા, તેઓ એ અંત્યોખ આવીને ગ્રીક લોકોને પણ પ્રભુ ઇસુ વિષેની સુવાર્તા કહી સંભળાવી’ જેને કારણે ઘણાં લોકો ઈસુખ્રિસ્ત તરફ વળ્યા.

સમય સંજોગો અને પરિસ્થિતિ પ્રમાણે સમયે સમયે ઈશ્વર તેડું આપે છે. ઈશ્વરની પસંદગી પામેલો વ્યક્તિ હિંમતવાન, બહાદુર અને પ્રતિકૂળ સંજોગો સામે ઝીંક જીલનાર હોય છે. પોતાના પુત્ર પ્રભુ ઈસુનો વધસ્થંભ ઊંચકવા એક સામાન્ય માણસની, એક અજાણ્યા વિદેશીની પસંદગી પરમેશ્વરની યોજનાનો ભાગ છે, જેના પરિણામો આજે સમગ્ર વિશ્વમાં જોઈ શકાય છે. દેવના વચનની પૂર્ણતા માટે સિમોન કુરેની માધ્યમ બન્યો. જુઓ એફેસી 2.19 – ‘માટે તમે હવે પારકા તથા વિદેશી નથી, પણ પવિત્રોની સાથેના એક નગરના રહેવાસી તથા દેવના કુટુંબના માણસો છો’. સિમોનનું આ કાર્ય મનુષ્યત્વનો દરવાજો ખોલી આપણને હાક મારી રહ્યું છે .   .

– ‘ઓ વૈતરું કરનારાઓ તથા ભારથી લદાયેલાઓ, તમે સર્વ મારી પાસે આવો, ને હું તમને વિસામો આપીશ’ – માત્થી 11.28.

બોપલ, અમદાવાદ

e.mail : arvindvaghela1967@gmail.com

ભારતનાં સત્ત્વશીલ પ્રાંતીય સાહિત્યને સાચા અર્થમાં ભારતીય સાહિત્ય બનાવવા માટે સતત પ્રયત્નશીલ રહેલ સાહિત્ય અકાદમી, ભારતીય ભાષાઓની ઉત્તમ કૃતિઓને વિવિધ ભાષામાં અનુવાદિત કરાવવાની પ્રશંસનીય પ્રવૃત્તિ કરે છે. ઉડિયા ભાષાની આ સીમાચિહ્નરૂપ કૃતિને અકાદમીએ પસંદ કરી ભારતની વિવિધ ભાષાઓના ભાવકો સુધી પહોંચાડવાનું પડકારજનક કાર્ય કર્યું છે. આ કૃતિને ગુજરાતી ભાષામાં અનુવાદિત કરવાનો પડકાર ઉઠાવવાનું કામ ઉત્તરા દેસાઈ અને નારાયણ દેસાઈ એ કર્યું છે. આ કાર્ય પાછળ ઉમાશંકર જોશીની પ્રેરણા પણ મહત્ત્વનું પરિબળ બન્યું. અનુવાદ આમ તો ભારે કપરું કામ છે પરંતુ અનુવાદકો કહે છે તેમ – ‘અમારા પૈકી એકની માતૃભાષા ઓડિયા અને બીજાની ગુજરાતી છે, એટલે એક અનુવાદકને જે સગવડ ન મળે તે અમને મળી છે.’ અને એટલે જ તો ‘માટીનો માનવી’ આપણી પોતીકી કૃતિ લાગે છે. સુરતી બોલીની આછી છાંટ ધરાવતો અનુવાદ કૃતિને ગુજરાતીપણું આપે છે. મૂળ કૃતિ પ્રત્યેની વફાદારી અનુવાદમાં જળવાઈ રહે અને છતાં પોતાપણાનો અહેસાસ થતો રહે છે. કદાચ કૃતિના કથાવસ્તુમાં પડેલ પેલા સનાતન ભારતીય મૂલ્યો એના માટે કારણભૂત હશે.

‘માટીનો માનવી’ એ શીર્ષકથી ગુજરાતીમાં અનુદિત કૃતિ, ‘માટીર મણિસ’ એ મૂળ તો ઉડિયા ભાષાના મૂર્ધન્ય સાહિત્યકાર કાલિન્દીચરણ પાણિગ્રહીની નોંધપાત્ર નવલકથા છે. મૂળે નવલકથાકાર  કાલિન્દીચરણ પાણિગ્રહીની અન્ય જાણીતી નવલકથાઓમાં ‘લુહાર મણિષ’ અને ‘અમરચિત્ર’ છે. નવલકથા ઉપરાંત કવિતા, નિબંધ અને નવલિકાનાં સ્વરૂપને તેમને સફળતાપૂર્વક ખેડ્યું છે. ‘સાગરિકા’, ‘શેષરશ્મિ’ અને ‘રાશિફલ’ એમના વાર્તાસંગ્રહો છે. ‘માટીર માણિસ’ એમની અત્યંત લોકપ્રિય અને અકાદમી એવોર્ડ વિજેતા કૃતિ છે.

ભારતીય કૃષિસંસ્કૃતિ અને ‘રામાયણ’ના કથાબીજ પર રચાયેલી જનપદ વિશેષની આ કૃતિ ધરતીનો પોપડો ફાડીને સ્વયંભૂ પ્રગટી હોય એમ લાગે છે. ઉડિયા ભાષામાં ગ્રામીણ જીવનને આલેખતી નવલકથાઓમાં, ઉડિયાના ટોમસ હાર્ડી ગણાતા ફકીર મોહન સેનાપતિ પાસેથી 1901માં કૃષિસંસ્કૃતિના કથાબીજ પર આધારિત ‘છ માણ આઠ ગુંઠ’ નામની પ્રશિષ્ટ કૃતિ મળે છે. ઉડિયા નવલકથાના બીજા એક મહાન સર્જક ગોપીનાથ મહંતી ‘અમૃતર સંતાન’ નામની એક જાતિવિશેષ અને જનપદવિશેષની અમર કૃતિ આપે છે. ‘કાન્હુચરણ મહંતીની ‘સજા’ જેવી પ્રશિષ્ટ ઉડિયા નવલકથાઓની સમૃદ્ધ સર્જક પરંપરામાં કાલિન્દીચરણ પાણિગ્રહી પોતાની આગવી લાક્ષણિક છાપ છોડી જતા સર્જક છે.

‘માટીનો માનવી’ ચુસ્ત રચનાસંવિધાન ધરાવતી એક નાનકડી કથા છે. તદ્દન સામાન્ય લાગતી કૌટુંબિક કથાની પશ્ચાદમાં સર્જક ઓરિસ્સાના કૃષિ આધારિત ગ્રામજીવનના વાસ્તવિક અને વૈવિધ્યસભર રંગો પ્રગટાવે છે. સદીઓથી ભારતીય સંસ્કૃતિનાં મૂલ્યોને સાચવીને બેઠેલાં ગામડાં અને ગ્રામીણોના માનવીય ગુણોનું તેમ જ ઓરિસ્સાના જનપદનું સૂક્ષ્મ અને વિગતસભર આલેખન કરતા લેખક કથાના પોતમાં કુટુંબકથાના તાણાવાણા ગુંથતા જાય છે. ભારતીય સામાજિક પરંપરામાં ચાલી આવતી સયુંકત કુટુંબપ્રથા અને તેમાં ઈર્ષાળુ, વિઘ્નસંતોષીઓ દ્વારા નખાતાં રોડાંની વાતને લેખક ક્રમિક રીતે ભાવકો સમક્ષ ઉઘાડતા જાય છે.

કાલિન્દીચરણ પાણિગ્રહી નવલકથાનો મંચ ઓરિસ્સાના કટક જિલ્લાના પધાનપાડા નામના નાનકડા ગામમાં ગોઠવે છે. ગામમાં શામુ પધાન નામનો એક ભલો સજ્જન ખેડૂત રહે છે. આજુબાજુના ગામડાંઓમાં એની સારી શાખ છે. એનું ઝૂપડું .. ‘ઘરના મોટા કદને લીધે નહિ પણ મુરબ્બીની માણસાઈને લીધે .. બધા લોકોમાં જાણીતું હતું’,  – ‘ભલે એના ઘરમાં પથ્થરનાં પગથિયાં ન હોય, ભલે એની ભીંતો ઈંટોની બનેલી ન હોય, માટીની ભીંત અને પરાળનું છાપરું ..’ વારંવાર ભાંગતું અને ફરી પાછું ઊભું થતું આ ઘર, જાણે હજારો વર્ષોથી વિદેશી આક્રમણો સામે ખંડિત થતી ને પાછી જીર્ણોદ્ધાર પામતી ભારતીય સંસ્કૃતિ ! ‘રામાયણ’ના કથાબીજ પર રચાયેલી આ કૃતિમાં લેખક અહિંસા, સહિષ્ણુતા, ત્યાગ અને ભાતૃપ્રેમ જેવાં સનાતન ભારતીય મૂલ્યોનું આલેખન સાદી ભાષામાં સરળ કલ્પન, પ્રતીકો અને મીથના પ્રયોગથી કરે છે.

શામુ પધાન અને શામુ પત્ની રામીની સેવા અને આતિથ્યભાવના જુઓ, – ‘ગામમાં કોઈ જોગી ભિખારી આવે તો લોકો એને શામુ પધાનનું ઘર ચીંધી આપતા’ પરોપકારી અને મદદ માટે સદા ઉત્સુક શામુ પધાન, ગામમાં થતાં ઝઘડાના સમાધાન માટે, કોઈ સાજુ માંદુ હોય તો દવાદારૂ માટે, લગ્નની ખરીદારીમાં, ભણતર કે ભાગવતપાઠમાં મદદ માટે હંમેશાં તૈયાર રહેતો. આપત્તિના સમયમાં કોઈ તેડે કે ન તેડે તે સામેથી મદદ માટે દોડી જતો અને લોકોને કહેતો પણ ખરો કે, – ‘કેમ અલ્યા ! શામલો શું મારી પરવાર્યો?’ મારામારી કે ઝઘડાના પ્રસંગે સમાધાન માટે વિનમ્ર પ્રયાસ કરતો, કોઈની દાઢીમાં હાથ ઘાલતો, કોઈના પગ પકડતો પણ કોર્ટ કચેરી ન થવા દેતો. ભારતીય ગ્રામીણોના દિલમાં આ ગુણે જ તો સામાજિક ઐક્યને ટકાવી રાખ્યું છે.

શામુની પત્ની રામી, ભારતીય ગ્રામીણ નારીનું પ્રતિનિધિત્વ કરતું પાત્ર છે. ઘરરખ્ખું ગૃહિણી હોવાની સાથે એ ખેતીવાડીમાં મદદરૂપ થતી અને પતિના પગલે ચાલી પરોપકારનું કાર્ય પણ કરતી. જરૂરિયાતવાળાને મદદ પણ કરતી અને કહેતી પણ ખરી કે, -‘કેમ અલી પોરી ઘરમાં મારે ભલેને કાંઈની હોય, તેથી શું થિયું ? તારાં  પોયરાં સામે જોઉં તો મારા પોયરાં સામું કો’ક તો જોશે કે નહિ ? ગામની સ્ત્રીઓ સુદ્ધાં તેના વખાણ કરતી – ‘પધાનને ત્યાંની ડોશી ધન્ય છે.’ શામુની પત્ની રામી પરંપરાગત સાસુ પણ છે, બંને વહુઓ પર પ્રભાવશાળી કડબ ધરાવે છે તો બંને ને પ્રેમ પણ એટલો જ કરે છે . બંને વહુઓને હળીમળી રહેવા સમજાવે છે અને જો ઝઘડો થાય તો દુઃખી થઇ જાય છે.

શામુ દંપતીને બે પુત્રો હતા, ડોશીએ દેવદેવીઓ પૂજીને, વ્રત ઉપવાસ કરીને પ્રાપ્ત કરેલા. અહીં ભારતીય નારીનો પરંપરાગત માન્યતાઓ પ્રત્યેનો વિશ્વાસ,આસ્થા – શ્રદ્ધા જોઈ શકાય છે. પુત્રવત્સલ ડોશી બંને દીકરાઓને વહાલથી કે પછી બાધા – આખડીને કારણે, તેઓના નામથી બોલાવવાને બદલે બરજૂને ‘ ઉચ્છેદિયો’ અને છકોડીને ‘અવળચંડો’ કહીને બોલાવતાં.

મોટો બરજૂ ગામની ચાટશાળામાં ભણીને ગુમાસ્તાનું કામ કરે છે. બરજૂ સંવેદનશીલ, વિચારશીલ અને આજ્ઞાંકિત પુત્ર છે. જયારે નાનો છકોડી છેલબટાઉ, મેળાઓમાં ફરવાનો શોખીન અને શહેરની ઝાકઝમાળથી આકર્ષાયેલો હતો. જેથી ઘણીવાર એ શહેરમાં નોકરીએ જવા દેવા પિતાને વિનંતી કરતો, પરંતુ ધરતીપુત્ર શામુ એને ઠપકો આપતો કે, – ‘કેમ રે, ગામની માટી કાંઈ ગંધાઈ ઉઠી કે શું’? અહીં શામુની, એક કૃષકની પોતાની ભૂમિ સાથે જોડાયેલા રહેવાની મમત અને પ્રેમ દેખાય છે. ખેડૂત હોવાનું ગૌરવ કરતો શામુ, મોટા પુત્ર બરજૂને પણ નોકરી છોડી દેવા સમજાવતાં કહે છે કે, -‘આપણે તો નાના માણસ, આપણને એ ઠાઠ વળી શાના? ભોંય ખેડવામાં તો બાપદાદાની સાત પેઢી વીતી ગઈ, હળ લાકડું મૂકી, કલમ ઝાલી આપણે વળી કયા સ્વર્ગે જવાના’? અહીં લેખકે કૃષિ અને ગ્રામ સંસ્કૃતિનો મહિમા કર્યો છે. પિતા આ સંસ્કાર પુત્રોને વારસારૂપે આપે છે. પત્નીના મૃત્યુ પછી શામુને પોતાનો અંતકાળ નજીક જણાતા, પોતાના અનુભવનું જ્ઞાન પુત્રોને વારસારૂપે આપતાં કહે છે, કે – ‘અરે ગાંડા ! ધન એકઠું કરવું એ ગાંડપણ છે, કહેવાય છે ને કે, દીકરો યોગ્ય હોય તો ધનસંગ્રહ શા સારું કરવો ?’ શામુ પધાન મૃત્યુ પૂર્વે બંને ભાઈઓને હળીમળીને સાથે રહેવાનો સંદેશ આપે છે, ખાસ કરીને બરજૂને જયેષ્ઠપણાનું ભાન કરાવતાં કહે છે. – ‘એક વાત યાદ રાખજો તમે બે ભાઈઓ છો, ખેતર વચ્ચે પાળ ન ઊભી કરવી પડે, ઘરના આંગણા વચ્ચે વરણાઈ ઊભી ન કરવી પડે એનું ધ્યાન તું જ રાખજે. વારસામાં ધર્મ મૂકીને ડોસા મૃત્યુ પામ્યા, પિતાની અંતિમક્રિયા પછી બરજૂ ઘર અને ખેતરની સઘળી જવાબદારી ઉઠાવી લઇ પિતાની આજ્ઞાનું પાલન કરે છે. પરંતુ ઘરમાં વાસણ હોય તો ખખડે તો ખરા જ, એમ દેરાણી – જેઠાણીના ઝઘડા શરૂ થાય છે. બરજૂની પત્ની (હારાની મા) અને છકોડીની પત્ની નેત્રમણિ વચ્ચે ઘરકામ બાબતે અને ઈર્ષ્યા અને અભિમાનને કારણે ઝઘડા વધતા જાય છે. નાની નાની વાતો મોટા ઝઘડાનું સ્વરૂપ ધારણ કરવા લાગી … ઓરિસ્સામાં કોઈને ભૂલથી પગ લાગી જાય તો ‘વિષ્ણુ’ કહી પગે લાગવાનો રિવાજ છે. એક વાર જેઠાણીને દેરાણીનો પગ અડકી જાય છે, નેત્રમણિ ‘વિષ્ણુ’ કહીને જાય છે, પરંતુ હારાની મા ગુસ્સામાં એની સાથે ઝઘડો કરે છે – ‘કેમ અલી ? માણસ દેખાતાં નથી તે રસ્તે ચાલતાં લાત ઠોકી જાય છે’. છકોડી પત્નીને ઉશ્કેરે છે. તે પણ સામું બોલવા માંડે છે – ‘… મેં તો કાંઈ રાંડનું ખાધું છે કે મને આટ આટલું સંભળાવી જાય !’ છકોડી પણ પત્નીનો પક્ષ લઇ ભાભીને ગાળો ભાંડી મારવા દોડે છે. ઈર્ષ્યા, અદેખાઈને કારણે સંયુક્ત કુટુંબમાં વૈમનસ્યની આગ ભભૂકી ઊઠે છે. બરજૂની પત્ની સ્વભાવે કંકાસિયણ હતી, ખેતીનું કામ કરી થાકેલા બરજૂ પાસે દિયર દેરાણીની ફરિયાદ કરતી. અહીં ઘરકામ, સહિયારી મિલકત, કુટુંબનો આર્થિક બોજો વગેરે સંયુક્ત કુટુંબમાં ઝઘડાનું, કંકાસનું કરણ બને છે. સાસુ સસરાના મૃત્યુ પછી દેરાણી જેઠાણીના સંબંધોમાં વધુ ખટાશ આવે છે, એકના મોઢાનો બોલ બીજી સાંખી શકતી નથી, બોલે બોલે તડને ફડ જવાબ મળે છે. બંને વચ્ચે સહેજ પણ સુમેળ નથી. સ્વભાવ અને વિચારની ભિન્નતાને કારણે વૈમનસ્ય ઊભું થાય છે પરિણામે આખું કુટુંબ કલેશ, કંકાસમાં ઝડપાઈ જાય છે. સંયુક્ત કુટુંબ માટે વિઘાતક એવી આ પરિસ્થિતિનું યથાર્થ દર્શન બંને વહુઓ વચ્ચેના ઝઘડામાં જોઈ શકાય છે.

કૌટુંબિક ઝઘડાનું એક કારણ નિ:સંતાનપણું છે. મોટી વહુને ચાર સંતાન છે જ્યારે નાની નિ:સંતાન છે. આ વેદનાને કારણે નેત્રમણિ મોટીનાં સંતાનોને નફરત કરે છે. બરજૂ પધાનની દીકરીઓ હારા – સોનાના લગ્નો વખતે નેત્રમણિ રીસામણા લે છે એટલું જ નહિ છાકોડીને પણ લગ્નમાં જતો અટકાવે છે. – ‘જો જે ભાઈ ભાભીનો લાડકો થવા જઈશ તો મારી પાસે ફરકવા નહિ દઉં’ ઘરમાં લાગેલી આ આગમાં હરિમિશ્ર જેવા સમાજના વિઘ્નસંતોષીઓ ઘી નાખે છે. લગ્નનો હિસાબ, પહેરામણી બાબતે, છકોડી – નેત્રમણિની કાનભંભેરણી કરે છે, પરિણામે સોનાના લગ્ન ટાણે નેત્રમણિ જેઠાણી સાથે ઝઘડો કરી ગાળો દે છે. – ‘બળ્યા મોંની, દાઝ્યા મોંની, રાંડ તારું નખ્ખોદ જાય, તારી પોરિયોના ચૂડલા ભાંગે’. બરજૂની પત્ની સામે ઝઘડો કરે છે પણ બરજૂ પત્નીની આ ભૂલનું પ્રાયશ્ચિત કરે છે. જેનાથી એનું હૃદય પરિવર્તન થાય છે.

ઘરના બંને દંપતીઓના સ્વભાવ અને વિચારોમાં આભ જમીનનો તફાવત છે. બરજૂ પત્નીને ઝઘડાથી દૂર રહેવા સમજાવે છે, મોટા હોવાને નાતે સમજદારી દર્શાવવા કહે છે. બરજૂ મૌન અને ઉપવાસના ગાંધીચિંધ્યા માર્ગે, અથાક પ્રયત્નો પછી હારાની માનું હૃદયપરિવર્તન કરાવવામાં સફળ રહે છે. – ‘હારાની માના દિલમાંના દેવે શેતાનને હરાવી દીધો’ અસદ પર સદનો વિજય થાય છે. બરજૂના સત્ય પ્રતિના વિશ્વાસનો વિજય થાય છે. બીજી તરફ કાચા કાનનો છકોડી પત્નીનો ગુલામ બની જાય છે. નેત્રમણિ, છકોડીને વારંવાર અપમાનિત કરે છે અને ભાઈની વિરુદ્ધ ઉશ્કેરે છે. નેત્રમણિને હરિમિશ્રનો સાથ મળે છે. હરિમિશ્ર બ્રાહ્મણ હોવા છતાં ચાંડાળ કરતાં ય હીન પ્રકૃતિનો છે. બરજૂની  લોકપ્રિયતાની ઈર્ષ્યા કરતો મિશ્ર છકોડીને પોતાનો હાથો બનાવે છે. છકોડીની જુદા થવાની વાતથી તેને ખૂબ દુ:ખ થાય છે. બરજૂ પોતાની પત્નીના હૃદયને તો ઉપવાસ અને સત્યાગ્રહથી બદલે છે પણ નાના ભાઈને ન સમજાવી શકવાનું એને ભારે દુ:ખ છે. તૂટતા કુટુંબને બચાવવા મથતો બરજૂ ઘસાતી જતી ભારતીય સંસ્કૃતિનો પ્રતિનિધિ છે. કોઈ પણ ભોગે ઘરના ભાગલા થતા અટકાવવા એ કટિબદ્ધ છે.

ધર્મ પર અખૂટ શ્રદ્ધા ધરાવતો આ ભારતીય ગ્રામીણ ખેડૂત બરજૂ, અધર્મ અને અત્યાચાર સામે લડવા પ્રાર્થના કરે છે કે, – ‘હે ધર્મ, મને બળ આપો, હિંમત આપો, જ્યાં ક્યાં ય અધર્મ છે, પાપ છે, ત્યાં હું સામો થાઉં, ખપી જાઉં, અધર્મ અને પાપનો ક્ષય કરવા મારા હાડકાંના હથિયાર થાઓ’ સત્ય અને અહિંસાના ગાંધીમૂલ્યોથી પ્રભાવિત બરજૂ ગરીબ અને શ્રમિકોનો હમદર્દ, મિત્ર બનીને ઊભો રહે છે. શોષિત પીડિત લોકોનો નેતા બને છે. દુનિયાના શક્તિશાળી, ધનવાન લોકોના પિંડમાં દયા ધર્મ વસે એ માટે પ્રાર્થના કરતાં કહે છે કે, -‘હે ધર્મ ! હે સત્ય ! તેમને તમે માનવ બનાવો … … માનવને માનવ તરીકે પિછાને, સ્નેહ કરે, આદર કરે, નાનો મોટાને અદેખાઈની નજરે ન જુએ, એ મોટો થયો તેથી તેનું અમંગળ ન ઈચ્છે.’ બરજૂના પાત્રનો આ સ્વથી સમષ્ટિ સુધીનો ચેતોવિસ્તાર ભારતીય સંસ્કૃતિના વિશ્વબંધુત્વ અને માનવતાવાદનો પુરસ્કાર છે.

હરિમિશ્ર અને નેત્રમણિ સતત છકોડીને જુદા થવાની દુષ્પ્રેરણા આપે છે, પરંતુ બરજૂ દંપતી મૌન રહી સહિષ્ણુતા દાખવે છે. પત્નીનાં મહેણાં ટોણાંથી કંટાળેલો છકોડી આખરે હરિમિશ્રની મદદથી  મોટાભાઈ સમક્ષ મિલકતના ભાગ પાડવાની રજૂઆત કરે છે. બરજૂને ઘરની વાતમાં કોઈ ત્રાહિતની દખલગીરી મંજૂર નથી. ઘરના જવાબદાર વ્યક્તિ તરીકે, પિતાની આજ્ઞાનું પાલન કરનાર પુત્ર તરીકે બરજૂનું ઉદ્દાત વ્યક્તિત્વ અહીં પ્રગટે છે. મિલકતના ભાગ કરવાને બદલે પિતાની ઈચ્છાને માન આપવાનું પસંદ કરે છે. જુઓ બરજૂ કહે છે કે, -‘મિલકત વહેંચાશે નહિ. બધું તારું થયું. ઘરબાર, ખેતર, બગીચો, ઢોરઢાંખર જે કાંઈ છે તે બધું જ. હું કાલે છોકરાંઓને લઈને ઘર છોડી જતો રહું છું’. સર્વસ્વના ત્યાગનો બરજૂનો આ નિર્ણય છકોડીને આશ્ચર્યચકિત કરી દે છે. છકોડીના હૃદયના ઊંડાણમાંથી એક શબ્દ આવે છે ‘ના’. છકોડીનું આ ઉચ્ચારણ સચ્ચાઈભર્યું છે, ન એમાં નેત્રમણિની નફરત કે હરિમિશ્રની ચાલાકી ભળી હતી. બરજૂના આ નિર્ણયને નેત્રમણિ હળવી મજાક તરીકે જુએ છે, એટલું જ નહિ પણ છકોડીને ધમકાવતાં કહે છે કે, -‘કહેવું’તું ને કે જવું હોય તો જા ને ! ….. કેટલા ઘરબાર છોડીને જતા રહ્યાં છે, તે આ નાસી જવાનાં હતા ?

બરજૂ અડગ મનનો માણસ છે. બીજે દિવસે છકોડીને ખેતર ક્યારી, ઢોરઢાંખર, બિયારણ વગેરેની સમજ આપી, પિતાની આજ્ઞા હતી મિલકતના ભાગ ન પાડવાની, એનું પાલન કરતાં કંઈ પણ લીધા વિના બરજૂ સપરિવાર ગૃહત્યાગ કરે છે. ગામમાં આ વાત પ્રસરતાં મિત્રો અને ગામલોકો એના પ્રત્યેના પ્રેમને કારણે રોકાઈ જવા વિનંતી કરે છે પણ બરજૂ મક્કમ છે. અશ્રુસભર આંખે ગામની વિદાય પામતા બરજૂ માટે એક વૃદ્ધના મુખે ઉચ્ચારાયેલ આ શબ્દો એના સદ્દગુણી વ્યક્તિત્વની ઓળખ છે – ‘આ ગામમાંથી શું ધરમ છેક જ જતો રહ્યો !’ બરજૂનો આ ત્યાગ જોઈ ખેતરમાં કામ કરતાં મજૂરો પણ રસ્તે આવી પગે લાગે છે. હરિપુરનો ગૌરાંગ સેણ તો નાના બાળકની  જેમ હઠ  લઇ બરજૂને પોતાને ઘેર લઇ જાય છે. પોતાના ગામ સિવાય આજુબાજુના પંથકમાં પણ બરજૂના સજ્જન વ્યક્તિત્વની શાખ કેવી છે તેનું આ ઉદાહરણ છે.

બરજૂ પાસેથી બધું સંભાળી લઇ છકોડી હાટ કરવા શહેર જાય છે, ત્યાં પણ એ સતત વિચારતો રહે છે કે, એમ ખરેખર મિલકત છોડીને કોઈ જતું હશે ? એક ભાઈ બીજા ભાઈ માટે આટલો મોટો ત્યાગ કરી શકે ? લાંબા મનોમંથન પછી એને ઉત્તર પ્રાપ્ત થાય છે – ‘હા, દાખલો છે ખરો ! રામ રાજા થયા વિના ભરતને રાજગાદી આપી રાજ્ય છોડીને જતા રહ્યા હતા.’ છતાંયે શંકાશીલ છકોડી તો વિચારે છે કે, એ બધી જૂની વાત છે. આજે એવું શક્ય નથી. હાટમાં એને ઉચ્છવ ભોઈ નામનો એક વ્યક્તિ સમાચાર આપે છે કે, બરજૂ બૈરી – છોકરાં સાથે ઘર છોડી જતો રહ્યો છે. આ સાંભળી આભો બની ગયેલો છકોડી નિરાશ થઇ ઘરે પાછો આવે છે. ઘરની નિ:સ્તબ્ધતા એને ઘેરી વળે છે. ભાઈનાં છોકરાં વિનાનું સૂનું આંગણું એને ખાવા ધાતું હોય એવો અહેસાસ થાય છે. ભાઈના જવાથી બેચેન થઇ ઘરમાં આંટા મારે છે. વસ્તુઓ ગોઠવવા કહેતી નેત્રમણિ પર ગુસ્સે થઇ જાય છે. – ‘આખો દહાડો કચકચ કેમ કરે છે ? એ તો ઘર છોડીને ચાલી ગયા છે, કોઈ બધું લઇ થોડું જાય છે?’ પતિ પત્ની વચ્ચે બોલાચાલી થાય છે. ભાઈ ઘર છોડી ગયા એ અંગે છકોડી પોતાને દોષી ગણે છે. ત્રણ દિવસ પછી છકોડી ભાઈનું ઘર ખોલી, બધી વસ્તુઓ એમની એમ હોવા છતાં ફંફોસે છે જાણે કશું ખોઈ નાખ્યું હોય ! છકોડીની નજર એક વસ્તુ પર આવીને અટકે છે – દબાવવાથી ચૂં ચૂં બોલે તેવો રબરનો હંસ. ભત્રીજા ભત્રીજીઓ માટે પોતે મેળામાંથી લાવેલ એ રમકડાંને લઇ છાતીએ ચાંપી વિલાપ કરે છે. ભત્રીજા ભત્રીજીઓ સાથેની સ્મૃતિઓ એની નજર સામે આવે છે. છકોડી ચોધાર આંસુએ રડે છે. નેત્રમણિ એ જોઈ હસે છે અને ‘બાયલો, ભાઈ ઘેલો થાય છે’. કહી એની મજાક ઉડાવે છે. ભાઈના વિયોગમાં દુ:ખી છકોડી સાંજે ઓટલે બેસે છે ત્યારે સાધુની વૃદ્ધ મા એને ઠપકો આપે છે.- ‘હાય, છેલ્લે આવું કર્યું … આ આંગણું કેવું ખરાબ દેખાયું ? કોઈનું એ શું બગાડતો હતો ? … છે બીજો કોઈ દીકરો એના જેવો આ ગામમાં? પધાન ડોશી હોત તો આવું થાત કે ?  ડોશીના આ મર્મવચનથી વ્યાકુળ થઈ છકોડી ગાંડાની જેમ ભાઈ ભાઈ કરતો ઘરમાં દોડે છે, ખાવાનું ભૂલી રડે છે, ઊંઘમાં પણ ભાઈ ભાઈ બબડે છે. નેત્રમણિને પણ કોઈ જવાબ આપતો નથી. પોતાની ભૂલ સમજાતાં જ પશ્ચાતાપ કરે છે, છકોડીનું હૃદય પરિવર્તન થાય છે. બીજે દિવસે ભાઈની શોધમાં નીકળેલ છકોડી હરિપુરના ગૌરાંગ સેણના ઓટલે આવી બેસે છે. નાનો દામુ, કાકા આવ્યાની ખબર માને આપે છે, બરજૂ, ભાઈને ઘરમાં લાવી અહીં આવવાનું કારણ પૂછે છે કે, – ‘તું ક્યાં જવાનો અલ્યા?’ જવાબમાં છકોડી – ‘તમે જ્યાં જશો ત્યાં ‘કહેતો મોટા ભાઈને સમર્પિત થાય છે. બરજૂનો ત્યાગ અને સત્યાગ્રહ, અસત્ય અને અસદનો પરાભવ કરે છે. સંયુક્ત કટુંબનાં મૂળિયાં આજે પણ ઊંડે ઊંડે મજબૂતાઈથી વિસ્તરી રહ્યાં હોવાની  અનુભૂતિ કરાવે છે.

ભારતીય સાંસ્કૃતિક મૂલ્યોને ઉજાગર કરવા સર્જક કાલિન્દીચરણ પાણિગ્રહી રામાયણનો સંદર્ભ લઇ સંયુક્ત કુટુંબવ્યવસ્થા અને ભાતૃભાવનાનું ગૌરવ કરે છે. બદલાતા માનવસ્વભાવ અને વર્તમાન પરિસ્થિતિમાં આપણાં સમાજમાં, આપણાં નજીકના સ્વજનોમાં સ્વાર્થ, દંભ, ઈર્ષ્યા, અદેખાઈ અને કુટિલ કાવાદાવા જેવા દુર્ગુણો પ્રવેશ્યાં છે, જે આપણાં સાંસ્કૃતિક મૂલ્યોની જડ પર કઠુરાઘાત કરી રહ્યા છે. સંયુક્ત કુટુંબવ્યવસ્થા ખતરામાં આવી પડી છે. આધુનિક સમયમાં વિભક્ત કુટુંબવ્યવસ્થાનું પ્રચલન વધવા માંડ્યું છે. ભૌતિકતાવાદી આ યુગમાં યાંત્રિકરણ અને આધુનિકીકરણની અસર માણસ પર થઇ છે. પ્રેમ, દયા, સહાનુભૂતિ અને સહિષ્ણુતાનાં મૂલ્યો ભૂલીને સ્વકેન્દ્રી બનેલા માણસ સામે લાલબત્તી ધરતી આ ઉડિયા નવલકથા ભારતીય મૂલ્યોનું સંવર્ધન કરતી નવલકથા છે. માનવી માનવી વચ્ચેના સૂક્ષ્મ સંબંધોની મીમાંસા કરતી આ કલાત્મક કૃતિ કૌટુંબિક સંઘર્ષોની પશ્ચાદભૂમાં ઓરિસ્સાના કૃષિ આધારિત ગ્રામીણ જીવનનું જીવંતચિત્ર રજૂ કરે છે. ચુસ્ત રચનાસંવિધાનના કલાત્મક સૌન્દર્ય સાથે કહેવાયેલી આ સાદી કુટુંબકથાની પાછળ આખો ભારતીય સમાજ જીવંત આલેખન પામ્યો છે. ભારતની માટીમાંથી પેદા થયેલો એકે એક ભારતીય ‘માટીનો માનવી’ છે.

સી.યુ. શાહ આર્ટસ કોલેજ, અમદાવાદ – 1

e.mail : arvindvaghela1967@gmail.com

‘ધ હાઈ વે’ બીજા વિશ્વયુદ્ધની પશ્ચાદ્દભૂમાં લખાયેલી, અમેરિકન વાર્તાકાર રે બ્રાડબરીના 1951માં પ્રગટ થયેલ વાર્તાસંગ્રહ ‘ધ ઈલેસ્ટેૃટેડ મેન’[The Illustrated Man]માં સંગ્રહિત એક વાર્તા છે. નગરસભ્યતા અને આરણ્યક સંસ્કૃતિ વચ્ચેના ભેદને ઉજાગર કરતી આ ટૂંકીવાર્તા ‘ધ હાઈ વે’ ‘દસ પાશ્ચાત્ય નવલિકાઓ’ નામના રેમંડ પરમારના અનુવાદિત વાર્તાસંગ્રહમાં સંગ્રહિત છે. સહજ અને પ્રાકૃતિક જીવનનો મહિમા કરતી, આ ટૂંકીવાર્તાનું  ગુજરાતી શીર્ષક  ‘રાજમાર્ગ’ છે.

મૂળ નવલિકા ‘ધ હાઈ વે’  રે બ્રાડબરીના 1951 માં પ્રગટ થયેલ વાર્તાસંગ્રહ ‘The Illustrated Man’માંની અઢાર પૈકીની એક છે.  રે બ્રાડબરી 22 ઓગસ્ટ 1920માં અમેરિકાના  વૈાકેગન, ઇલિનોયસમાં જન્મેલા વાસ્તવવાદી સર્જક હતા. તેમણે મહદઅંશે, વિજ્ઞાનકથાઓ, કાલ્પનિક કથાઓ (Fantcy), ભૂતકથાઓ (Horror ) પ્રકારની રચનાઓ કરી છે. બહુધા વિજ્ઞાનને વિષય બનાવીને કાલ્પનિક કથાઓ (Science fiction) લખનાર, રે બ્રાડબરી પૃથ્વીની પ્રકૃતિ અને પૃથ્વીના પર્યાવરણ સંદર્ભે ખાસ ચિંતિત હતા. એમની વિજ્ઞાન કથાઓમાં એમની એ ચિંતા જોઈ શકાય છે. 1950માં પ્રકાશિત લઘુકથા શ્રેણી ‘ધ માર્શિયન ક્રોનિકલ્સ’ને સંદર્ભે પણ આ નવલિકાને જોવી જોઈએ, જેમાં પૃથ્વીના મંગળ પરના ઉપનિવેશની વાત છે. મંગળ પર થનાર ભાવિ અણુયુદ્ધના ભયે ઘણાં મંગળવાસીઓ પૃથ્વી પર આવી જાય છે, જેથી એક વિકસિત સભ્યતા વિલુપ્ત થવાને આરે આવી જાય છે. પરંતુ પૃથ્વી પરના અણુયુદ્ધે વેરેલા વિનાશ પછી પૃથ્વીવાસીઓ ફરી નવા માર્શિયન બનવા મંગળ પર પાછા ફરે છે. લેખકે આ કથાશ્રેણીમાં 21મી સદીના વિશ્વની, વિશેષ કરીને 2025 અને તે પછીનાં વર્ષોની વાત કરી છે. અમેરિકાની NASA જેવી સંસ્થાના મંગળગ્રહ પર Curiosity rover અને Ingenuity helicopter દ્વારા ચાલતા સતત સંશોધનો, તેમ જ એલન મસ્ક જેવા બિઝનેસમેનનો SpaceX પ્રોજેક્ટ, જેમાં તેઓ 2026માં મંગળ પર પ્રથમ વસાહત સ્થાપવા અને SpaceX Starship દ્વારા માનવોને ઉતારવાની વાત પૂર્ણ આત્મવિશ્વાસ સાથે કહે છે. લાગે છે કે, રે બ્રાડબરીની કલ્પના સત્ય ઠરવા જઈ રહી છે !! સર્જક આર્ષદૃષ્ટા હોય છે, એ જમાનાને પાર જોઈ શકે છે. એ સત્ય અહીં સાબિત થતું જોઈ શકાય છે.

તેમની જાણીતી રચનાઓમાં –  નવલકથા – ‘ફેરેનહાઈટ 451’ ભાગ 1-3 (1953), ‘ધ માર્શિયન ક્રોનિકલ્સ’ન- લઘુકથાશ્રેણી (1950) અને ‘ડૈંડેલિયન વાઈન’ (1957) ગ્રીન શેડ વ્હાઈટ વ્હેલ (1992). આ ઉપરાંત ફિલ્મ અને ટેલિવિઝનની પટકથાઓ લખવા ક્ષેત્રે પણ એમનું પ્રદાન છે. ‘મોબી ડિક’ અને ‘ઈટ કમ ફ્રોમ આઉટર’ એમના દ્વારા લખાયેલ શો છે. એચ.જી. વેલ્સ, જુલે વર્ન અને એડગર એલન પોથી પ્રભાવિત રે બ્રાડબરી યાંત્રિક કથાઓના લેખન તરફથી માનવતાવાદી કવિતા તરફ વળ્યા, એનું શ્રેય એલેકઝાંડર પોપ અને જોન ડવને આપે છે. બ્રાડબરી વિનમ્ર ધર્મવાદી  હતા, આજીવન ડ્રાઈવિંગ લાયસન્સ ન લીધું અને સાયકલ ચલાવી. તેમની નવલકથા ડૈંડેલિયન વાઈનના નામ પરથી એપોલો 15ના અંતરીક્ષયાત્રીઓએ ચંદ્ર પર એક ક્રેટરનું નામ ડૈંડેલિયન ક્રેટર રાખ્યું હતું. તેમને નવલકથા સર્જન માટે અમેરિકાનું  2007નું પુલિત્ઝર ઇનામ (Special citation) પ્રાપ્ત થયું હતું. 2004માં નેશનલ મેડલ ઓફ આર્ટસ ઉપરાંત અમેરિકન એકેડમી એવોર્ડથી પણ તેમનું સન્માન થયેલું છે.

રે બ્રાડબરીએ જુનિયર સ્કૂલનો અભ્યાસ પ્રકૃતિની ગોદમાં વસેલા ટક્સન (અરિઝોના)માં કર્યો. અહીંની પ્રકૃતિ પ્રત્યે એમને બાલ્યાવસ્થાથી જ  વિશેષ પ્રેમ હતો. પ્રકૃતિ પ્રત્યેનો આ લગાવ તેમની રચનાઓમાં સ્પષ્ટ દેખાય છે. ‘ધ હાઈવે’ એનું એક ઉદાહરણ છે. આ ટૂંકીવાર્તામાં આરણ્યક જીવન જીવતા લોકોનું પ્રકૃતિમય જીવન આપણી ભૌતિક દુનિયાથી આજે પણ એકદમ અલગ અને ભિન્ન છે. પ્રકૃતિપ્રેમી આરણ્યકોની માનસિકતા કહેવાતા સભ્ય લોકોથી જુદી છે. ‘ધ હાઈ વે’ એ સત્યને ઉજાગર કરે છે.

શહેરની સંસ્કૃતિમાં આપણી ઈચ્છા અને યોજના મુજબ થાય તો આનંદ થાય, સુખ અનુભવાય અને એમાં કંઇક અડચણ આવે, વિઘ્ન આવે તો એ દુઃખદાયક લાગે. જે શહેરીજનોને અસ્વસ્થ કે વ્યગ્ર કરી દે છે. તેઓ  રઘવાયા થઇ ગભરાટ (Panic) અનુભવે છે.  શહેરની તણાવભરી જિંદગીમાં સતત અસલામતી અનુભવતા અને કાલ્પનિક ડરના માર્યા, સલામત સ્થળ શોધવા ભાગતા લોકો, આજની આધુનિક નગર સભ્યતામાં જીવતા દંભી અને કૃતક લોકોનું પ્રતિનિધિત્વ કરે છે. નગર સભ્યતામાં જીવતા લોકો જેમ જેમ ભૌતિકતા તરફ આંખો મીંચીને આગળ ધપતા જાય છે, તેમ તેમ સાહજિક અને સરળ જીવનનો આનંદ ગુમાવતા જાય છે. જ્યારે ગ્રામીણ કે આરણ્યક જીવન જીવતા લોકો, ટેકનોલોજીના બળે વિકસેલી સંસ્કૃતિથી દૂર અને અજાણ હોવાથી મુક્ત મને વિહરી શકે છે. પ્રકૃતિમાં મગ્ન લોકોની પોતાની  એક આગવી દુનિયા છે. તેમને આપણી ભૌતિકતાવાદી દુનિયાની ઓળખાણ જ નથી. તેઓ તો ‘જનાન્તિકે’ના એક નિબંધમાં સુરેશ જોષી કહે છે, તેવા લાગે છે કે, – ‘હું જ્યારે પ્રકૃતિ સાથે તાદાત્મ્ય અનુભવું છું ત્યારે મારા સંકુચિત અહંમાંથી છૂટીને, સ્વાર્થહીન બનીને, બહાર વ્યાપી જતો હોઉં છું … … મારામાંથી બહાર અવિરત વિસ્મયથી જોયા કરવાનું કૂતુહલ આજે મને સંકીર્ણ થતાં અટકાવે છે. (સુ.જો. સંચય પૃ. 59)

આજના સાંપ્રત વિશ્વમાં જે રીતે ઇલેક્ટ્રોનિકસ મીડિયા અને અને સોશિયલ મીડિયાના માધ્યમ દ્વારા પ્રસારિત થતાં સાચા ખોટાં સમાચારો, ખાસ કરીને ફેક ન્યુઝ અને ખોટાં, અસત્ય કે અર્ધસત્યને ખોટી રીતે સોશિયલ મીડિયા પ્લેટફોર્મ પરથી રજૂ કરવામાં આવે છે. ઘણી વાર એની ભયંકર નકારાત્મક અને વિઘટનકારી અસરો ઊભી થાય છે. આ કારણે સામાજિક સૌહાર્દ કે પ્રજાલક્ષી કાર્યક્રમો ખરાબ રીતે પ્રભાવિત થાય છે કે પછી સમાજ અને દેશમાં અવિશ્વાસ, અસહિષ્ણુતા, અરાજકતા, અફવા અને અસલામતીનું વાતાવરણ ઊભું થાય છે. અને એને માટે જવાબદાર કોણ હોય છે ? બેશક ભણેલાં ગણેલાં પોતાને આધુનિક કે એડવાન્સ ગણાવતા શિક્ષિતો જ. COVID – 19ના કપરા કાળમાં આવાં અનેક પ્રકારનાં ફેક ન્યુઝ અને અફવાઓએ સામાન્ય લોકોમાં ડરનું વાતાવરણ ઊભું કર્યું હતું. અફવા કે ફેક ન્યુઝને કારણે ગ્રામીણ પ્રદેશ અને જંગલ વિસ્તારમાં વસનારા લોકોમાં પણ અજ્ઞાત ડર ઊભો થયો ! કોરોના જેવા રોગને દૈવી કોપ કે માતાજી માનવાનું, દોરા ધાગા અને બાધા આખડી કરવાની માન્યતાઓ પ્રસરી અને કેટલાક લોકોના રસી ન લેવાના કારણ પાછળ પણ આવાં ખોટાં અને ગેરસમજવાળા કે અધકચરી માહિતીવાળા વાયરલ વીડિયો જવાબદાર છે. આજે પણ યુદ્ધ કે મહામારીની અફવા કે ખોટા સમાચાર શહેરીજનોને ચિંતાગ્રસ્ત કરી મૂકે છે, અને સલામતીની શોધમાં ભટકતા કરી દે છે. કોરોનાની લહેરોમાં ગામડે ભાગી જવાની માનસિકતા શું દર્શાવે છે ? રે બ્રાડબરીની 1951માં પ્રગટ થયેલી આ વાર્તા આજે પણ એટલી જ સાર્થક રીતે શહેરી માનસિકતાની વાસ્તવિકતાને ઉજાગર કરે છે.

અમેરિકન વાર્તાકાર રે બ્રાડબરીની ‘ધ હાઈ વે’ બીજા વિશ્વયુદ્ધની પશ્ચાદ્દભૂમાં લખાયેલી વાર્તા છે. અમેરિકાએ 1945માં બીજા વિશ્વયુદ્ધ દરમ્યાન જાપાન પર ફેંકેલા અણુબોમ્બ અને અને તેની વિનાશક અને સંહારક અસરોથી વિશ્વ આખું ધ્રુજી ઊઠ્યું હતું, વળતા હુમલા સ્વરૂપે ગમે ત્યારે અણુયુદ્ધ ફાટી નીકળવાની અફવાઓનું બજાર ગરમ હતું. જાપાને 1941માં પર્લ હાર્બર પર કરેલા હુમલાની ડરામણી સ્મૃતિઓ દરેક અમેરિકનના મનમાં હતી. ફરી એ તરફ હુમલો થાય એવી સંભાવના અને વળતા અણુ હુમલાના કાલ્પનિક ડરથી, દક્ષિણ અમેરિકા તરફથી લોકો ઉત્તર અમેરિકા તરફ સલામત સ્થળે ભાગે છે. આવા કટોકટીના સમયમાં પણ કેટલાક લોકો અફવા ફેલાવવામાં આનંદ માણે છે. આજના કોરોના કાળમાં પણ આ દૂષણ સોશિયલ મીડિયાને કારણે વધુ પ્રભાવક બની ગયું છે. આવું દૂષણ શહેરી સંસ્કૃતિમાં વધુ જોવા મળે છે, અને એની અસર કેટલી વિઘાતક હોય છે કે, લોકો જીવ બચાવવા સલામત સ્થળે ભાગી જાય છે. આ નવલિકાનો કેન્દ્રવર્તી સાર એ જ છે કે, સભ્ય ગણાતા શહેરીઓ આપત્તિના સમયમાં કેવા પલાયન થઇ જાય છે, ડરના માર્યા સલામત સ્થળે ભાગી જવા હવાતિયાં મારે છે ! જ્યારે જંગલમાં રહેનાર આરણ્યક કે ગામડે રહેનાર ગ્રામીણ અફવાઓથી કે ફેક ન્યુઝથી પર છે. તે તેને બહુ ગંભીરતાથી લેતો નથી. કુદરતી આપત્તિનો ડર્યા વગર મુકાબલો કરનાર ગ્રામીણો સહજ અને કુદરતી જીવન જીવે છે. એની દુનિયા એ શહેરીજનોની દુનિયાથી અલગ છે. ‘ધ હાઈ વે’ સહજ જીવન અને પ્રકૃતિ તરફ પાછા વાળવાનો સંદેશ આપે છે. અમેરકાના ન્યુ મેક્સિકો અને અરિઝોનાના પ્રકૃતિમય વિસ્તારમાં લાંબો સમય રહેવાને કારણે વાર્તાકાર રે બ્રાડબરીને પ્રકૃતિ પ્રત્યે વિશેષ લગાવ છે. વતનના ખેડૂતો અને આરણ્યકોના જીવનથી પ્રભાવિત સર્જક, વર્તમાન દુનિયાથી દૂર વસતા આરણ્યક જીવનની નિર્દોષ સાહજિકતાને ‘ધ હાઈ વે’ વાર્તામાં ઉજાગર કરે છે. આ ટૂંકીવાર્તાની કથાવસ્તુનો ટૂંકો પરિચય જોઈએ તો ..

અમેરિકાના દક્ષિણ ભાગમાં વસતા આરણ્યક ખેડૂતોનાં પ્રાકૃતિક જીવનની વાસ્તવિકતા અને આધુનિક શહેરી જીવનની તણાવગ્રસ્ત જિંદગીનું આલેખન ‘ધ હાઈ વે’ વાર્તામાં રે બ્રાડબરી કરે છે. નવલિકાના પ્રારંભે વાર્તાનાયક હર્નાન્દો પોતાના ઘરની છાપરીની પડાળીમાં વરસાદ બંધ થવાની રાહ જોતો ઊભો છે. એનો પહેરવેશ અને પગમાં પહેરેલા ટાયરમાંથી બનાવેલા જોડા એની ગરીબીની ચાડી ખાય છે. થોડીવાર પછી ઝરમર વરસતા વરસાદમાં એ ઘર નજીકની સડક (હાઈ વે) પર આવી ઊભો રહે છે. આજે તદ્દન સૂની પડેલી સડક પર ઊભો ઊભો એ આજુબાજુની પ્રકૃતિને જોતાં ભૂતકાળમાં સરી પડે છે. ભૂતકાળની આ સ્મૃતિઓના વિનિયોગ દ્વારા લેખક શહેરીજનોની લાક્ષણિકતાઓને દર્શાવી આપે છે. શહેરી લોકો મુસાફરી કે પ્રવાસમાં ગ્રામીણો સાથે, પરંપરાગત પહેરવેશ સાથે કે એમની ઓળખ સમી વસ્તુઓ પહેરી ફોટા પડાવે છે. ક્યારેક ઝૂંપડાઓના, ખાનપાનના, ઢોરઢાંખના ફોટા પાડે અને આધુનિકતાને નામે એનું પ્રદર્શન પણ કરે છે ! અહીં પણ હર્નાન્દો એવી એક ઘટનાને યાદ કરે છે. કોઈક મુસાફર ફોટો પડાવવા એની પાસે વાંસની ચીપટોવાળો ખેડૂટોપો માગે છે. – ‘અમારે તો પેલો તમારો પહેરેલો ટોપો જોઈએ’. (પૃ. 151 દ.પા. નવલિકાઓ) (અરિઝોના, ન્યુ મેક્સિકોના ખેડૂતો પહેરે એ) જે સડક પરથી સમયાંતરે ગાડીઓ પસાર થયા કરતી, તે સડક આજે સૂની જોઈ હર્નાન્દોના મનમાં શંકા જન્મે છે, કશુંક અજુગતું લાગે છે. પત્ની પૂછે ત્યારે પણ એ કહે છે કે, – ‘જો, રસ્તો જો, કશું રમણભમણ થયેલું લાગે છે. આ રીતે રસ્તો આટલો બધો ખાલી કરી નાખે એવું કશુંક મસમોટું’.(પૃ. 151 દ.પા. નવલિકાઓ) એને કશાક અમંગળની ભીતિ વર્તાય છે.

ખેતર જવાની તૈયારી સાથે ઝરમર વરસતા વરસાદમાં બહાર નીકળી હર્નાન્દો સડક પર આવી ઊભો રહે છે. સૂની સડક પર એના આશ્ચર્ય વચ્ચે એક પછી એક ગાડીઓની વણઝાર શરૂ થઇ, ગણતાં ગણતાં થાકી જવાય એટલી બધી ગાડીઓ. સેંકડો ગાડીઓ પસાર થતી જોઈ એને ભારે કુતૂહલ થયું. ગાડીમાં ખીચોખીચ ભરેલા, એકમેકને ભચડાઈને બેઠેલા લોકોના ચહેરા પરના ન સમજાય તેવા ભાવ તેની નજરે પડ્યા. કોઈક અજ્ઞાત ભયના ડરથી લોકો ભાગી રહ્યા હોય એવું તેને લાગે છે. ગાડીઓની આ લાંબી વણઝાર તેને કોઈ લાંબી સ્મશાનયાત્રા હોય એવી લાગે છે. થોડા સમય પછી ફરી એકવાર સૂનકાર વ્યાપી જાય છે. સડક સૂની થઇ જાય છે. ત્યાં જ અચાનક એક જૂની ફોર્ડ ધુમાડા કાઢતી આવીને ઊભી રહે છે. રેડીએટર ગરમ થઇ જવાને કારણે વરાળના ગોટે ગોટા નીકળી રહ્યા હતા. ગાડી એક જુવાન ચલાવતો હતો અને અંદર પાંચેક સુંદર યુવતીઓ બેઠી હતી. વરસાદથી બચવાની વ્યર્થ કોશિશમાં છાપાં ઓઢીને બેઠેલી છોકરીઓના ચહેરા પર ભય ડોકાતો હતો, ઘણી છોકરીઓ રડી રહી હતી. છોકરો રેડીએટર ઠંડું કરવા હર્નાન્દો પાસે પાણી માંગે છે, ઔદ્યોગિકીકરણ અને શહેરીકરણથી ઉત્પન્ન થયેલ તણાવ, વ્યગ્રતા અને ઉકળાટને ઠારવા આખરે પ્રકૃતિ જ કામ લાગે છે, એવો પ્રતીકાત્મક સંદેશ પણ લેખક અહીં આપે છે. કોઈ ડરને કારણે રડતી અને અહીંથી ઝડપથી સલામત સ્થળે ભાગી જવાની ઉતાવળમાં આ યુવતીઓ બેચેન છે. એટલે હર્નાન્દોને ઝડપથી પાણી લાવવા કહે છે. હર્નાન્દો પણ અજ્ઞાત ભયથી ડરી ગયેલા લોકોની દશા જાણી ગયો હોય તરત નાયડી ભરીને પાણી રેડી, રેડીયેટર ઠંડું કરે છે. (નાયડી- તગારી જેવી વ્હિલ કેપ, કોઈ અકસ્માતમાં છૂટી પડી ગયેલ વ્હિલ કેપ તેને મળી હતી જેનો તે તગારા તરીકે ઉપયોગ કરતો), આ દરમ્યાન હર્નાન્દો પોતાને સતાવતો પ્રશ્ન પેલા ડ્રાઈવર જુવાનને પૂછે છે કે, – ‘એક જ કલાકમાં આટલી બધી ગાડીઓ ! બધી જ ગાડીઓ એક જ દિશામાં ભાગી, ઓતરાતી દિશામાં.’(પૃ. 154) પ્રશ્ન સાંભળતાં જ ગાડીમાં બેઠેલી યુવતીઓ ધ્રુસકે ધ્રુસકે રડવા માંડી, જાણે કોઈએ દુઃખતી રગ પર હાથ ન મુક્યો હોય ? આફતના નામ માત્રથી આટલો ડર ? શહેરીજનોની પલાયનવાદી માનસિકતા યાંત્રિકતાની દેણ છે.

હર્નાન્દો ફરી પૂછે છે – ભાઈ શું થયું છે ? ડ્રાઈવર એને મોઘમ જવાબ આપે છે કે, – ‘બનવાનું હતું તે બની ગયું! આ ખરાબ થયું હતું’. યુવાન મદદના બદલામાં એક આનો (25 પૈસા) એના હાથમાં મૂકે છે. પણ હર્નાન્દો, આરણ્યકોના પ્રતિનિધિ તરીકે વર્તતાં પૈસા લેવાની ના પાડતાં કહે છે કે, – ‘આ તો મારું કામ હતું ને મેં કર્યું’.(પૃ. 155) આની સામે, પરિચય ન કરાવાય ત્યાં સુધી વાત પણ ન કરતા ગણતરીબાજ શહેરીજનોને મૂકી જુઓ ? સાંપ્રત વિશ્વની ગતિવિધિઓથી અજાણ, નિર્દોષ અને નિખાલસ હર્નાન્દો, યુવાનને કહે છે કે, – ‘મેં એવું કંઈ સાંભળ્યું નથી’. એક આરણ્યકનું ભોળપણ જોઈ ડ્રાઈવર યુવાને સ્પષ્ટપણે અણુયુદ્ધ વિશે જણાવી દીધું . – ‘લડાઈ થઈ ગઈ, અણુબોમ્બની લડાઈ, દુનિયાનો અંત’ હર્નાન્દો કશું સમજે એ પહેલાં તો ‘આવજો’ કહીને આભાર પ્રદર્શિત કરતાં ગાડી મારી મૂકી.

હર્નાન્દો ન સમજાય તેવી વાતોથી શૂન્યમનસ્ક થઇ ગયો હતો. વરસતા વરસાદની વચ્ચે થોડીવાર તો તે ત્યાં જ બીજી કોઈ ગાડી આવે તેની રાહ જોતો સ્થિર થઇ ગયો, પણ … કોઈ ચહલપહલ ન દેખાઈ. ડરામણી વાતોથી એને પણ શંકા થઈ આવી કે, – ‘કદાચ લાંબા કાળ સુધી આવી ચહલપહલ પાછી દેખાશે કે કેમ’ ? શહેરીજનોને ઊચાટ કરાવતી આવી બાબતો તેને લાંબો સમય અસર કરી શકતી નથી .. વરસાદ બંધ થતાં જ કાળાડીબાંગ વાદળો પાછળનું ભૂરું આકાશ દેખાયું. વાદળ ખૂલી ચુક્યું હતું, એક વાવાઝોડું ખરાબ શ્વાસ – ઉચ્છવાસની પેઠે પસાર થઇ ગયું. એક દુ:સ્વપ્ન સમા સમયમાંથી બહાર આવી ફરી પ્રકૃતિ સાથે એનું તાદાત્મ્ય સધાયું, મધુર પવન પ્રકૃતિની મીઠી સુવાસ લઈ એના સુધી આવ્યો, નદીનો ખળખળ વહેતો પ્રવાહ, લીલુંછમ વન, પ્રકૃતિની તાજગી શ્વાસમા ભરી એ ખેતરમાં થઇ ઘરે ગયો. શંકાનાં વાદળો દૂર થયાં અને આકાશમાં સૂરજ નીકળી ચૂક્યો હતો. પ્રકૃતિની વચ્ચે જીવતા આરણ્યકોની આશાનો સૂર્ય.

ઘરે પાછા આવેલા હર્નાન્દોને પત્ની પૂછે છે, ‘શું થયું’? ગમે તેવી વિકટ પરિસ્થિતિમાં  પણ પ્રકૃતિ વચ્ચે જીવતા મહેનતકશ માણસનો જવાબ – ‘કશું નહિ’ જ હોય. નદીની પડખે આવેલા ખેતરમાં હળ હાંકતાં, બળદને પોરસાવતો તે પોતાના કામમાં મગ્ન થઇ જાય છે. છતાં એ મનોમન વિચારે છે કે, – ‘દુનિયા’ પેલા લોકો શું કહેતા હતા ? (What do they mean, the world ?) તે પોતે પણ આ દુનિયાનો જ ભાગ છે અને હજુ સુધી તેણે આવાં યુદ્ધ વિશે કે દુનિયાના અંત વિશે સાંભળ્યું નથી. કેમ કે તે મીડિયાની આંટીઘૂંટીઓથી દૂર છે. શહેર અને આધુનિક સુખ સગવડોથી દૂર રહેતા આરણ્યકોની એક અલગ દુનિયા છે, પ્રકૃતિ કે નિસર્ગને ખોળે રહેનારા લોકો બિલકુલ પ્રાકૃતિક જીવન જીવે છે. શહેરી લોકોને દુનિયામાં બનતી પળ પળની ઘટનાઓ ઉત્તેજીત કરી મૂકે છે, ડરાવી મૂકે છે, ચિંતિત કરી મૂકે છે. કેમ કે, તેઓ આજના વૈશ્વિક મીડિયા સાથે જોડાયેલા છે એટલે દુનિયાની સાચી ખોટી ખબરો તેમના મન પર મોટી અસર ઊભી કરે છે. આજના વિશ્વમાં તો ‘ફેક ન્યુઝ’ એની ખરાઈ થાય ત્યાં સુધીમાં ઘણું નુકસાન કરી દે છે. સોશિયલ મીડિયા આજના જમાનાનું મહત્ત્વનું પરિબળ છે જે આધુનિક વિશ્વને ખતરનાક હદે પ્રભાવિત કરી રહ્યું છે.

આજે તો વિશ્વ બે ત્રણ ભાગમાં વહેંચાઇ ગયું છે. મહાસત્તાઓ, વિકસિત દેશો, અલ્પવિકસિત અને અવિકસિત કે ગરીબ દેશો. દુનિયાના શાણા લોકો એને ત્રીજા વિશ્વના લોકો કહે છે, શું તમને નથી લાગતું કે ‘ત્રીજા વિશ્વના દેશો’ શબ્દ જ ભેદભાવવાળો છે ? ગરીબાઈમાં સાદગીપૂર્ણ જીવન વિતાવતા આ લોકોના દેશો એમને માટે એક બઝાર (Market) છે. ‘ધ હાઈ વે’ ટૂંકીવાર્તાના અંતે હર્નાન્દોને થતો પ્રશ્ન What do they mean, the world ? એ જગતનાં સઘળાં ત્રીજા વિશ્વના લોકોનો પ્રશ્ન છે. કેમ કે, તફાવત સ્પષ્ટ છે. – ‘There is clear separation between the industrialized part of the world and the less industrialized country, urban and rural, rich and poor’.  જ્યારે તે ‘દુનિયા’ ? એવો પ્રશ્ન પોતાની જાતને કરે છે ત્યારે – He is suggesting that the part of the world interested in war, land and technology is different from his world.

આજના વિશ્વમાં આપણે પણ દુનિયા એટલે અમેરિકા જેવી મહાસતા, ઇંગ્લેન્ડ, રશિયા, ચીન, ફ્રાન્સ, જર્મની જેવા શક્તિશાળી, વિકસિત દેશોને જ ગણીએ છીએ! આફ્રિકા, એશિયાના મોટા ભાગના દેશોને ત્રીજા વિશ્વમાં ગણીએ છીએ. બાકીની દુનિયા વિશે આપણે ન તો વિચાર્યું છે કે ગણતરી કરી છે. આજે પણ દુનિયામાં, એમેઝોનનાં જંગલોમાં, આફ્રિકાના જંગલ પ્રદેશો, આંદામાન નિકોબાર જેવા અન્ય ટાપુઓ પર વસનારી પ્રજાતિઓ વિશે આપણે બહુ ઓછું જાણીએ છીએ. કેટલાયે ટાપુઓ પર વસતી આદિમ પ્રજાતિઓને આજની દુનિયા વિશે કંઈ જ જાણ નથી. તદ્દન પ્રાકૃત અવસ્થામાં જીવતા આ લોકો  એકવીસમી સદી, એની શોધખોળો અને સુખસગવડો, સંચારક્રાંતિ(IT)થી તદ્દન અજાણ છે. દુનિયા મુઠ્ઠીમાં કરીને જીવનારા આજની દુનિયાના લોકોને આ વાત કદાચ અવાસ્તવિક લાગે ! પણ એ સત્ય છે. બ્રાઝિલના WESTERN AMAZON BESINમાં વસતા KORUBO જે clubber તરીકે ઓળખાય છે તે આદિમ જાતિ, પેરુની માનુ નદીના જંગલ પ્રદેશમાં વસતા MASCHO PIRO આદિવાસીઓ અને ભારતના આંદામાન નિકોબાર ટાપુઓની વાત કરીએ તો, અહીંના NORTH SENTINEL ટાપુ પર વસતા SENTINELESE આદિમ જાતિના લોકો સેંકડો વર્ષોથી આજની દુનિયાથી કપાયેલા છે. સેન્ટીનલ ટાપુ પર માત્ર 40થી 400ની સંખ્યામાં રહેલા આ લોકો સ્વેચ્છાએ દુનિયાથી અલગ રહે છે. સરકાર પણ તેમાં દાખલ કરતી નથી. તેમની દુનિયામાં પ્રવેશ કરનારને મોતને ઘાટ ઊતારી દેતાં તેઓ અચકાતા નથી. 2021ના વર્ષમાં પણ તેમની પોતાની જ દુનિયા છે. આવાં લોકોને ન ભૂકંપ, ન ત્સુનામી કે ન અણુયુદ્ધ નડે છે. કુદરતના ખોળે કુદરતી જીવન જીવે છે, કુદરત પર વિશ્વાસ રાખીને સહજ જીવન જીવનારને આપણી દુનિયાની પડી નથી.

‘ધ હાઈ વે’ આજના સમયમાં જીવતા દરેક માણસ સામે પ્રશ્ન ચિહ્ન મૂકે છે, વૈજ્ઞાનિક આવિષ્કારોના લાભ ઉઠાવતા, ભૌતિક સુખ સગવડો ભોગવતા, આજના આધુનિક શહેરોમાં વસતા માણસો કોઈ મોટી આપત્તિ આવતાં જ,  અસલામતી અનુભવી ટેન્શનમાં આવી જાય છે, ડરી જાય છે. COVID 19ના કાળમાં ઘણાં શહેરીઓ, મોટા ધનિકો શહેર છોડી સલામત સ્થળે ભાગી ગયા છે. સામાન્ય શહેરીઓ પોતાના મૂળ વતનના ગામ ઘર કે જંગલ તરફ દોટ મૂકે છે. કુદરતના ખોળે શુદ્ધ હવા ,પાણી અને ખોરાક શોધવા લાગી જાય છે. બધી વસ્તુઓ ઈમ્પોર્ટેડ શોધતા માણસો ખાવા પીવાની વસ્તુઓ ઓર્ગેનિક શોધે છે. આવું કરવામાં ઘણીવાર ત્યાંના નિર્દોષ લોકોને પણ ચેપ લગાડે છે !

‘ધ હાઈ વે’ ટૂંકીવાર્તાનો નાયક ભલો ભોળો આરણ્યક છે. જરૂરિયાતમંદ પ્રવાસીને નિ:સ્વાર્થ મદદની ભાવનાવાળો છે. મદદના બદલામાં મળેલ ‘આનો’ પરત કરતાં એ કહે છે કે, – ‘આ તો મારું કામ હતું ને મેં કર્યું.’ એ વિધાન ગણતરીબાજ શહેરીઓના મોઢા પર તમાચારૂપ છે. હર્નાન્દોનું વ્યક્તિત્વ સુરેશ જોષીના ‘જનાન્તિકે’ના એક નિબંધની યાદ અપાવે એવું છે. કે, – ‘આપણે જેમને ગંદા ગોબરા ગામડિયા કહીને ઉતારી પાડીએ છીએ એવા લોકોના હાથમાં જ પ્રકૃતિ સલામત છે’. પ્રાકૃતિક સમાજ પાસે સીધીસટ અભિવ્યક્તિ હોય છે. આપણી જેમ વિસ્તારથી સમજાવ્યા પછી પણ ‘I mean’ હું આ કહેવા માંગું છું કે હું એમ કહેવા માગતો નહોતો – મારો કહેવાનો અર્થ એવો નથી, જેવાં સ્પષ્ટીકરણ કરવા પડે છે.

અંગ્રેજીમાંથી અનુવાદ કરતી વખતે અનુવાદક રેમંડ પરમારની નજર સામે ગુજરાતી પરિવેશ રહ્યો હશે, ‘ધ હાઈ વે’માંથી નાયક હર્નાન્દોનું નામ હટાવી દઈએ તો નિતાંત ગુજરાતી નવલિકા જ લાગે ! અનુવાદમાં પ્રયોજાયેલા, છાપરી, પરાળ, ઘંટી, ભાભા, ખડા, ગોટેગોટા, પડાળી, નાયડી, તગારું, ચાસ અને બાપ્પો ..! બાપ્પો ..! જેવા શબ્દો નવલિકામાં ગુજરાતી પરિવેશ ઊભો કરે છે. ગુજરાત જ નહિ વિશ્વના કોઈ પણ દેશના પરિવેશમાં બંધબેસે એવું વાતાવરણ વાર્તાકારે ઊભું કર્યું છે. પ્રકૃતિનું વર્ણન પણ અનુવાદમાં સુંદર અલંકૃત આલેખન પામ્યું છે. જુઓ – ‘વર્ષારાણી જાણે ખેતરમાંની છાપરીના પરાળથી છજેલા છાપરાને હળવી ટપલીઓ મારી રહી હતી’. (પૃ. 150), વાદળાંમાંથી આકાશે ડોકિયું કર્યું’. (પૃ. 156) પ્રતીકાત્મક રીતે શહેરીજનોની લાક્ષણિકતાઓને ઉજાગર કરતાં વિધાનો લેખકનું સર્જનસામર્થ્ય દર્શાવે છે. જુઓ – ‘અરે! ઓ ભાભા ! અમે તમારો ફોટું ખેંચીએ ?’ (પૃ. 151)  – ‘અમારે તો પેલો તમારો પહેરેલો ટોપો જોઈએ.’ (પૃ. 151) ‘ઓહ ! મહેરબાની કરીને ઝટ કરજો’. (પૃ. 153) તો વળી ગ્રામીણ લોકોની લાક્ષણિકતાઓ પણ લેખક પ્રતીકાત્મક રીતે જ અભિવ્યક્ત કરે છે. જુઓ – ‘હું પાણી લાવી આપું છું.’ (પૃ. 153) ‘ભાઈસા’બ, મારા કહેવાની એવી કશી જ મતલબ નહોતી’. (પૃ. 154) ‘આ તો મારું કામ હતું ને મેં કર્યું’. (પૃ. 155) ‘કશું નહીં’ અને ‘બાપ્પો ! બાપ્પો !’ (પૃ. 156) શહેરીઓના મુકાબલે પરંપરિત ગ્રામીણોનું વ્યક્તિત્વ કેવું નમ્ર, નિર્દંભ અને નિર્દોષ છે તે દર્શાવી આપે છે. તો બંને વચ્ચેની વિષમતાને પણ સહોપસ્થિતિ દ્વારા સહજ અને સરળ રીતે લેખક મૂકી આપે છે. ઉદાહરણ − ‘ઉપરથી નીચે પડીને વહી જતી નદી ગેરાડુ માટી વાળો ….  … ધસમસતો પ્રવાહ કાદવકીચડને કારણે ડહોળાયેલો હતો. બાજુમાં હતો સિમેન્ટ – કોંક્રિટવાળો ધોરી રસ્તો.’ (પૃ. 150). તો વળી આ વાર્તાની સમસ્યાનું હલ પણ લેખક આવી એક પ્રયુક્તિ દ્વારા આપી દે છે . જુઓ – ‘પહાડના એ બાજુના રસ્તેથી, ઝરમર ઝરમર વર્ષામાં, વરાળના ગોટેગોટા કાઢતી ફોર્ડ ગાડીએ હર્નાન્દોને દીઠો કે એ ગાડી ઊભી રહી ગઈ. ગાડી કાદવ કાદવ થઈ ગઈ હતી. ગાડીનું રેડિયેટર ગોટેગોટા કાઢતું હતું. ડ્રાઈવર પૂછે છે, – ‘મોટા, અમને થોડું પાણી મળશે કે’ ?’(પૃ. 153) ઔદ્યોગિક ક્રાંતિ, યંત્ર અને વિજ્ઞાનને કારણે પૃથ્વી આગનો ગોળો બની જાય તે પહેલાં પ્રકૃતિ તરફ પાછા વળી શાતાનો અનુભવ કરવાનો સંદેશ અહીં છે. સંત માત્થીનું પુસ્તક પણ દુનિયાની માનવજાતને સાવચેત કરતાં કહે છે કે, -‘કેમ કે તે સમયે એવી મોટી વિપત્તિ આવી પડશે કે તેના જેવી જગતના આરંભથી તે હમણાં સુધી થઈ ન..’. (માત્થી 24.21)

ચાલીસ – પચાસના દાયકામાં દુનિયાના લોકો પરમાણું વિકિરણ – પ્રદૂષણ અને ગ્લોબલ વોર્મિંગ વિશે બહુ ઓછું જાણતા હતા. પણ હવે લોકો જાણે છે કે, હર્નાન્દો જેવાઓનું પ્રકૃતિ વચ્ચે જીવાતું  શાંત અને સહજ જીવન અસંભવ થશે. કેમ કે વિકાસનો કહેવાતો વિકરાળ દૈત્ય જળ, જમીન, જંગલ, નદી -પર્વત, પ્રકૃતિ અને પર્યાવરણ સાથે સજીવસૃષ્ટિ અને માનવોનું નિવસનતંત્ર નષ્ટ કરી દેશે. ‘સમુદ્રાન્તિકે’ના બાવાજી ભલે કહેતા હોય કે, ‘… પ્રકૃતિ સદા સર્વદા મુક્ત હૈ, કોઈ ઇસે બાંધ નહિ પાતા ઔર ન ઈસે બિગાડ સકતા હૈ’. પરંતુ જ્યાં સુધી : લાઈફ ઓફ પાઈ’ ફિલ્મનો  કિશોર જેમ  વાઘ સાથે અનુકૂલન સાધી રહે છે, તેમ જો પ્રકૃતિ સાથે અનુકૂલન સાધીને  ન રહ્યા તો … આખી પૃથ્વી ક્લાઈમેટ ચેન્જ અને ગ્લોબલ વોર્મિંગને કારણે રહેવાલાયક નહિ રહે, પૃથ્વી પરની આખેઆખી સમાજવ્યવસ્થા પડી ભાંગશે, જીવનશૈલી બદલાઈ જશે !માનવજાતના મૂળિયાં ઉખડી જાય એવો વિકાસ આપણને પૃથ્વી છોડવા મજબૂર કરી દેશે. ‘ધ હાઈ વે’ દ્વારા રે બ્રાડબરી આપણને આગાહ કરી રહ્યા છે. – ‘Technology gone awry and that a simple life is more desirable ’     

સી.યુ. શાહ આર્ટસ કોલેજ, અમદાવાદ – 380 001 

સંદર્ભગ્રંથ

1 દસ પાશ્ચાત્ય નવલિકાઓ − અનુવાદક – રેમંડ પરમાર

2 સુરેશ જોશી સંચય – સંપાદક શિરીષ પંચાલ – જયંત પારેખ

3 યાત્રા ભીતરની – મૂકેશ મોદી

4 નવો કરાર – BSI

5 ધ માર્શિયન ક્રિનિકલ્સ – ફિલ્મ

e.mail : arvindvaghela1967@gmail.com