મનીષી જાનીના ફેઇસબુક પાને, ડિસેમ્બર 2012ના અારંભે, અા છબિએ પહેલવહેલા દર્શન દીધા, ત્યારથી તેણે મનપાંચમનો મેળો જાણે કે સર્જ્યો છે ! કહે છે કે 1972ના અરસામાં અા છબિ લેવાઈ છે. તેને ય 41 વરસનું છેટું થયું.

મનીષીભાઈ જોડાજોડ લખતા હતા : ‘નવનિર્માણ પહેલાંથી અમારું ‘હું’ સાહિત્ય જૂથ ચાલતું હતું. … 1972માં અમે ‘ગધેડા વિશેષાંક’ પ્રગટ કરેલો … જેમાં તત્કાલીન રાજકીય વ્યંગની કૃતિઅો પ્રગટ કરેલી. તેની અા તસ્વીર … છેલ્લા 20 દિવસમાં દેખાતા 2 મિત્રોનું [પ્રબોશ જોશી અને મૌન બલોલી] અવસાન થયું … અનહદ સ્મૃિતઅો અને વિષાદ … !’

જુઅોને, અા ચિત્રમાં, (અલબત્ત, ડાબેથી) ઋષિત પારેખ, પ્રબોધ જોશી, અિશ્વન સોમપુરા, મનીષી જાની, અાનંદ માવળંકર, બિપિન મેશિયા, મનસુખ વાઘેલા, મૌન બલોલી ઉપરાંત અાગળ બેઠેલામાં વર્દરાજ પંડિત અને બિહારી પંડ્યા જોવા મળે છે.

અા ચિત્રનું કેવડું ઐતિહાસિક મૂલ્ય છે તે હવે પમાય છે. અા અાપણી વિરાસત છે. અને અા છબિ જાણે કે અાવી મોટીમસ્સ વાતની દ્યોતક બની હોય તેમ લાગે છે. તેથીસ્તો, છબિ-કથા કરવા જેવી છે. ફેઇસબુકને પાને, જુગલકિશોરભાઈ વ્યાસ કહેતા રહ્યા, ‘નવનિર્માણ અંગે પણ ક્યારેક મુકો. એ દિવસો હજી ભુલાતા નથી. … અમે તો આ બધું નજરોનજર જોયેલું છે ! આજે ય આ ફોટો જોઈને રોમાંચિત થવાય છે. એ વાત તો પછી ઢબુરાઈ ગઈ ? કોણ લખશે એ કથા ? ગુજરાતીઓ મોડામોડા ય ઇતિહાસલેખનનું શૂરાતન નહીં બતાવે ?’ બીજી પાસ, મનહરભાઈ જમીલ જણાવતા હતા : ‘છબિકથાને વર્તમાન તો પોકાર પાડી રહ્યો છે, … સમય સરી રહ્યો છે !! પાત્રો exit કરી રહ્યા છે !!!’ તો બીજી પાસ, પ્રતિભાબહેન ઠક્કરની મનીષીભાઈ જાનીને ઉદ્દેશતી માગ હતી : ‘હવે તમે આ ઈતિહાસ લખો … સમયની માંગ છે.’ જવાબમાં, અા અાંદોલનના એક અાગેવાન, ઉમાકાન્ત માંકડે કહ્યું : કમનસીબે નવનિર્માણનો ઇતિહાસ લખાયો નથી. …… હકીકતોને ઉજાગર કરવાનો મેં એક પ્રયાસ ‘History of Navnirman’નાં નામથી કરેલ છે અને ‘Navnirman Andolan 1974’નાં નામથી facebook ઉપર અત્યાર સુધી 14 હપ્તા પ્રસિદ્ધ કરેલ છે. અને તેમાં સુધારા વધારાને સંપૂર્ણ અવકાશ છે. ઉપરાત, હું કોઈ લેખક નથી, માત્ર તારીખો મુજબ અને ઘટનાના ક્રમો સચવાઈ રહે, તે બાબત ધ્યાન રાખેલું છે. …. સહુ કોઈને નિમંત્રણ છે …. કોઈ ઇતિહાસવિદ્દ દ્વારા આ બાબત પાછળથી પ્રસિદ્ધ કરાવવાની અપેક્ષા પણ ખરી ……’
અા વિગતો અહીં જોઈવાંચી શકાય :

https://www.facebook.com/photo.php?fbid=519669878052189&set=a.519669868052190.121170.100000275435846&type=1&theater

ઉમાકાન્તભાઈ જણાવે છે તે નોંધના અાશરે 24 પ્રકરણો થયાં છે અને તેને નજીકમાં “અોપિનિયન”ની વેબસાઇટ પરે તરતાં મેલવાના મનોરથ છે. … રસિકોને રાહ જોવા વિનંતી −

સ્વતંત્ર અને તટસ્થ પત્રકારત્વ જેવું લોકશિક્ષણ માટેનું બીજું એકેય અસરકારક માધ્યમ નથી. કમનસીબે એ સ્વતંત્રતાનો સ્વચ્છંદ રીતે ઉપયોગ થતો હોવાથી, યુનાઇટેડ કિંગ્ડમમાંના અખબાર જગતમાં મોટી કટોકટી સર્જાઈ છે. તેવામાં તા. ૯ એપ્રિલ ‘૧૩ના “Indian Express”માં પ્રેસ કમિશનના અધ્યક્ષ માર્કંડેય કાત્જુનો લેખ વાંચવામાં આવ્યો. ‘Media demonising Muslim Community’ શીર્ષક હેઠળ લખાયેલા તેમના લેખમાં અખબારી તંત્રની બેજવાબદારી માટેની એમની હૈયા વરાળની જાળ વાચકો સુધી પહોંચે છે.

અખબાર અને પ્રસાર માધ્યમો દ્વારા, આઠે પ્રહર રેલાતા સમાચારોથી, મુસ્લિમ લોકોને પોતાને બિન મુસ્લિમો તરફથી અન્યાય થતો લાગે છે, અને એથી માર્કંડેય કાત્જુ એવા મીડિયાને ‘બેજવાબદાર જર્નાલિઝમ’ તરીકે નવાજે તેમાં નવીન નથી. આવા પ્રચાર માધ્યમો જે ચિત્રો દોરે, તેને કારણે જે તે કોમને એકતરફી હકીકતો, અને તે પણ અફવાઓના સ્વરૂપમાં, પ્રસ્તુત થતી હોવાને કારણે પોતાને અન્યાય થતો લાગે તે સ્વાભાવિક છે.

આમ તો એક સમયે ક્રિશ્ચિયન ધર્મના કેટલાક અનુયાયીઓએ યહૂદી લોકોની અમાનવીય સતામણી કરી હતી. સાંપ્રત સમયમાં, અલ કાયદા અને તાલિબાન જેવાના આતંકી હુમલાઓને કારણે, મુસ્લિમ કોમની નિર્દોષ વ્યક્તિઓ અને આખેઆખા દેશને ‘Axis of Evil’ – દુષ્ટતાની ધરી સમાન – ઓળખાવીને ભારે અન્યાય થાય છે. રાજાશાહીના જમાનામાં ભાટ-ચરણોનું કામ રાજા અને તેના નિકટના કારભારીઓની સ્તુિત કરવાનું હતું, અને રાજાની અન્યાયી રાજનીતિ કે ગેર વહીવટની જાણ હોય તો પણ તેને વિષે પ્રજાને કોઈ માહિતી ન મળે તેની તકેદારી રખાતી.

આજે ‘લોકશાહી’ના જમાનામાં એ કામ આવા ‘બેજવાબદાર જર્નાલિસ્ટ’ કરી રહ્યા છે. એ એક એવું ધીમું પણ ચોક્કસ ઝેર આપણા કાનમાં રેડે છે, કે ડરપોક અને અજ્ઞાન લોકો સમાચારોમાંથી ‘Every Muslim is not terrorist but every terrorist is Muslim’ એવું તારણ કાઢતા થઈ જાય છે ! લખનારનું મંતવ્ય છે કે ધાર્મિક સંસ્થાનો, મૂળ ધર્મ પુસ્તકો બાદ કરતાં બાકીનું ધાર્મિક સાહિત્ય તથા ધર્મ પ્રચારકો, રાજકારણીઓ અને સમૂહ પ્રસારણના માધ્યમો કોઈ પણ વિશિષ્ટ સમૂહ માટે પૂર્વગ્રહિત ધારણાઓ, નકારાત્મક વલણો, ભય અને નફરત ફેલાવવામાં અગ્ર ભાગ ભજવે છે.

‘ગાંધીજીની હત્યા થઈ’ એ સમાચાર ઈન્ટરનેટ નહોતું છતાં ય વીજળી વેગે ફેલાઈ ગયા, ત્યારે રાજ્યકર્તાઓથી માંડીને અદનામાં અદના નાગરિકોના મનમાં એક જ પ્રશ્ન ઉઠ્યો, ‘કોના હાથે હત્યા થઈ?’ દેશના અગ્રણી ખબરપત્રીઓએ વાઈસરોય લોર્ડ માઉન્ટબેટનને પૂછ્યું, જેના જવાબમાં તેમણે ઊંડો વિચાર કર્યા વિના તરત કહ્યું, ‘એક હિન્દુના હાથે ગાંધીજીની હત્યા થઈ છે.’ તે પછીની ક્ષણોમાં ‘હું પ્રાર્થના કરું છું કે મારી આ ધારણા સાચી હોય, કેમ કે જો કોઈ મુસ્લિમના હાથે એમની હત્યા થઇ હશે તો આખો દેશ સળગી ઉઠશે અને તે આગને ઓલવવા માટે અમારી પાસે કોઈ ઉપાય નહીં હોય.’ એવું  લોર્ડ માઉન્ટબેટને કહ્યાનું બધાને વિદિત છે. સામાન્ય માનવી પોતાના પિતાનું ખૂન કરનારની હત્યા કરે તે સ્વાભાવિક ગણાય છે ! ગાંધીજી આપણા રાષ્ટ્રપિતા હતા તેથી તેમને હણનારનો જાન લેવા લોકો તત્પર થાય તે વ્યાજબી ગણાય. વિચારવાનું એ છે કે હિન્દુના હાથે હત્યા થઈ તો આપણે તેને પકડીને સજા કરી, બીજા હિન્દુઓને માર્યા? પરંતુ જો કોઈ મુસ્લિમના હાથે ગોળી વાગો હોત, તો હિંદુઓ નિર્દોષ મુસ્લિમ પ્રજાજનોને કબજે કરી ‘खूनका बदला खून’ જેવાં સૂત્રો સાથે રમખાણ માંડી બેઠા હોત, તે પૂરેપૂરું શક્ય હતું ખરું ને ? આજે ૬૫ વર્ષ પછી પણ ભારતમાં હિંદુ-મુસ્લિમ વચ્ચેની તંગદીલી જરા પણ હળવી નથી થઈ. જેનો પુરાવો ૨૦૦૨ના કોમી રમખાણો આપે છે. આને માટે થોડે ઘણે અંશે અખબાર જગત પણ જવાબદાર છે.

સામાન્યીકરણ કરવું એ બુદ્ધિપૂર્વક નહીં, પણ પૂર્વગ્રહોને આધારે વિચારતા લોકોનું કામ છે. હિંદુઓ, ગુજરાતીઓ, મારવાડીઓ વગેરે માટે જો કોઈ ‘હિંદુઓ તો ગંદા છે,’ ‘હિંદુઓ બધા છૂઆછૂતમાં મને છે’, ‘ગુજરાતી વેપારીઓ માત્ર વેપારી વૃત્તિના છે’, ‘મારવાડીઓ કંજૂસ હોય છે’, એવા એવા વિધાનો કરે તો એ વ્યાજબી લેખાશે ? આજના જમાનામાં લોકોના વલણ કેળવવા અને બદલવામાં તટસ્થ પત્રકારત્વ તો શિક્ષક, ધર્મગુરુઓ અને નેતાઓ કરતાં ય વધુ મૂલ્યવાન ભાગ ભજવે છે. જરા કલ્પના કરો, જો કોઈ શિક્ષક તેના વિદ્યાર્થીઓના કાનમાં ઝેર રેડે, માતા-પિતા બાળકોને ભડકાવે, સંતો-ગુરુઓ શ્રોતાઓ વચ્ચે ધર્મો અને જ્ઞાતિના આધારે ખોટો પ્રચાર કરીને દીવાલો રચે, તો કેવા નાગરિકો પેદા થાય ? એક વ્યક્તિ તરીકે કોઈ માણસ જાહેરમાં બીજાને ભાંડે, તેમને ભૂંડા ચીતરે અને પ્રજામાં અન્ય જૂથ માટે ધિક્કારની લાગણી ફેલાવે, તેવા તેવા પ્રવચનો કરે, તો તેની ‘શાંતિના ભંગ’ બદલ ધરપકડ થાય (એ વ્યક્તિ જો મુસ્લિમ હોય તો પુરાવાની પણ જરૂર ન રહે). પણ મારા હાથમાં પત્રકાર તરીકે કલમ હોય તો એવા જ કૃત્યો કરવા છતાં ય હું છૂટી જાઉં, એ ક્યાંનો ન્યાય?

અખબારોની ફરજ સ્થાનિક અને રાષ્ટ્રીય-આંતરરાષ્ટ્રીય કક્ષાએ બનતી ઘટનાઓને તટસ્થ રીતે લોકો સુધી પહોંચાડવાની છે. તેના સારાસાર કે યોગ્યાયોગ્યનો નિર્ણય વાચકો પર છોડવો રહ્યો. હા, અખબારમાંના લેખો દ્વારા વાચકોના મંતવ્યો કેળવાય, વિચારો બદલાય અને વલણો સુધારી શકાય, પરંતુ એ કામ પણ બીજા સમૂહને ઉતારી પાડીને, દુષ્ટ સાબિત કરીને કે હકીકતને મારી મચડીને રજૂ કરવાની નીતિ અપનાવનારા અખબારો સમાજની બહુ મોટી કુસેવા બજાવે છે.

જીવનના દરેક ક્ષેત્રમાં સ્વતંત્રતા સાથે જવાબદારી જોડાયેલી છે. જો સમાચાર સંસાધનોને હાલમાં મળતી વાણી, વિચાર અને મત વ્યક્ત કરવાની સ્વતંત્રતા વહાલી લાગતી હોય, તો ઘટનાઓનો અહેવાલ ન્યાયી, તટસ્થ અને વિવેકપૂર્ણ હોય તેની જવાબદારી પણ તેમણે સ્વીકારવી રહી. નહીં તો પ્રજામાં વૈમનસ્ય, ધિક્કાર અને હિંસા ફેલાવવાનું તહોમત સ્વીકારે.

e.mail : 71abuch@gmail.com

તાજેતરમાં બોસ્ટન યુ.એસ.એ.માં મેરેથન દોડ પૂરી થઈ, તેવે ટાણે બે વિસ્ફોટ થયા, જેમાં ત્રણ વ્યક્તિઓએ જાન ગુમાવ્યા અને સોથી વધુ ઘવાયાના સમાચારથી ફરી નિ:સાસો નખાઈ ગયો.

ઘાયલ થયેલામાંથી નવ, સાત અને બાર વર્ષનાં બાળકો છે અને મૃત્યુ પામેલામાંથી એક તો માત્ર આઠ વર્ષનો બાળક હતો, એ સંભાળીને પૂર્ણિમાબહેનની આઠ વર્ષની પુત્રી અભિલાષા પણ વ્યથિત થઈ ગઈ. તેને થયું, હું એમની જગ્યાએ હોઉં તો મારું અને મારા મમ્મી-ડેડીનું શું થાય? એ સાથે જ એના મનને બીજા અનેક સવાલો સતાવવા લાગ્યા. એ કુમળી બાલિકા પોતાના ઓરડામાં જઈને વિચારે ચડી. છેવટ પોતાના સવાલોના જવાબ શોધવા તેણે ઇન્ટરનેટનો સહારો લીધો. પડદા પર એક પછી એક કડીઓ ખૂલતી ગઈ અને અભિલાષા વિસ્ફારિત આંખે જોઈ રહી.

અચાનક અભિલાષા દોડીને તેની મમ્મીને બોલાવી લાવી અને એક શ્વાસે બોલવા લાગી, ‘મમ્મી, આ જો તો, મેં આતંકવાદી સંગઠનોના નામની શોધ કરી તો કેટલાં બધાં નામ આવ્યાં? એ જોઇને મને વિચાર આવે છે કે એ બધા કોણ છે, કઈ ભાષા બોલાતા હશે, દુનિયામાં પૂર્વ, પશ્ચિમ, ઉત્તર કે દક્ષિણ ક્યાં રહેતા હશે, કયો ધર્મ પાળતા હશે. અને સૌથી મોટી વાત તો એ કે એ લોકો શા માટે આતંક ફેલાવતા હશે?’

ખરું પૂછો તો પૂર્ણિમાએ કોઈ દિવસ આવી બાબતોનો વિચાર નહીં કરેલો, એમ માનીને કે આપણે કદિ આ પરિસ્થિતિમાં સુધારો કરી શકવાના નથી, તો ઉપાધિ શા સારુ કરવી ? પણ નાના બાળકો આપણા કરતાં વધુ સંવેદનશીલ હોતાં હશે; એટલે જ અભિલાષા તરત પોતાના સવાલોના જવાબ શોધવા સક્રિય થઇ ગઈ. પછી તો બંને મા-દીકરીએ મળીને એ માહિતીનો અભ્યાસ કર્યો અને કૈંક આવું તારણ કાઢ્યું :

૧. આતંકવાદી સંગઠનોનાં નામ પરથી એવું લાગે છે કે મોટા ભાગના પૂર્વ અને મધ્ય પૂર્વના દેશોમાંથી ઊભા થયેલા છે.

૨. સંગઠનોમાં એટલી વિવિધતા છે કે તેઓ વ્યવહારમાં કઈ ભાષા બોલતા હશે તે કહેવું મુશ્કેલ છે, પણ વર્તનમાં એક માત્ર હિંસક આક્રમણની ભાષા જાણતા લાગે છે.

૩. વળી આ બાબતે વધુ ઊંડા ઉતરવાની જરૂર જણાય છે, પણ સંગઠનોનાં નામ ઉપરથી મોટા ભાગના ઇસ્લામ ધર્મ પાળતા હોય તે શક્ય લાગે છે.

૪. આતંક ફેલાવવા પાછળનો તેમનો હેતુ આ માહિતી પરથી સ્પષ્ટ નથી થતો.

૫. આતંકવાદી હુમલાઓનો સહુથી વધુ ભોગ યુ.એસ.એ, બ્રિટન, કેનેડા અને ભારત જેવા દેશો બને છે.

પૂર્ણિમાએ વિચાર્યું, શાળામાં નાના પાયે અભ્યાસ સંશોધનો હાથ ધરવાનું શીખેલી અભિલાષાને આટલા તારણથી સંતોષ થશે. બરાબર તે જ વખતે અભિલાષાના ડેડી વિવેક આવ્યા, તેથી સહુ જમવા બેઠાં. પણ તેના હાથ વારે વારે જમતા અટકી જતા હતા. પૂર્ણિમાએ શું બન્યું તેની ટૂંકમાં વાત કરી. અભિલાષા હવે તેના ડેડી તરફ ફરીને પૂછવા લાગી, ‘ડેડી, આતંકવાદી સંગઠનો મોટે ભાગે પૂર્વ અને મધ્ય પૂર્વના દેશોમાં ઊભા થયેલા છે. એવું કેમ હશે, એ લોકોને સારી રીતે વાટાઘાટો કરતાં નથી આવડતું? વળી મોટા ભાગના ઇસ્લામ ધર્મ પાળતા હોય તેવું પણ શક્ય લાગે છે, તો એ લોકો પાસે પોતાની વાત કે માગણી રજૂ કરવાનો બીજો માર્ગ નહીં હોય કે શું? નવાઈની વાત તો એ છે કે એનો ભોગ પશ્ચિમના દેશો વધુ બને છે, તો એમણે એવું તે શું ખોટું કર્યું છે તે આમ ઘર આંગણે અને દુનિયામાં બીજે ક્યાં ય પણ એમનાં થાણાં હોય એના પર આક્રમણ થાય? ડેડી, મને ખરેખર આ આતંકવાદીઓના હુમલાઓ પાછળનું કારણ નથી સમજાતું.’ આટલા બધા અને તે પણ આવા ગંભીર પ્રશ્નો આઠ વર્ષની છોકરી પાસેથી સાંભળીને તેનો શું જવાબ આપવો તે મમ્મી-ડેડીમાંથી કોઈને ન સમજાયું.  

આજના સમાચારોથી અસ્વસ્થ થયેલી અભિલાષાએ રાત્રે સૂતી વખતે વાર્તાનું પુસ્તક સાથે વાંચવાની પણ ના પાડી, તેથી વિવેક તેની પાસે બેસીને સમજાવવાની કોશિશ કરવા લાગ્યો. અને કહ્યું, ‘જો બેટા, મારી સમજ પ્રમાણે યુરોપ અને અમેરિકા જેવા ધનાઢ્ય દેશોએ વર્ષો પહેલાં પૂર્વ અને મધ્ય પૂર્વના દેશોમાં રાજ્ય કર્યું, અથવા એક બીજાની સામે લડવા લશ્કરી મદદ મોકલી, જેનાથી એ દેશોને ખૂબ અન્યાય થયો અને નુકસાન થયું. આને પરિણામે જેમને અન્યાય થયો તેઓએ હિંસક પ્રતિકારનો રસ્તો લીધો, અને જેઓએ અન્યાય કર્યો તેમને એનો માર સહન કરવો પડે છે. તારી વાત ખરી છે કે તેઓ બધા અમુક એક જ ધર્મના અનુયાયીઓ હોવાનું જણાય છે, પણ કદાચ એમને બીજા દેશની સંસ્કૃિતનાં ભયસ્થાનોનો વધુ ડર હોય. જો કે તું કહે છે તેમ એ લોકોએ શાંતિમય પદ્ધતિથી પોતાની વાત કરતાં શીખવું તો જોઈએ જ. ચાલ આપણે શોધી કાઢશું કે તેઓએ પહેલાં એવી કોશિશ કરેલી અને હજુ પણ વાટાઘાટો  કરવા માગે છે કે નહીં? બાકી વ્યક્તિ કે નાના સમૂહો હિંસાત્મક આક્રમણ કરે તો તેને આતંકવાદી હુમલો કહેવાય અને કોઈ સરકાર કરે તો તેને યુદ્ધ કહેવાય એવું તને નથી લાગતું? આજે આપણે આટલી ચર્ચા કરીને અટકીએ. તારો સુવાનો સમય થયો છે અને આવી અટપટી વાતો સમજવા માટે તારી પાસે ઘણાં વર્ષો છે. ચાલ બેટા ગૂડ નાઈટ!’

અભિલાષા કદાચ તેના ડેડીએ આપેલ ખુલાસાઓની યોગ્યતાનો વિચાર કરતી મોડી સૂતી હશે. સવારે ઉઠતા જ તેણે જાહેર કર્યું, ‘મમ્મી, ડેડી, હું મોટી થઈને આતંકવાદી સંગઠનો અને વ્યક્તિઓ સાથે વાત કરીને તેમને શું જોઈએ છે, તે શોધી કાઢી, જેમના પર તેઓ હુમલા કરે છે તેમને કહીશ. બધા એક બીજાની વાત સાંભળશે. એટલે મારા-મારીથી નહીં પણ શાંતિથી દરેક ઝઘડાનો ઉકેલ લાવશે એટકે બોમ્બ વિસ્ફોટ કે લડાઈથી કોઈ નાહક નહીં મરે તમે જોજો તો ખરા!’

e.mail : 71abuch@gmail.com