1
ઉદ્ધારક
ઘણુંય હતું સાભળ્યું: અચૂક ઊતરે શ્રીહરિ,
વિવિધ અવતાર લૈ જગત તપ્તને ઠારવા,
અકેક યુગ, ગ્લાનિગ્રસ્ત ભયત્રસ્તને રક્ષવા.
હશે, દીન દયાળુ કિન્તુ અમ દેશ ના ઊતર્યા.
ગરીબ હિજરાય જ્યાં ગભરુ ભીરુ ભૂખે મરે.
તમે કહ્યું : “નહીં સહું જુલમ, જખ્મ અન્યાયના.”
ન લશ્કર, ન શસ્ત્ર, સંઘ નહીં તો ય જંગે ચડ્યા,
ઉખેડી જડમૂળથી પ્રબળ વિશ્વસત્તા તમે.
તમે ન અવતાર છો, મનુજમાત્ર, ગોત્રે વળી,
છતાં અડગ આત્મથી નીડર કર્મ દૈવી કર્યું,
અપાર કરુણાભર્યા, ખમીર ખૂબ, શૌર્યે શૂરા,
ગુલામી કરી દૂર, ભીરુ ઉરમાં ભરી વીરતા.
સ્વમાની, અભિમાની હું ન નમતો કદી કોઈને,
પરંતુ તમને નમું, પુરુષ ઊર્ધ્વ, ઉદ્ધારક.
(‘અમેરિકા, અમેરિકા’ સોનેટસંગ્રહ, પૃ. 57)
2
દક્ષિણ આફ્રિકામાં
ધુરંધરો જગતના સહુ સજ્જ થાતા
યુદ્ધે, ધરે અવનવાં કંઈ અસ્ત્ર, શસ્ત્ર,
ત્યારે અજાણ સહુથી દૂર અંધખૂણે,
તું આદરે નવીન યુદ્ધ, પ્રયોગ ભવ્ય,
જ્યાં શસ્ત્ર માત્ર સત, હિંસક અસ્ત્ર ના કો’,
સેના ધપે, જન જપે હરિનામ હોઠે,
માથે મઢે મુગટ શાંતિ, સહિષ્ણુતાનો,
ના હારજીત, પરિવર્તન એ જ લક્ષ્ય.
તારે ન વેરી જન કોઈ, ન કોઈ હીન,
તું બંધુ, મિત્ર સહુનો, પથદર્શી, શૂરો,
વિજ્ઞાની, જ્ઞાની મનનો, ભયમુક્તિ દાતા,
તેં આંખનાં પડળ સૌ કરી દૂર, દીધી
દૃષ્ટિ, સમષ્ટિ ઊઘડી, ઊરતાપ શામે,
ગુલામીમાં સબડતા જન મુક્તિ પામે.
(‘ઇન્ડિયા, ઇન્ડિયા’, પૃ. 63)
3
સાબરમતી આશ્રમે
અહીં નથી જ રાજમંદિર, ન મ્હેલ, મ્હેલાત ના,
ન દુર્ગ, નથી હર્મ્ય કો, નથી વિશિષ્ટ સ્થાપત્ય વા,
ન હસ્તિગૃહ, શસ્રસંગ્રહ ન, અશ્વશાળા નથી,
કુટીર દસબાર માત્ર બસ જોઉં આ આશ્રમે.
અહીં જ કસી કાછડી કમર, હાથ લઈ લાકડી,
કપાળ કરી ચાંદલો, હરિનું નામ હોઠે ધરી,
અમોઘ સત શસ્ત્ર સજ્જ, જૂજ સાથી સંગે તમે
અહીં જ જગરાજ્યની સહુ સમર્થ અક્ષૌહિણી
બુલંદ પડકારી’તી : ‘કરવું હોય તે લ્યો કરી.
નથી જ નથી આવવું, મરીશ કાગડા, કૂતરા
સમાન, પણ ના જ ના પગ મૂકીશ આ આશ્રમે.’
અહીં જ અહીંથી શરૂ થયું મહાન પ્રસ્થાન જે,
વિશાળ પ્રસર્યું પછી ઉરઉરે, દૂરે, ચોદિશે.
(‘ઇન્ડિયા, ઇન્ડિયા’, પૃ. 19)
4
રાજઘાટે
મહાન ગણતંત્રની રમણી રાજધાની મહીં,
અનેક અધિરાજ્યના સ્તૂપ, મિનાર, સ્તંભો વિષે,
ન કાંચન, ન તામ્રપત્ર, પણ માત્ર પાષાણમાં
અહીં, અમર લોકઉર, ઇતિહાસ પૃષ્ઠે તમે.
શિખામણ તમારી જોઉં ચીર કોતરી પથ્થરે :
‘પડે ખબર ના કદી કરવું શું અને કેમ જો,
વિચાર કરવો તદા દલિત દુ:ખિયા લોકનો,
થશે સકળ સ્પષ્ટ શું કરવું, કેમ, કેવી રીતે’
સલામ સરકારને! અમલદાર ઊંચા અહીં,
પ્રધાન, અધિકારી, સંસદ સદસ્ય, સાહેબ સૌ,
મહેલ મજલે કરે મસલતો બડી ફાંકડી,
ઠરાવ કરી ઠાવકા ગરીબને દિયે સાંત્વના,
સદાય સચિવાલયે લટકતી તમારી છબી
કદીક નીરખતા તમારું શુભનામ લેતા ચરે.
(‘ઇન્ડિયા, ઇન્ડિયા’, પૃ. 21)
e.mail : natgandhi@yahoo.com
મુદ્રણને પગલે ગુજરાતીના લેખનની રીતમાં કેટલાક ફેરફાર ધીમે ધીમે થયા. અગાઉ હસ્તપ્રતોમાં શબ્દો છૂટા પાડયા વગર સળંગ લખાણ લખાતું હતું. આને પરિણામે લખાણ ઉકેલવામાં તથા તેનો અર્થ બેસાડવામાં કેટલી મુશ્કેલી પડે છે તે હસ્તપ્રતોના અભ્યાસીઓ જાણે છે. અંગ્રેજી મુદ્રણ જોઈને ગુજરાતી મુદ્રણમાં શબ્દોને છૂટા પાડવાનું પહેલેથી જ શરૂ થયું. જો કે શબ્દોને છૂટા પાડવા માટે શરૂઆતમાં અંગ્રેજી કરતાં જુદો રસ્તો અપનાવ્યો હતો. ૧૭૯૭ની બોમ્બે કુરિયરની જાહેર ખબરોમાં તેમ જ ફરદુનજી મર્ઝબાજીએ શરૂઆતમાં છાપેલાં પુસ્તકોમાં બે શબ્દો વચ્ચે મધ્યરેખાબિંદુ (ઇન્ટર પોઇન્ટ) મૂકીને શબ્દો છૂટા પાડયા છે. પ્રાચીન લેટિનમાં આ ઇન્ટર પૉઇન્ટનો ઉપયોગ જોવા મળે છે. બહેરામજી છાપગર કે ફરદુનજી મર્ઝબાનજી પ્રાચીન લેટિનથી પરિચિત હોય એવો સંભવ નથી. તેમણે આ ઇન્ટર પૉઇન્ટનો ઉપયોગ કયાંથી અપનાવ્યો હશે એ જાણવાનું આજે શક્ય નથી. જો કે થોડાં વર્ષો પછી શબ્દોને છૂટા પાડવા માટે ઇન્ટર પૉઇન્ટને બદલે ખાલી જગ્યા-સ્પેસ-નો ઉપયોગ શરૂ થઈ ગયો હતો.