રવીન્દ્ર પારેખ

શિક્ષણ રાજ્ય મંત્રી પ્રફુલ પાનસેરિયાએ શિક્ષકોને શિક્ષણેતર પ્રવૃત્તિઓમાં જોતરવાનો વિરોધ કરતો પરિપત્ર કરીને પ્રશસ્ય કામગીરી કરી છે. બન્યું એવું કે રાજકોટના ઘેલા સોમનાથ મંદિરે શ્રાવણ માસ દરમિયાન, મહાનુભાવોનાં ભોજનની વ્યવસ્થા, જસદણના પ્રાંત અધિકારીએ શાળાના આચાર્યો અને શિક્ષકોને સોંપવાનો પરિપત્ર કર્યો. આમ પણ શિક્ષકોનો-દાઢીની દાઢી ને સાવરણીની સાવરણીની જેમ – તીડ ઉડાડવાં, રસી મૂકવા, શૌચાલય ગણવા જેવાં કામોમાં ઉપયોગ થતો આવ્યો છે ને શિક્ષકો પણ ઘેટાંની જેમ એકની પાછળ એક જઈને શાંતિથી ફરજ બજાવતા રહે છે. તેમને તો પગાર સાથે મતલબ છે. એ ભણાવવાથી મળે કે તીડ ઉડાડવાથી, તેમને ફરક પડતો નથી, પણ પહેલીવાર રાજ્ય મંત્રી પાનસેરિયાએ આ પ્રકારના પરિપત્રને રદ કરતો પરિપત્ર કરીને દાખલો બેસાડ્યો તે ધ્યાનાર્હ છે. મંત્રીએ રોકડું પરખાવ્યું છે કે શિક્ષકોને શિક્ષણ કાર્ય ઉપરાંત ભોજન સંચાલનની જવાબદારી સોંપવી અયોગ્ય છે.

માનનીય મંત્રીશ્રી, થોડી તકલીફ લઈને તપાસ કરશો તો સમજાશે કે આચાર્યો, શિક્ષકોને, શિક્ષણ સિવાયની, સ્કૂલમાં અને સ્કૂલની બહાર પણ, ઘણી જવાબદારીઓ સોંપવામાં આવે છે. સ્કૂલમાં પણ પરિપત્રોના જવાબ આપવાની કે ડેટા પૂરા પાડવાની કારકૂનીમાં હાલત એ થાય છે કે વર્ગ શિક્ષણમાં ભલીવાર રહેતો નથી. વળી એ તો કહેવાય એમ નથી કે આવાં કામ માટે કારકૂનો રાખો, કારણ શિક્ષકોની ભરતીમાં જ ભવાઈ ચાલતી હોય ત્યાં કારકૂનોની તો આશા જ શું કરવાની?

શિક્ષણ વિભાગની વિશેષતા એ છે કે તે ઠરતો નથી ને ઠરવા દેતો નથી. તઘલખ ન હતો એટલો તઘલખી એ છે. રોજ જ એને તુક્કાઓના એટેક આવે છે. રાજ્યની સરકારી સ્કૂલોમાં વિદ્યાર્થીઓનો અભ્યાસ ન બગડે એટલે શિક્ષકોની નિયમિત ભરતી પછી ને તે પછી જ્ઞાન સહાયકોની નિમણૂક પછી પણ જગ્યા ખાલી રહે છે, તો 62ની ઉંમરના નિવૃત્ત શિક્ષકોની ભરતી કરવાનું શિક્ષણ વિભાગે ઠરાવ્યું છે. જ્ઞાન સહાયકોની ભરતી કે નિયમિત ભરતી પછી જાણે ઉમેદવારો ખૂટી પડ્યા હોય તેમ નિવૃત્ત શિક્ષકોની ભરતી કરવાની વાત ગધેડાને તાવ આવે એવી છે. સરકારને પૂછી શકાય કે ચાળીસેક હજાર કાયમી શિક્ષકોની ભરતી પછી કે જ્ઞાન સહાયકો પણ નીમી દીધા પછી જગ્યા ખાલી રહે છે? એક તરફ શિક્ષકોની ભરતી મુદ્દે આંદોલનો ચાલતાં હોય ને તેનો ઉકેલ આવતો ન હોય, તો નિવૃત્ત શિક્ષકોની ભરતી કરવાનો અર્થ ખરો? નિવૃત્તો એટલા જ ઉપયોગી છે તો તેમને નિવૃત્ત કરવાની જરૂર શી હતી? 2011 પછી કાયમી ભરતી થઇ જ ન હોય ને પ્રવાસી શિક્ષકો, જ્ઞાન સહાયકોની ભરતી દ્વારા આંગળા ચાટીને પેટ ભરાતું હોય, ત્યાં નિવૃત્તોની ભરતીની વાત હાસ્યાસ્પદ છે. કામચલાઉથી કામ લેવા ટેવાયેલી સરકાર પોતે કામચલાઉ મંત્રીથી નથી ચલાવતી, તો શિક્ષકોની ભરતી કામચલાઉ કેમ તે નથી સમજાતું. એ જ સિલસિલો સાંસદ કે ધારાસભ્યની ખાલી પડેલી જગ્યા પર નિવૃત્ત સાંસદ કે નિવૃત્ત ધારાસભ્ય મૂકીને ચાલુ રખાય તો પેટા ચૂંટણીનો પ્રશ્ન જ ન રહે, એવું નહીં?

રાજસ્થાનના ઝાલાવાડમાં એક જર્જરિત શાળાની છત તૂટી પડતાં 8થી 13ની ઉંમરનાં 7 બાળકોનાં મોત થયાં ને 28 ઘાયલ થયાં. આપણે એવો બચાવ લઇ શકીએ કે આ તો રાજસ્થાનની સ્કૂલ છે, તેની સાથે ગુજરાતને શી લેવાદેવા? એ સાચું, પણ ગુજરાતમાં જર્જરિત સ્કૂલો નથી એવું નથી. જૂનમાં જ ડોળાસા નજીકના લેરકા ગામે પ્રવેશોત્સવ વખતે છતના પોપડા ખરી પડતાં બે બાળકીઓને ઈજા થઈ હતી. સ્કૂલ તો 10 જ વર્ષ જૂની હતી ને છત પણ તાજી જ રીપેર થઇ હતી, તો ય પોપડા ખર્યા, એ પરથી સમજાશે કે હવે બાંધકામ અને રીપેરિંગ કામચલાઉ રહે એની કાળજી રખાતી હોય છે, જેથી કામ નીકળતું રહે ને કમાણી ચાલુ રહે. ગુજરાતમાં જ એવું છે, એવું નથી. આખા દેશમાં દર પાંચ સરકારી સ્કૂલોમાંથી એક સ્કૂલ જર્જરિત છે. કેટલી ય સ્કૂલો ગુજરાતમાં પતરાંના શેડમાં કે ઝાડ નીચે ચાલે છે. એવું નથી કે શિક્ષકો મળતા નથી, પણ ભરતીની દાનત જ નથી. એવું ન હોય તો 1,600 સ્કૂલો એવી કેવી રીતે હોય કે 1 જ શિક્ષકથી ચાલે? આ સ્થિતિ સરકારી સ્કૂલોની જ છે. એવું નથી કે સરકાર ગરીબ છે. આ કરકસર પણ નથી, કંજૂસાઈ છે. આ આખી વ્યવસ્થા ઘોર નિષ્ફળતાની સૂચક છે.

એક તરફ વિકાસને નામે બધું ભવ્ય અને વિશાળ દેખાડાય છે ને બીજી બાજુએ શિક્ષણ જેવી પાયાની જરૂરિયાતમાં બદથી બદતર હાલત છે. આમાં રિપોર્ટ બિપોર્ટ, તપાસ બપાસ બધું થાય છે, કોઈ દુર્ઘટના થાય તો કોઈને બલિનો બકરો પણ બનાવાય છે, પણ દરિદ્રતામાં ફરક પડતો નથી. કાગળ પર બધું થાય છે, પણ કાગળથી આગળ વાત ભાગ્યે જ જાય છે. બજેટ નથી એવું નથી, પણ હકીકત એ છે કે બજેટની રકમ પરિણામ પર પહોંચતી નથી ને જે પરિણામ આવે છે, તેમાં બજેટ ઓછું ને ‘ફજેત’ વધારે   છે.

અમદાવાદના નવરંગપુરામાં સોમ લલિત નામની સ્કૂલની ધોરણ નવમાં ભણતી 18 વર્ષની એક વિદ્યાર્થિની ચોથા માળેથી પડતું મેલે છે ને સારવાર દરમિયાન મૃત્યુ પામે છે. આ રીતે મરવાનું કારણ સ્પષ્ટ થતું નથી, પણ વિદ્યાર્થીઓની આત્મહત્યાનું પ્રમાણ એટલું વધ્યું છે કે સુપ્રીમ કોર્ટે તેને દેશની શિક્ષણ પ્રણાલીની ‘સંસ્થાકીય નિષ્ફળતા’ ગણાવી છે. સુપ્રીમને પણ એવું લાગ્યું છે કે ઘણી આત્મહત્યાઓ નિવારી શકાઈ હોત ! જાણ્યે-અજાણ્યે વિદ્યાર્થીઓ પર સામાજિક, શૈક્ષણિક, આર્થિક દબાણો ઊભાં થતાં હોય તો જ તે જીવન ટુંકાવવાનું વિચારે. સુપ્રીમની બેન્ચે આત્મહત્યાને મામલે શૈક્ષણિક સંસ્થાઓ માટે 15 માર્ગદર્શિકા જાહેર કરી છે. આને લગતો કાયદો ન થાય ત્યાં સુધી એ લાગુ રહેશે એમ પણ સુપ્રીમે કહ્યું  છે.

એ અત્યંત દુ:ખદ છે કે આપણે નીતિનિયમો, કાયદાકાનૂનો, શૈક્ષણિક પરિવર્તનોની ઘણી વાતો કરીએ છીએ ને એટલા ઝડપી ફેરફારો પણ કરતા રહીએ છીએ કે કોઈ એક વાત દૃઢ થાય તે પહેલાં નવા ફેરફારો આવી પડે છે. આ માનસિકતા પણ અસ્થિરતાની સૂચક છે. એ કેવી રીતે શક્ય છે કે શૈક્ષણિક સ્ટાફ અને વહીવટી સ્ટાફની અછતમાં નવી શિક્ષણ નીતિ પ્રભાવક રીતે અમલમાં આવે? શિક્ષણ પદ્ધતિમાં 360 ડિગ્રીનું પરિવર્તન લાવવાની કોશિશો સારી વાત છે, પણ તે વાતો થઈને જ રહી જવાની હોય તો તેનો અર્થ ખરો? શિક્ષણમાં દરેક સ્તરે કૈં ને કૈં ખૂટે છે, એ સ્થિતિમાં કોઈ પણ શિક્ષણ નીતિ કેટલી ને ક્યાં સુધી અસરકારક રહે? અભાવ જ સ્વભાવ હોય ત્યાં અસરકારક શિક્ષણ કાગળ પર પણ ન રહે તે સમજી લેવાનું રહે.

2009માં RTE કાયદો એટલે લાગુ કરવામાં આવ્યો કે આર્થિક કારણોસર વિદ્યાર્થી યોગ્ય શિક્ષણથી વંચિત ન રહે. આ કાયદા હેઠળ તમામ ખાનગી શાળાઓ મફત શિક્ષણ આપવા બંધાયેલી છે, છતાં કેટલીક શાળાઓ વિદ્યાર્થીઓ સાથે ન્યાયી રીતે વર્તતી નથી તે હકીકત છે. દેવગઢબારિયાની રત્નદીપ સ્કૂલે RTEના 80થી વધુ વિદ્યાર્થીઓ પાસેથી ફી વસૂલી છે. ખુદ જિલ્લા પ્રાથમિક શિક્ષણાધિકારીએ એ વાત કબૂલી છે કે રત્નદીપ સ્કૂલે RTE કાયદાનો ભંગ કર્યો છે. આ સ્કૂલ ભા.જ.પ.ના નેતાની છે ને તેઓ દેવગઢબારિયા નગરપાલિકાના પ્રમુખ પણ છે. RTE હેઠળ પ્રવેશ લેનાર ધોરણ 1ના ઇંગ્લિશ મીડિયમના એક વિદ્યાર્થી પાસેથી ફી માંગવામાં આવી ને ફી ન ભરાતાં સ્કૂલે વિદ્યાર્થીને સ્કૂલમાં ન બેસવા દીધો, એટલે વાલીએ વડા પ્રધાનને પત્ર દ્વારા રજૂઆત કરી ને જિલ્લા કલેકટરને ફરિયાદ કરી. પત્રમાં વાલીએ જણાવ્યું કે સ્કૂલે પહેલાં ધોરણથી જ ફીની માંગણી કરી હતી. 18,000 ફી જુદે જુદે તબક્કે વસૂલ્યા પછી પણ સ્કૂલની 86,0૦૦ની ઉઘરાણી ચાલુ જ હતી. સ્કૂલના ટ્રસ્ટીનું કહેવું છે કે ઈતર પ્રવૃત્તિના પૈસા લેવાય છે. આ વાત પણ સાચી નથી, કારણ કે રસીદમાં એ ફી શિક્ષણ ફી તરીકે દર્શાવાઈ છે. ટ્રસ્ટીની વાત સાચી હોય તો સવાલ એ થાય કે ઈતર પ્રવૃત્તિના જ લાખેક વસૂલાતા હોય તો શિક્ષણ ફી કેટલી હશે? એ પણ વિડમ્બના છે કે જેને સરકાર મફત ભણાવવા માંગે છે, તેને સ્કૂલ કોઈને કોઈ બહાને લૂંટે છે. આવું તો બીજે પણ ચાલતું જ હશે, પણ બહાર નહીં આવતું હોય. એના પર સરકારે કોઈક રીતે નિયંત્રણ ઊભું કરવું જોઈએ.

– તો, આ હાલત છે, ગુજરાતનાં શિક્ષણની ! જો કે, શિક્ષણ વિભાગનું તો રૂંવાડું ય ફરકતું નથી, તે એટલે કે રૂંવાડું ફરકવા ચામડી જોઈએ ને અભાવ જ સ્વભાવ હોય ત્યાં ચામડીનો પણ અભાવ હોય તે સમજી શકાય એવું છે …..

000

e.mail : ravindra21111946@gmail.com

પ્રગટ : ‘આજકાલ’ નામક લેખકની કટાર, “ધબકાર”, 28 જુલાઈ 2025

બ્રિટન કૂટનીતિના દેખાડામાં ફસાવાને બદલે નક્કર વિકાસ પર ધ્યાન આપશે તો તેને ફાયદો થશે, બાકી બ્રેક્ઝિટ પછીના વ્યાપારી સંબંધોમાં બ્રિટન પાછળ રહી જાય તેવી પૂરી શક્યતાઓ છે. આ કરાર યુનાઇટેડ કિંગ્ડમ માટે આર્થિક જરૂરિયાત છે અને ભારત માટે વૈશ્વિક પ્રતિષ્ઠાને મજબૂત કરવાનું પગલું છે

ચિરંતના ભટ્ટ

24મી જુલાઇ 2025ના રોજ બ્રિટનના વડા પ્રધાન કીર સ્ટાર્મર અને આપણા વડા પ્રધાન નરેન્દ્ર મોદીએ કોમ્પ્રિહેન્સિવ ઇકોનોમિક એન્ડ ટ્રેડ એગ્રીમેન્ટ (CETA) એટલે કે મુક્ત વ્યાપાર કરાર પર હસ્તાક્ષર કર્યા છે. 2022માં શરૂ થયેલા મુક્ત વેપાર કરારને લાંબી બેઠકો અને ત્રણ વર્ષની રાહ જોયા પછી આખરી ઓપ અપાયો. ભારત યુનાઇટેડ કિંગ્ડમ FTA – ફ્રી ટ્રેડ એગ્રીમેન્ટ એ બ્રેક્ઝિટ પછી યુ.કે.નો સૌથી અગત્યનો વ્યાપારી કરાર ગણવામાં આવે છે અને ભારત માટે તે એશિયા બહારનો મોટો પહેલો મુક્ત વ્યાપાર કરાર છે.

અંગ્રેજો ભારત પર 200 વર્ષ રાજ કર્યું, ત્યારથી ભારત અને અંગ્રેજો વચ્ચેના વ્યાપારી સંબંધોનો પાયો નખાયો હતો. જો કે ત્યારે આપણે અંગ્રેજી શોષણનો જ ભોગ બનતા આવ્યા. જો કે સામ્રાજ્યવાદ હેઠળ દમનનો ભોગ બનેલા ભારત અને આજના ભારતની વાસ્તવિકતાઓ વચ્ચે આસમાન જમીનનો ફેર છે. 18મી અને 19મી સદીમાં વૈશ્વિક ઔદ્યોગિક ઉત્પાદનમાં ભારતનો હિસ્સો લગભગ 25 ટકા જેટલો હતો, જે 1900 સુધીમાં ઘટીને સાવ 2 ટકા જેટલો થઇ ગયો હતો અને ઔદ્યોગિક ક્રાંતિમાં બ્રિટને આગે કૂચ કરી. સામ્રાજ્યાવાદી નીતિઓને પગલે ભારતનું બિનઔદ્યોગિકીકરણ તો થયું જ – ભારત પોતાની તાકાતનો ઉપયોગ પોતાને માટે ન કરી શક્યો બલકે રાજ કરનારા અંગ્રેજોને કારણે અંગ્રેજ ઉત્પાદકોને જ વિશેષાધિકારો મળ્યો, તેમણે આપણી હસ્તકલા અને કાપડના ઉદ્યોગોને દબાવી દીધા. આપણને સ્વતંત્રતા મળી અને આ વ્યાપારી સંબધોની સમીકરણો બદલાયા. અંગ્રેજ યુગની ટેરિફ નીતિઓ હેઠળ ભારત બ્રિટિશ માલ માટે કેપ્ટિવ માર્કેટ બન્યો પણ અહીં કાચબા – સસલાની વાર્તા જેવી સ્થિતિ ઊભી થઇ અને સમયાંતરે વૈશ્વિક અર્થતંત્રની રેસમાં ભારતે યુ.કે.ને પાછળ છોડીને ત્રીજા ક્રમે પહોંચવાની તૈયારીમાં છે. ઐતિહાસિક શક્તિ સંતુલનના ત્રાજવામાં વજનનો ખેલ સાવ પલટાઇ ગયો છે. એક સમયે અંગ્રેજોના સામ્રાજ્યવાદી શાસન હેઠળનો ભારત દેશ આજે એક નિર્ણાયક માર્કેટ બની ચૂક્યો છે અને હવે આ વૈશ્વિક બજારમાં પ્રવેશ મેળવવા માટે એક સમયના દમની અંગ્રેજો – એટલે કે યુ.કે. રસ્તો શોધી રહ્યા છે. ઐતિહાસિક સંજોગોથી સાવ વિપરીત એવી આ સ્થિતિ નવા સમયની શરૂઆતનો સંકેત છે. 

તાજેતરમાં જ થયેલા કરારના પ્રસ્તાવને સમજવાનો પ્રયાસ કરીએ તો યુ.કે.માં થતી 99 ટકા ભારતીય નિકાસને ડ્યુટી-ફ્રી કરાશે. વર્ષે અંદાજે 23 બિલિયન ડૉલર્સની નિકાસ થાય છે જેમાં કાપડ, વસ્ત્રો, ખેતીને લગતાં ઉત્પાદનો, લેધર, હીરા-ઝવેરાત, એન્જિનિયરીંગ, ઇલેક્ટ્રોનિક્સ, ફાર્મમા અને મસાલાનો સમાવેશ થાય છે. યુ.કે.ની નિકાસ જેમાં વ્હીસ્કી, જિન, ઑટો, ઇલેક્ટ્રોનિક્સ, કોસ્મેટિક્સ વગેરે પરની ડ્યુટી ઘટશે. ભારતીય આયાતો પરની જકાત 15 ટકાથી ઘટીને 3 ત્રણ ટકા થઇ જશે. બ્રિટિશ કાર્સ માટે ક્વોટા આધારિત ટેરિફ લાગુ કરાશે. ટૂંકમાં ભારતીય વ્યાપારો માટેનું બજાર બહોળું થશે અને યુ.કે.ના ઉત્પાદકો ભારતના વચગાળાના ગ્રાહકો સુધી સરળતાથી પહોંચી શકશે. આ ઉપરાંત ભારતના કામચલાઉ કામદારોને યુ.કે. નેશનલ ઇન્સ્યોરન્સમાંથી ત્રણ વર્ષની મુક્તિ અપાશે અને વિઝાની કામગીરી પણ સરળ કરાશે – જો કે યુ.કે.ના વિશ્લેષકોને એ વાતની ચિંતા છે કે આમ કરવાથી બ્રિટિશ કામદારોનાં વેતન અને રોજગારી પર દબાણ વધશે અને નેશનલ ઇન્સ્યોરન્સ અને પેન્શન ફંડમાં આવકનો ઘટાડો થઇ શકે છે. યુ.કે.ની સરકારનું માનવું છે કે આ નીતિઓને પગલે યુ.કે.ની અર્થવ્યવસ્થામાં ભારતીય ટેલેન્ટને ફાયદો થશે અને નેશનલ ઇન્સ્યોરન્સમાં જે ઘટાડો આવશે તેની ભરપાઇ અન્ય કરવેરા દ્વારા કરી શકાશે. આ કરારને પગલે યુ.કે.ની કંપનીઓને ભારત સરકારના ટેન્ડર્સ અને કોન્ટ્રાક્ટ્સમાં પ્રવેશવાનો માર્ગ મોકળો બનશે. આ ઉપરાંત બન્ને દેશોએ AI, એરોસ્પેસ, ડેરી અને અન્ય ક્ષેત્રોમાં અંદાજે 6 અબજ પાઉન્ડના નિવેશ પર પણ સંમતિ જાહેર કરી છે. યુ.કે. સરકારનો અંદાજ છે કે 2040 સુધીમાં યુ.કે.ની જી.ડી.પી.માં 4.8 અબજ પાઉન્ડનો વધારો થઇ શકે છે જે વર્ષે 0.13 ટકા જેટલો વધારો છે. 204૦ સુધીમાં ભારત અને યુ.કે. વચ્ચે વર્ષે 25-34 અબજ પાઉન્ડ જેટલો વ્યાપાર થઇ શકે છે. આ કરારને પગલે બન્ને દેશો વચ્ચેના આર્થિક સંબંધો બદલાશે.

ભારતને થનારા ફાયદાની વાત કરીએ તો ખેતી લક્ષી બાબતો અને ઉત્પાદનની નિકાસ કરનારાઓને માટે ઝીરો ડ્યુટીની મોકળાશને પગલે આગામી ત્રણ વર્ષમાં ખેતી લક્ષી નિકાસમાં 20 ટકા વધારો થઇ શકે તેમ છે.  ભારતીય આઇ.ટી., કાનૂની અને પ્રોફેશનલ સર્વિસીઝ યુ.કે.માં પ્રવેશી શકશે અને ત્યાં વસનારા ભારતીયોને પણ આ સેવાઓનો મજબૂત ટેકો મળશે. યુ.કે.ના ઉત્પાદનો ભારતમાં વધુ સ્પર્ધાત્મક ભાવે મળી શકશે, આ ઉત્પાદનોમાં ખાસ કરીને વ્હિસ્કી, કોમ્સેટિક્સ અને લગ્ઝરી ગુડ્ઝનો સમાવેશ થાય છે. બ્રેક્ઝિટ પછી યુ.કે. ઇન્ડો-પેસિફિક વિસ્તારમાં પોતાના વ્યાપારનું વિસ્તરણ કરવા ધારે છે તે આ પરથી સિદ્ધ થાય છે. 

આખી પરિસ્થિતિને રાજકીય દૃષ્ટિકોણથી નાણીએ તો સ્પષ્ટ થાય છે કે ભારતને હવે હળવાશથી લેવામાં નથી આવી રહ્યો. વૈશ્વિક અર્થ વ્યવસ્થામાં ભારત એક ગ્રોથ એન્જિન છે તો બ્રિટનનું પ્રભુત્વ ઘટ્યું છે. FTAને આખરી અંજામ આપતા પણ ત્રણ વર્ષ થયાં, જેને પગલે બ્રિટનની ભૂમિકા સક્રિય ભાગીદારી કરતાં પ્રતિસાદ આપનારી હોય એવી છબી ખડી થાય છે.  યુ.કે.ના વિશ્લેષકોને લાગે છે કે સ્ટાર્મર સરકારે ભારતની વિકાસલક્ષી પ્રાથમિકતાઓને વધુ મહત્ત્વ આપ્યું. યુરોપ સાથે ભારતના વ્યાપારી સંબંધો યુ.કે. સાથેના સંબંધો કરતાં ઘણાં વધારે છે અને માટે જ જો યુ.કે. અને યુરોપ એકબીજા સાથે સંબંધો નહીં સુધારે તો આ વ્યાપારી કૂટનીતિ માત્ર અખાબરી મથાળાં પૂરતી જ રહેશે અને તેનો કોઈ નક્કર લાભ યુ.કે.ને નહીં થાય.

એક સમયે ભારત અને યુ.કે. વચ્ચેના સંબંધો શાસક અને ગુલામના હતા અને આજે એક સાવચેતી ભર્યું જોડાણ બન્યા છે. ભારત મજબૂત ભાગીદાર બની રહ્યો છે અને બ્રિટનને સામે નવા વ્યૂહાત્મક સંબંધો મળે છે. જે બ્રિટને ભારતને એક સમયે દમન કરીને ભારતને બેફામ લૂંટ્યો છે, એ જ બ્રિટન હવે ભારત પાસેથી આર્થિક લાભ મળે અને તેમનું અર્થતંત્ર સચવાય એવા કરારો કરી રહ્યો છે. આ નવું એગ્રીમેન્ટ સાબિત કરે છે કે બ્રિટનની વ્યાપારી સ્પર્ધાત્મકતા ઘટી છે, બ્રિટનનાં પગલાં અનિશ્ચિત છે, અતિશય આત્મવિશ્વાસ નથી અને તે ભૂલ ન કરી બેસે એ રીતે પગલાં ભરે છે. ઑટો, ફાર્મા અને કાર્બન પૉલિસી જેવા ક્ષેત્રોમાં ભવિષ્યને મામલે બ્રિટન પાસે કોઈ નક્કર જવાબ નથી, અહીં બ્રિટને વહેણ સાથે વહેવાર બદલવાનો આવશે. 

બાય ધી વેઃ 

ભારત માટે આ કરાર વૈશ્વિક પ્રતિષ્ઠા અને આર્થિક ગતિનો સંકેત છે અને બ્રિટન માટે આ ઇતિહાસનું ચક્ર ફરવાની સાબિતી છે. 2026ના મધ્યમાં આ FTAનો અમલ થશે ત્યારે ભારત અને બ્રિટનના આર્થિક સંબંધોના આગામી દસકાને તે આકાર આપશે. બ્રિટન કૂટનીતિના દેખાડામાં ફસાવાને બદલે નક્કર વિકાસ પર ધ્યાન આપશે તો તેને ફાયદો થશે, બાકી બ્રેક્ઝિટ પછીના વ્યાપારી સંબંધોમાં બ્રિટન પાછળ રહી જાય તેવી પૂરી શક્યતાઓ છે. આ કરાર યુ.કે. માટે આર્થિક જરૂરિયાત છે અને ભારત માટે વૈશ્વિક પ્રતિષ્ઠાને મજબૂત કરવાનું પગલું છે. ભારત સહિતના દેશો સામે ટ્રમ્પે છેડેલા ટેરિફ વૉરનો આ એક જવાબ છે એ ખરું પણ આપણે માટે મજાની વાત એ છે કે આ કરારમાં આપણો હાથ ઉપર છે અને આપણા થકી બ્રિટનની આર્થિક વ્યવસ્થાને વેગ મળે તેમ છે. અંગ્રેજો જે ચા મૂકીને ગયા હતા, એ ચા સાથે આપણા વડા પ્રધાનને શું સંબંધ છે તે આપણને ખબર છે. છેલ્લા અપડેટ અનુસાર વડા પ્રધાન કીર સ્ટાર્મર અને આપણા વડા પ્રધાન નરેન્દ્ર મોદીએ યુ.કે.માં ચાના પ્યાલે ચીયર્સ કર્યું છે. આ એક એવું પરિવર્તન છે જેની કલ્પના બ્રિટને ક્યારે ય નહીં કરી હોય, એક સમયે જ્યાં સૂર્ય ક્યારે ય આથમતો નથી એવા દાવા કરતા હતા એ બ્રિટનને હવે સમજાઇ ગયું હશે કે સૂર્ય તો પૂર્વમાં જ ઊગે છે, પશ્ચિમમાં આથમે છે. આજે એક સમયે બ્રિટન જેવું શોષણ કરતો હતો તે પૂર્વના દેશ સાથેના કરારથી પોતાના અર્થતંત્રને પ્રકાશમાન રાખવા પ્રયત્નશીલ છે. 

પ્રગટ : ‘બહુશ્રૃત’ નામક લેખિકાની સાપ્તાહિક કટાર, ’રવિવારીય પૂર્તિ’, “ગુજરાતમિત્ર”, 27 જુલાઈ 2025

25 જુલાઈ 2025ના રોજ સવારે 7 વાગ્યે અમે આગળના પ્રવાસે રવાના થયા. હવે અમારું ડેસ્ટિનેશન Denver છે; જે Colorado રાજ્યની રાજધાની છે. 

James William Denver (1817-1892) અમેરિકન રાજકારણી, સૈનિક અને વકીલ હતા. તેમણે કેલિફોર્નિયા રાજ્ય સરકારમાં, બે યુદ્ધોમાં યુનાઇટેડ સ્ટેટ્સ આર્મીમાં અધિકારી તરીકે અને કેલિફોર્નિયાથી યુનાઇટેડ સ્ટેટ્સ હાઉસ ઓફ રિપ્રેઝન્ટેટિવ્સના ડેમોક્રેટિક સભ્ય તરીકે સેવા આપી હતી. તેમના નામ પરથી આ શહેરનું નામ ‘ડેનવર’ પડ્યું છે.

વ્યોમિંગમાં, ઇન્ટરસ્ટેટ હાઇવે-80ની બાજુમાં કિલોમીટર સુધી લાકડાની બેરિયર જોઈ – સ્વાભાવિક પ્રશ્ન થયો કે આવી છૂટક છૂટક બેરિયર કરવાની જરૂર કેમ પડી હશે? 

આ વાડને ‘snow fences’ પણ કહે છે. આ વાડનો હેતુ ઇન્ટરસ્ટેટ હાઈવે 80 પર સ્નો ન આવે તે માટે ઊભી કરેલ છે. શિયાળાના હવામાન દરમિયાન રસ્તાઓને સુરક્ષિત અને પસાર થવા યોગ્ય રાખવા આ છૂટક છૂટક વાડ ઊભી કરી છે. આ વાડ પવનને રીડાયરેક્ટ કરવા અને રસ્તાથી દૂર બરફના પ્રવાહો બનાવવા માટે વ્યૂહાત્મક રીતે મૂકવામાં આવે છે. આ વાડ બરફના પ્રવાહને ઘટાડવા, દૃશ્યતા સુધારવા અને બરફની રચનાને રોકવા માટે રસ્તાને ગરમ રાખવામાં અસરકારક રહી છે. વાડના સ્લેટ્સ પવનને પસાર થતાં ધીમો પાડે છે. અને પછી પવન તેના વહન કરતા સ્નોનો થોડો ભાગ નીચે ફેંકી દે છે.

કિલોમીટર અને કિલોમીટર સુધી આવી વાડ ઊભી કરવાનો ખર્ચ કઈ રીતે પોસાય? આવો પ્રશ્ન થાય. પરંતુ શિયાળામાં હાઈવે પર સ્નો વધુ જામે તો તેને દૂર કરવાનો ખર્ચ વધારે થાય છે. વળી રોડ પર સ્નો જામી જાય તેથી અકસ્માતો થાય તે ખર્ચ યાય. અકસ્માત ઓછા થાય તો ખર્ચ બચે. શિયાળામાં આ fences હાઈવેને સાફ રાખવામાં મદદ કરે છે. 

આયોજન અકસ્માત રોકે / હેરાનગતિ રોકે / ખર્ચ રોકે. આયોજનનો અભાવ સમસ્યાઓ સર્જે. આપણે ત્યાં આયોજનનો અભાવ તો છે જ, ઉપરાંત ભ્રષ્ટાચારના કારણે સમસ્યાઓ ઓછી થતી નથી ! આપણે ત્યાં વરસાદ શરૂ થાય ત્યાં જ રોડમાં ખાડા પડી જાય છે ! નદીનું પાણી દેખી પુલ ભડકી જાય છે ! રોડ પર ગાયો / આખલાઓના કારણે અકસ્માતો થાય છે. ફરિયાદ કરો તો પોલીસ ફરિયાદીને જ આરોપી બનાવી દે છે ! આવું યુનાઇટેડ સ્ટેટ્સમાં થતું નથી. કદાચ આ કારણે જ અમેરિકાના વિઝા મેળવવા આપણે ત્યાં લાઈન લાગે છે !

26 જુલાઈ 2025

સૌજન્ય : રમેશભાઈ સવાણીની ફેઇસબૂક દીવાલેથી સાદર