હેમંતકુમાર શાહ

ક્રિકેટના વર્લ્ડ કપની મેચ રમતી ટીમ ભારતની નથી, ધંધાદારી ખાનગી સંસ્થા બોર્ડ ઓફ ક્રિકેટ કંટ્રોલ ઈન ઇન્ડિયા(BCCI)ની છે. રમતો સંસ્કૃતિ કરતાં ધંધો વધારે બની ગઈ છે. એમાં રમતવીરોની કમાણી, જાહેરખબરોની કમાણી અને બોર્ડનો નફો વગેરે મહત્ત્વનાં બની ગયાં છે. BCCI એ નફો કરનારી કોઈ પણ મહાકાય કંપની જેવી સંસ્થા છે. પણ લોકોના દિમાગમાં BCCI = India એવું પર્યાયવાચી સમીકરણ બેસી ગયું છે. BCCIની ટીમ જીતે કે હારે તો ઇન્ડિયા જીત્યું કે હાર્યું એમ સમજી લેવામાં આવે છે. ભારત સરકાર પણ એમ સ્વીકારી લે છે. પણ યાદ રહે કે, 2004માં એક ચુકાદામાં સર્વોચ્ચ અદાલતે એમ કહ્યું છે કે BCCI ભારતના રાષ્ટ્રધ્વજ કે ભારતના રાષ્ટ્રગીતનો ઉપયોગ ન કરી શકે.

BCCI જે IPLનો ધંધો કરે છે તેમાં તો ક્રિકેટરો વેચાય છે. જીવતો માણસ બોલીમાં વેચાય છે, બોલો. આ સંસ્કૃતિ કહેવાય કે બજાર? જેનો ભાવ વધારે એની રમત બહુ સારી એવી ધારણા એમાં કામ કરે છે. જે બહુ ભાવે બોલીમાં વેચાય તેનું પાછું ગૌરવ થાય છે! માણસો બજારમાં વેચાતા હતા અને ખરીદાતા હતા ઇતિહાસમાં. માણસોનું બજાર વર્તમાનમાં આવું ગૌરવપૂર્ણ રૂપ પણ ધારણ કરી શકે છે એની કલ્પના ભાગ્યે જ થોડી સદીઓ પહેલાં કોઈએ કરી હશે.

ખેલાડી રમે છે કમાણી માટે, બોર્ડ યોજે છે મેચ નફા માટે અને લોકો સમજે છે કે આ બધું તો દેશના ગૌરવ માટે છે. આ સામૂહિક સંમોહન સિવાય કશું નથી. મીડિયા એક પ્રકારનું વશીકરણ સર્જે છે લોકોમાં.

મહાન જર્મન દાર્શનિક થિયોડોર એડોર્નો (1903-1969) દ્વારા ભારત આઝાદ થયું તે વર્ષે એક પુસ્તક લખવામાં આવ્યું હતું: ‘કલ્ચર ઇન્ડસ્ટ્રી.’ તેમાં તેમણે મૂડીવાદી અર્થવ્યવસ્થામાં માનવ સંસ્કૃતિનું એકેએક પાસું કેવી રીતે બજારમાં નફાનું માધ્યમ બને છે તેનું અદ્ભુત દર્શન કરાવ્યું છે. ક્રિકેટ હોય કે ફૂટબોલ કે પછી બીજી કોઈ પણ રમત; એનું મોટા પાયા પરનું આયોજન કે સંગઠન ધંધો બની ગયાં છે અને નફાનું સર્જન કરનાર બજાર.

થિયોડોર એડોર્નો કહે છે કે સંસ્કૃતિને બજાર બનાવવામાં સૌથી મોટી ભૂમિકા હોય છે મીડિયાની. જુઓ તમે, ભારતમાં છેલ્લા કેટલાક દિવસોથી મીડિયામાં એટલે કે ટી.વી. ચેનલો અને છાપાંમાં કેવી રીતે ક્રિકેટનો ટાઈફોઈડ ઊભો થયો છે, જાણે કે દેશમાં ચિંતાનો બીજો કોઈ વિષય જ ન હોય. મીડિયા પોતે પણ બજારની એક ચીજ છે કારણ કે તેને આ વર્લ્ડ કપ જાહેરખબરો આપે છે! લોકોમાં આ ક્રિકેટ મેચનો જે નશો ઊભો થયો છે તેમાં આ નફાખોર મીડિયાની ભૂમિકા કંઈ ઓછી નથી.

એડોર્નોના મતે મીડિયા આવા કાર્યક્રમો દ્વારા લોકોને આજ્ઞાંકિત, કહ્યાગરા અને સંતુષ્ટ બનાવી દે છે, પછી ભલે ને તેમની આર્થિક સ્થિતિ ગમે તેવી હોય. શું ભારતમાં આવું બની રહ્યું નથી?

મૂડીવાદી અર્થતંત્રની ખાસિયત જ એ છે કે તે માનવ જીવનની તમામ બાબતોને બજારમાં લઈ આવે, મનુષ્યને પણ નફાનું એક સાધન બનાવી દે. કોઈક મેદાન કે ગલીમાં ક્રિકેટ રમતા અને આનંદ માણતાં યુવાનો અને બાળકો એ સંસ્કૃતિ છે, પણ વર્લ્ડ કપ કે એવી બીજી બધી ક્રિકેટ મેચમાં નફાકેન્દ્રી બજાર જ બજાર છે. લગભગ બધી રમતો માટે આમ જ બની ગયું છે. આ બજારુ રાષ્ટ્રવાદ છે!

તા.19-11-2023

સૌજન્ય : હેમંતકુમારભાઈ શાહની ફેઇસબૂક દીવાલેથી સાદર

હેમંતકુમાર શાહ

આજે ‘ધ ટાઈમ્સ ઓફ ઇન્ડિયા’ની અમદાવાદ આવૃત્તિમાં ફોટા સાથે એક સમાચાર છે કે સુરતમાં આઠ વર્ષની દેવાંશી સંઘવી નામની એક છોકરીએ જૈન સાધ્વી થવા માટે દીક્ષા ગ્રહણ કરી. આવું થયા જ કરે છે, વારંવાર. જે પુખ્ત ઉંમરની વ્યક્તિઓ સંપૂર્ણ સંસાર ભોગવ્યા પછી પણ સાધુ થતી નથી, તેઓ પાછા આવાં બાળકોના ત્યાગ પર ગૌરવ લે છે!

આવાં નાની ઉંમરનાં બાળકો કોઈ પણ ધર્મમાં દીક્ષા લઈને સાધુ બને તે યોગ્ય કેવી રીતે કહેવાય?

હિન્દુ ધર્મમાં આટલી નાની ઉંમરે સાધુ કે સાધ્વી થતા હોય કે ખ્રિસ્તી ધર્મમાં પાદરી કે ફાધર કે મધર થતા હોય તો તે જાણમાં નથી. એમ એમનામાં પણ થતું હોય તો તે સદંતર ખોટું જ છે.

બાળક ૮-૧૦ વર્ષનું થાય ત્યાં સુધી રાહ પણ શું કરવા જોવાની? બાળક જન્મે કે તરત જ આપી દો સાધુ કે સાધ્વીને, તેઓ જ એને ઉછેરે અને એને સાધુ બનાવે! હદ થઈ રહી છે આ તો ધર્મને નામે. 

૮-૧૦ વર્ષનાં છોકરા કે છોકરીને શી સમજણ પડે કે સાધુ થવું એટલે શું? “ત્યાગ ન ટકે રે વૈરાગ્ય વિના” એવું નિષ્કુળાનંદ સ્વામીનું એક ભજન છે. આ ત્યાગ અને વૈરાગ્ય એટલે શું એનો ખ્યાલ કેવી રીતે આવે આટલી નાની ઉંમરના બાળકને?

બાળક ૧૮ વર્ષની ઉંમરનું થાય તો જ તે લગ્ન માટે લાયક ગણાય એમ બાળ લગ્ન પ્રતિબંધ ધારો કહે છે. તો પછી ૧૮ વર્ષથી ઓછી વયનું  કોઈ બાળક સાધુ કેવી રીતે થઈ શકે? સંસારમાં પ્રવેશ માટેની ઉંમર કાયદાથી નક્કી થાય તો સંસાર છોડવાની ઉંમર પણ કાયદાથી નક્કી થવી જોઈએ. એક ધર્મનિરપેક્ષ દેશમાં એમાં વચ્ચે ધર્મ આવવો જોઈએ જ નહિ.

અમારા ધર્મમાં તો આમ થતું આવ્યું છે કે અમારા ધર્મગ્રંથોમાં આમ લખેલું છે માટે અમે તો એમ જ કરીએ, સરકાર કે કોઈ કાયદો એમાં વચ્ચે ના આવે એવી દલીલ એક ધર્મનિરપેક્ષ ભારત દેશમાં લઘુમતીઓ કર્યા કરે એ તદ્દન વાહિયાત છે.

હમણાં પંજાબ અને હરિયાણાની વડી અદાલતે ૧૫ વર્ષની વયની એક મુસ્લિમ છોકરીનું લગ્ન કાયદેસર ઠરાવ્યું કારણ કે મુસ્લિમ પર્સનલ લો હેઠળ એ શક્ય અને માન્ય છે. પણ બાળ લગ્ન પ્રતિબંધ ધારો-૨૦૦૬ તો ધર્મનિરપેક્ષ કાયદો છે. એમાં ૧૮ વર્ષથી નાની વયની વ્યક્તિના લગ્ન પર પ્રતિબંધ છે. એ તો મુસ્લિમો સહિત બધાને લાગુ પડવો જ જોઈએ. આ મુદ્દો અત્યારે સર્વોચ્ચ અદાલતમાં પડ્યો છે. જો સર્વોચ્ચ અદાલત એમ કહે કે મુસ્લિમ પર્સનલ લો બરાબર છે આ બાબતમાં, તો સંસદે બાળ લગ્ન પ્રતિબંધ ધારો મુસ્લિમોને પણ લાગુ પડે તેવો કાયદો કરવાની હિંમત કરવી જોઈએ.

શા માટે ધર્મનિરપેક્ષ મુસ્લિમો એમ કહેતા નથી કે ઇસ્લામ ધર્મ ગમે તે કહેતો હોય, કુરાન, શરિયત કે હદીસ ગમે તે કહેતા હોય, પણ ધર્મનિરપેક્ષ ભારત દેશનો કાયદો જ મહત્ત્વનો છે અને તેનું જ પાલન થવું જોઈએ? મુલ્લા, મૌલવીઓ કે આયતોલ્લાહો તો એવું ના જ કહે, પણ જેઓ પોતાને ધર્મનિરપેક્ષ મુસ્લિમ કહે છે તેઓ શા માટે મૌન છે આ બાબતે? શું તેમને અંધ રૂઢિચુસ્ત મૌલવીઓનો અને મુસ્લિમોનો ડર લાગે છે?

બાળ લગ્નો તો હિન્દુઓમાં કાયદો હોવા છતાં પણ મોટા પાયે થાય છે જ. પણ એ ગેરકાયદે છે એ મહત્ત્વનું છે. જે હિંદુઓ કાયદાનો ભંગ કરે તેમને સજા થાય એ પણ એટલું જ આવશ્યક છે. એને જ કાયદાનું શાસન કહેવાય.

જૈનો અને મુસ્લિમો બંને લઘુમતી છે. પણ ભારતમાં ધર્મનિરપેક્ષ થવાની કે ધર્મનિરપેક્ષ કાયદાનું પાલન આ બાબતોમાં કરવાની જવાબદારી માત્ર બહુમતી હિન્દુઓની જ છે એવી માનસિકતા જોખમી છે એ સમજવું જરૂરી છે. જે સમાન નાગરિક ધારો (UCC) લાવવાની વાત બંધારણમાં રાજ્ય નીતિના માર્ગદર્શક સિદ્ધાંતોમાં કલમ-૪૪માં લખવામાં આવી છે તેની પાછળનો મુખ્ય ઉદ્દેશ બધાને સામાજિક બાબતોમાં પણ સમાન ગણવાનો છે, સામાજિક સમાનતા લાવવાનો છે.

માટે :

(૧) બાળ લગ્ન પ્રતિબંધ ધારો બધા નાગરિકોને કોઈ પણ ભેદભાવ વિના લાગુ પડવો જોઇએ.

(૨) ૧૮ વર્ષથી ઓછી વયની વ્યક્તિ કોઈ પણ ધર્મમાં સાધુ બની શકે નહિ તે પ્રકારનો કાયદો સંસદે કરવો જોઈએ. 

તા.૧૮-૧-૨૦૨૩

સૌજન્ય : હેમંતકુમારભાઈ શાહની ફેઇસબૂક દીવાલેથી સાદર

જે નાસ્તિક બુદ્ધને સનાતની હિન્દુઓએ ભગવાન વિષ્ણુના એક અવતાર બનાવી દીધા હતા એમના અનુયાયીઓએ એક સૂત્ર અપનાવ્યું હતું : संघम् शरणं गच्छामि। આ સૂત્રને પોતાની જાતને સનાતની હિન્દુ કહેનારા મહાત્મા ગાંધીએ જેની સ્થાપના ૧૯૨૦માં કરેલી તે ગૂજરાત વિદ્યાપીઠના કર્તાહર્તાઓએ RSSને શરણે જઈને સાર્થક કર્યું.

રાજેન્દ્ર ખીમાણીનું કુલનાયક તરીકેનું રાજીનામું એ આ સૂત્ર મુજબની કાર્યવાહી છે. ચેસની રમતમાં એક નિયમ એ છે કે જે રાજાને ચેકમેટ કરે છે તેનો સૌથી પહેલો ભોગ લેવાય છે.  રાજા એટલે કે RSS, ભા.જ.પ. અને નરેન્દ્ર મોદી કે અમિત શાહને ચેકમેટ કરવાની હિંમત તો ગૂજરાત વિદ્યાપીઠ ક્યારની ય ગુમાવી ચૂકી હતી. એટલે સંઘને કે ભા.જ.પ.ને શરણે ગયા સિવાય છૂટકો નહોતો.

કોચરબ આશ્રમમાં એક કાર્યક્રમમાં અમિત શાહને નિમંત્રણ આપ્યું ખીમાણીએ, અને પછી એમને નતમસ્તક પ્રણામ કરતો ખીમાણીનો ફોટો વાયરલ થયો ત્યારે જ સાનમાં સમજાઈ ગયું હતું કે પોતાની ખુરશી બચાવવા માટે ખીમાણીએ આ  કારસો રચ્યો હતો.

યુ.જી.સી.ના અહેવાલ પછી અને હાઈ કોર્ટના આદેશને અનુસરીને ખીમાણીએ ન રાજીનામું આપ્યું કે ન ગાંધીવાદી ટ્રસ્ટીઓએ તેમનું રાજીનામું લઈ લીધું, એનું પરિણામ જ એ આવ્યું કે પરમ સંઘી અને નરેન્દ્ર મોદી તથા અમિત શાહની કૃપાથી વિદ્યાપીઠના કુલપતિ તરીકે આચાર્ય દેવવ્રત નિયુક્ત થયા.

પ્રાપ્ત અહેવાલ મુજબ તો આચાર્ય દેવવ્રત એક ફોર્મ્યુલા મુજબ કુલપતિ થયેલા, અને તેમાં એમ હતું કે રાજેન્દ્ર ખીમાણીને કોઈ પણ રીતે કુલનાયક તરીકે ચાલુ રાખવામાં આવશે. વિદ્યાપીઠના ભૂતપૂર્વ કુલનાયક અને અનેક ગાંધી વિચાર પ્રેરિત સંસ્થાઓના ટ્રસ્ટી સુદર્શન આયંગર, સર્વોદય વર્તુળની જાણીતી વ્યક્તિ હસમુખ પટેલ અને રાજેન્દ્ર ખીમાણી પોતે અમિત શાહને મળેલા અને આ ફોર્મ્યુલા માટે સંમતિ આપેલી કે આચાર્ય દેવવ્રત કુલપતિ થાય અને કુલનાયક તરીકે રાજેન્દ્ર ખીમાણી ચાલુ રહે.

ખીમાણી ગયા અને દેવવ્રત થકી RSS અને ભા.જ.પ. પ્રસ્થાપિત થયા. આચાર્ય દેવવ્રતની સફાઈ ઝુંબેશમાં ખીમાણી કચરાની જેમ ફેંકાઈ ગયા.

આમ જુઓ તો સુદર્શન આયંગર, હસમુખ પટેલ અને રાજેન્દ્ર ખીમાણીએ મહાત્મા ગાંધી સ્થાપિત વિદ્યાપીઠ ભા.જ.પ. અને RSSને ચરણે ધરી દીધી. આમ તો, બધા ટ્રસ્ટીઓ પણ એને માટે એટલા જ જવાબદાર. આચાર્ય દેવવ્રતની નિમણૂક કરવા માટે ટ્રસ્ટી મંડળની જે બેઠકમાં નિમંત્રણ અપાયું એમાં હસમુખ પટેલ મતદાન સમયે તટસ્થ રહે અને સુદર્શન આયંગર વિરોધ કરનારા અન્ય ટ્રસ્ટીઓ સાથે ભળી જાય એ તો એક રમતનો ભાગ હતો. આ રમત તેઓ શું પોતાની જિંદગીનાં લગભગ ૬૦ વર્ષ સુધી રાજકારણી રહેલા મહાત્મા ગાંધી પાસેથી શીખેલા? નવ ટ્રસ્ટીઓનાં રાજીનામાં પણ ઘોડો તબેલામંથી નાસી જાય પછી તબેલાને તાળું મારવા જેવી ઘટના હતી. ભયંકર ગેરવહીવટ અને ગેરરીતિના આરોપો છતાં આ ટ્રસ્ટીઓએ ભીષ્મ બનવાનું નક્કી કરેલું! એનું જ આ પરિણામ : संघम् शरणं गच्छामि ।

એક ટ્રસ્ટીએ મારા એક મિત્રને એમ પણ કહેલું કે, “હવે જોજે તું, નરેન્દ્ર મોદી વિદ્યાપીઠને ગ્લોબલ યુનિવર્સિટી બનાવી દેશે.” ગાંધી વિચારે રંગાયેલા આ ટ્રસ્ટીને નરેન્દ્ર મોદીની ક્ષમતામાં અચાનક કેટલી બધી શ્રદ્ધા જાગી! ભક્તિ યુગમાં નવું પગરણ અને નવું પહેરણ!

વિદ્યાપીઠ હોય કે ન હોય પણ, મહાત્મા ગાંધી તો ગ્લોબલ છે જ, માત્ર ગ્લોબલ નહિ પણ યુનિવર્સલ છે. એને ગ્લોબલ બનાવવાની નરેન્દ્ર મોદીની શી તાકાત? અને હા, વિદ્યાપીઠ ગ્લોબલ બને એવું ગાંધી ઈચ્છતા પણ નહોતા એ વિદ્યાપીઠ વિશેના ગાંધીનાં વાક્યો વાંચીએ તો ખબર પડે.

ગુજરાત વિદ્યાપીઠ હવે ગાંધી આશ્રમની જેમ જ સંપૂર્ણપણે ભા.જ.પ. અને RSSના હાથમાં આવી ગઈ છે. વિદ્યાપીઠમાં ગાંધી વિચાર સાથે જેમને નિસ્બત છે તે બધા વિદ્યાપીઠના સંદર્ભમાં હવે નરસિંહ મહેતાનું ભજન ગાય એ જ એક રસ્તો બાકી રહ્યો છે કે શું? : ભલું થયું ભાંગી જંજાળ, સુખે ભજશું શ્રી ગોપાળ!

લોકશાહી મૂલ્યો અને માનવ અધિકારોનાં મૂલ્યો માટે જિંદગી આપનાર મહાત્મા ગાંધી સ્થાપિત સંસ્થાનું આ નસીબ છે! ભગવાન બુદ્ધના નિર્વાણ પછી બુદ્ધના વિહારોની આવી જ હાલત નહોતી થઈ? નવ કરશો કોઈ શોક, રસીકડાં, નવ કરશો કોઈ શોક! ગાંધી વિચાર માટેની લડાઈ વિદ્યાપીઠ કે આશ્રમ નહિ લડે, એ એમની તાકાત બહારની વાત છે! એ તો એમની બહાર જ લડાશે!

(અહીં જેમનાં નામો લીધાં છે તેઓ મારા દાયકાઓ જૂના મિત્રો છે. ટ્રસ્ટીઓમાં પણ ઘણા. પણ તેથી શું? તેઓ મને ક્ષમા કરે. પરંતુ આશરે ૬૦ વર્ષથી વિદ્યાપીઠને શ્વાસમાં અનુભવનારા માણસ તરીકે અને ૧૩ વર્ષ વિદ્યાપીઠના વિદ્યાર્થી તરીકે રહેનાર વ્યક્તિ તરીકે આ લખ્યું છે.) 

તા.૧૬-૦૧-૨૦૨૩