નવરી પડું એટલે સામે ખાલી પડેલી દુકાનને ઓટલે રોજ ભેગાં થતાં હોમલેસ (બેઘર) લોકો તરફ મારું ધ્યાન અચૂક જાય. એમાંના કેટલાક મારી દુકાનમાં ક્યારેક આવીને ભીખમાં મળેલું ચેઈન્જ આપીને પાઉન્ડની નોટ લઈ જાય.

સાચું કહું, મને એ લોકોએ આપેલાં ચેઈન્જને અડકવું પણ નહીં ગમે. કેટલાય દિવસો સુધી નહાયા ન હોય પછી કપડાં બદલવાનો તો કોઈ સવાલ જ ન હોયને ! યાદ કરું તો ય કંપારી છૂટે એવા ગંદા નખ, મોઢામાંથી આવતી ડ્રગ અથવા તો દારૂની વાસ …અરર છી, આ લખતી વખતે યાદ કરું છું તો ય ઉબકો આવે છે!

ખેર, જે વાત કરવા બેઠી છું તે વાત કરું. એ હોમલેસોનાં ટોળામાં નવા હોમલેસ ઉમેરાતાં જતાં હોય તો કેટલાક ચહેરા અદૃશ્ય થતા રહે તેની નોંધ પણ અજાણતા હું રાખવા લાગી !

બે ત્રણ દિવસથી આવેલો એક નવો હોમલેસ એ બધાથી જુદો તરી અાવતો હતો. થોડો સ્વચ્છ લાગતો હતો એના તરફ મારું ધ્યાન એટલે ખેંચાયું કે તેના હાથમાં દારૂની બૉટલ દેખાતી નહોતી ! જૂના હોમલેસ તેની સાથે બોલતા નહોતા અને એ બે દુકાન છોડીને આવેલી દુકાન બહાર ફૂટપાથને ખૂણે ટૂંટિયું વાળીને સાવ એકલો જ બેસી રહેતો હતો.

તે દિવસે હું દુકાનમાં બીઝી હતી અને મેં જોયું તો પેલો નવો આવેલો હોમલેસ દુકાનની બારીમાંથી અંદર જોયા કરતો હતો.

હશે, મેં મારું કામ આટોપવા માંડ્યું. ગ્રાહકો જાણીતા હતા એટલે માલ લેતાં લેતાં વાતો કરતી જાઉં પણ નજર તો પેલા હોમલેસ પર જ હતી. જો કે અમારી ગ્રીટિંગ કાર્ડ્સની શોપ હતી. એમાંથી એ લોકોને ચોરવા જેવું તો શું હોય? એક બે ગ્રાહકોની નજર પણ ગઈ અને એ લોકોએ મને ચેતવી – ‘સંભાળજે, તું એકલી છે તેનો લાભ ન લે !’

હું સાબદી થઈ ગઈ !

પણ પછી તો કામમાં એટલી તો વ્યસ્ત થઈ ગઈ કે એ ક્યારે ત્યાંથી હટી ગયો તેની પણ મને ખબર ન રહી. લંચ ટાઈમ પત્યો એટલે હવે શ્વાસ લેવાનો વખત મળ્યો.

બારી બહાર નજર ગઈ અને પેલો ત્યાં ઊભેલો દેખાયો નહીં એટલે હાશ થઈ !

‘ક્લોઝ’નું બોર્ડ લગાવી, બારણાને લૉક કરી મારું લંચ લેવા હું માળ પર ગઈ. બારી પાસે એક ટેબલ ખુરશી હતાં, લંચ ગરમ કરીને લાંબા પગ કરી બેઠી અને લન્ચ ખાવાનું શરૂ કર્યું અને રોજની ટેવ મુજબ પેલા ઓટલે નજર ગઈ. તેમાં પાંચ પુરુષો હતા અને બે સ્ત્રીઓ હતી. એમાંની એક સ્ત્રી પેલા પાંચમાંના એક પુરુષ સાથે ફ્લર્ટ કરતી હતી, એક યુવાન જેવો લાગતો ખૂણામાં જઈને ડ્રગ્સ લેતો હોય એમ લાગ્યું. બીજા બે જોર જોરથી કોઈ વિષય પર દલીલ કરતા હતા. અને પેલી બીજી સ્ત્રી દારૂની બોટલ ખલાસ થઈ ગઈ હતી અને તેથી બીજી બૉટલ ખરીદવા માટે જતા આવતા લોકો પાસે પૈસા માંગતી હતી.

હું વિચારતી હતી – એ લોકોની દુનિયા કેવી હશે? ન ઘર, ન કોઈ જવાબદારીઓ, ન કોઈ રાહ જોનારું કે ન કોઈની રાહ જોવાની ! ભૂતકાળના ભારેલા અગ્નિને અંતરમાં સંઘરીને ભર ઠંડીમાં ઠૂંઠવાવાનું અને રાત્રે જે ઓટલો મળે ત્યાં સૂઈ રહેવાનું ! કોઈએ આપેલી સ્લીપિંગ બેગ કે બ્લેન્કેટ હોય તો હોય, નહીં તો કાર્ડ્બોર્ડ બોક્સ તો કોઈ પણ શોપમાંથી મળી રહે !

ઠંડી ઉડાડવા દારૂ અને પછી નશામાં કોને ખબર કેવાં સ્વપ્નો જોતા હશે એ લોકો ? અથવા પછી જે મળે તેની હૂંફે પડી રહેવાનું ! ત્યારે રહે છે એક આદમ અને એક ઈવ-બસ ! કદાચ બે આદમ અને બે ઈવ પણ ….. મને એક લખલખું આવી ગયું.

રાત્રે રોન મારતી પોલીસ ક્યારેક એમને ઉઠાડીને હોમલેસો માટે ખાસ તૈયાર કરેલા શેલ્ટરમાં મૂકી આવે તો જાય, પરંતુ બીજે દિવસે એ જ દશા ! માત્ર બરફ કે અનરાધાર વરસે ત્યારે જ શેલ્ટરો ભરાઈ જાય.

પણ પેલો કેમ નથી દેખાતો ? મારું કૂતુહલ સળવળ્યું !

કોઈ બારણું ખટખટાવતું હોય એમ લાગ્યું, ઘડિયાળ પર નજર ગઈ – બાપરે બે વાગી ગયા ! ઝટપટ ઊઠી લંચનાં વાસણો સિંકમાં મૂકી, હાથ ધોઈ જલદી જલદી નીચે આવી. છેલ્લા પગથિયે હતીને મારી નજર બારણા તરફ ગઈને મારું કાળજું થોડું કંપી ઊઠ્યું ! એ જ બારણા પાસે નેજવું કરી અંદર જોતો હતો. એક સેકંડ મને થયું પાછી ઉપર જતી રહું, પણ મને લાગ્યું કે એણે મને જોઈ લીધી છે, હવે ઉપર પાછા જવું પણ શક્ય નથી !

હિંમત કરી સાવ નોર્મલ રહેવાનો મરણિયો પ્રયાસ કરતી કરતી બારણા તરફ ગઈ અને લોક ખોલ્યું અને જલદી જલદી ટીલ પાછળ જઈને ઊભી રહી ગઈ. એ આસ્તેથી અંદર આવ્યો અને ‘ઓપન’ તરફ ફેરવવાના રહી ગયેલા બોર્ડને એણે ફેરવ્યું. અને નત્ મસ્તક થોડીવાર ઊભો રહ્યો. મેં મારા અવાજને સાવ સામાન્ય રાખવાનો ધરખમ પ્રયત્ન કરતાં કરતાં પૂછ્યું, ‘મે આઈ હેલ્પ યુ’ ?

એણે ઊંચું જોયું. આંખો લાલ હતી, પણ નશો કર્યો હોય એવી નહીં, રડ્યો હોય એવી ! મને અનુકંપા છૂટે તે પહેલાં ફરી મેં મારો પ્રશ્ન દોહરાવ્યો.

‘યસ પ્લીઝ. મને એક સ્પેિશયલ બર્થડે કાર્ડ જોઈએ છે.’ કહી હાથમાં થોડું ચેઈંજ બતાવી પૂછ્યું, ‘આટલામાં મળી શકશે?’

અવાજમાં આવી નરી માર્દવતા અને ખૂબ સંસ્કારી અવાજની મેં જરા ય અપેક્ષા નહોતી રાખી.

મેં તરત જ કહ્યું, ‘યા, યા, ચોકક્સ. કોને માટે જોઈએ છે ?’

થોડી ખામોશી પછી કહ્યું, ‘મારી એક્સ વાઈફ માટે.’

હું ગૂંચવાઈ ગઈ, ક્યા સંબોધનનું કાર્ડ બતાવું ?

એ સમજી ગયો, ‘જસ્ટ, લવ વન્સનો વિભાગ બતાવી દો, હું શોધી લઈશ.’

હાશ, મને થયું છૂટી.

એ વિભાગ બતાવી અને હું પાછી કાઉંટર પાછળ જઈને બેસી ગઈ. એ વિભાગ એવા ખૂણામાં હતો કે હું સીધું ધ્યાન ન રાખી શકું એટલે ‘એ કાર્ડ તો ચોરતો નથીને!’ એ જોવા માટે સી.સી.ટી.વી પર હું એનું ધ્યાન રાખવા લાગી, પરંતુ ખબર નહીં કેમ મને એમ કરવાનું શરમજનક લાગ્યું.

મારું અચાનક ધ્યાન ગયું એ ત્યાં ઊભો ઊભો કોટની બાંયથી આંખો લૂછતો હતો – અવાજ મારા સુધી પહોંચે નહીં એટલે મોઢે હાથ દઈ દીધો હતો !’

મેં ત્યાં રહ્યા રહ્યા જ પૂછ્યું, ‘ ઈઝ એવરીથિંગ ઓકે ?’

એણે મારા અવાજની દિશા તરફ મોં ફેરવી ધ્રૂસકાથી ભરેલા અવાજને સામાન્ય બનાવતાં કહ્યું, ‘યસ, આઈ એમ ફાઈન, થેંક્સ.’

ચોર નજરે હું સી.સી.ટી.વી તરફ જોતી રહેતી હતી – હવે એ કાર્ડ ચોરે છે કે નહીં તે જોવા નહીં પરંતુ હજુ રડે છે કે નહીં તે જોવા. મારા કૂતુહલમાં ખબર નહીં કેમ પણ કરુણા ભળવા માંડી.

દબાવવા માટે પ્રયત્ન કરવા છતાં છટકી ગયેલા કોઈ કોઈ ધ્રૂસકા સંભળાતા હતા, પરંતુ ત્યાં જવાની મારી હિંમત નહોતી ચાલતી.

હું ઇચ્છતી હતી કે કોઈ ગ્રાહક આવે. પરંતુ એને નિરીક્ષણ કરવામાં બહાર જોરદાર વરસાદ પડતો હતો તેનો પણ મને ખ્યાલ ન રહ્યો. આવા વરસાદમાં કોઈ પણ ગ્રાહક આવવાની શક્યતા નહોતી.

ત્યાં તો એ ધીમે ધીમે કાઉંટર તરફ આવ્યો અને કાર્ડ આપતા પૂછ્યું, ‘તમને લાગે છે કે આ યોગ્ય કાર્ડ છે ?’

મારા અંતરમાં સળવળી ઊઠેલી સહાનુભૂતિને મેં રોકી અને વ્યાવસાયિક સ્વરે કહ્યું, ‘તમારે શું કહેવું છે તેના ઉપર અને છૂટા પડતી વખતે સંબંધો કેવા હતા એના ઉપર આધાર રાખેને!’

થોડી સેકંડની ખામોશી પછી, ઉપર સીલિંગ તરફ નજર કરી એ છુટ્ટા મોંએ રડી પડ્યો.

‘થોડા દિવસથી જ જેલમાંથી છૂટ્યો છું’ રડવાને કાબૂમાં લેતાં લેતાં તે બોલ્યો, ‘અને મને ખબર નથી કે …’ અને બહાર નીકળતા એના શબ્દો એના લાગણીનાં પ્રવાહમાં તણાઈ ગયા. હું એને ચૂપચાપ સાંભળતી હતી, કરું તો ય શું કરું?

મનને મજબૂત કરી મેં પૂછ્યું, ‘તમને એના સરનામાની ખબર નથી કે …?’

એક મોટો નિશ્વાસ નાંખી, દેવદાસ જેવું હસીને બોલ્યો, ‘મારું સરનામું હવે એનું થઈ ગયું છે, હું સરનામા વગરનો છું!’ બહાર ધોધમાર પડતા વરસાદની જેમ તેના આત્માની ઉદાસી એના આખા વ્યક્તિત્વમાંથી ટપકતી હતી.

મેં એને પાણીની બોટલ આપી, બે ઘૂંટડા પી થોડો સ્વસ્થ થયો લાગ્યો. ત્યાં તો એકલ દોકલ ગ્રાહકો આવ્યા અને કાંઈ પણ લીધા વગર જતા રહ્યા. એને સ્વસ્થ થવાનો સમય મળ્યો એટલે એક ‘ઇંગ્લિશમેન’ની સભ્યતાએ એને ખ્યાલ આપાવ્યો હશે કે એ સાવ એક અણજાણ વ્યક્તિ સામે અંગત જીવનની લોહી નીંગળતી વાતો કરવા બેઠો હતો !

‘સોરી, મેં તમને ખોટાં ડિસ્ટર્બ કર્યાં.’ કહી કાર્ડનો જે ભાવ હતો તે મુજબ ચેઈંજ ગણવા માંડ્યો.

મારા અંતરની કરુણાને આટલી છંછેડ્યા પછી આમ જતો રહે તે કેમ ચાલે ?

‘ડોન્ટ વરી, તમારે જે કહેવું હોય તે કહી શકો છો.’ પછી રોકી રાખેલી સહાનુભૂતિને છૂટી મૂકતાં મેં કહ્યું, ‘મને કહેવાથી જો તમારું મન હળવું થતું હોય તો ….’ અને મેં જાણી જોઈને વાક્યને અધૂરું રાખ્યું.

થોડીવાર એ કાર્ડના લખાણને વાંચતો હોય તેમ તાકી રહ્યો.

‘મેં મારા દિલનાં ઊંડાણથી એને ચાહી છે – ઇન્ફેક્ટ, ચાહું છું, નહીં તો મારી સાથે કેટલું છળ કર્યું તો ય આ આંખો હજુ પણ એને માટે કેમ ચૂઈ પડે? મારે એને મારા સમગ્ર અસ્તિત્વથી ધિક્કારવી છે પણ હું એને ધિક્કારી જ શકતો નથી ! જેમ જેમ એને ધિક્કારવાનો પ્રયત્ન કરું છું તેમ તેમ અમારા પ્રેમ પાંગર્યાના પ્રસંગો, દિવસો, વણ બોલાયેલી લાગણીઓ જ્યાં ને ત્યાં ફૂટી નીકળે છે.’

મેં હિંમત કરી પૂછ્યું, ‘તમને વાંધો ન હોય તો એક વાત પૂછું?’ અને જવાબની અપેક્ષાએ એના તરફ તાકી રહી.

અજાણ્યાપણાની દિવાલની ઈંટ ખરી પડતી અમે અનુભવી !

‘ઓફકોર્સ યુ કેન’ સંમતિ આપતાં એના થોડા ન ખોલેલા મનના દરવાજાને સાવ જ ખોલી નાંખ્યા.

‘શું એ કોઈ બીજાને …’

એણે હકારમાં માથું હલાવ્યું અને બોલ્યો, ‘મારી પાસેથી એને જે કાંઈ ન મળ્યું તે મેળવવા ફાંફાં મારતી હશે તો જ કોઈ બીજા તરફ એ આકર્ષાઈ હશેને? એમાં કદાચ એનો વાંક ન હોય એમ બનેને?’

એણે છૂટો મૂકેલો પ્રશ્નાર્થ દુકાનમાં ફરી વળ્યો !

જેણે એને બેઘર કર્યો, મને ખબર નથી કે ક્યા કારણસર એ સ્ત્રીએ એને જેલમાં મોક્લાવ્યો, જેણે એની લાગણીઓને લોહીલુહાણ કરી મૂકી એને એ સ્ત્રીનો વાંક નથી વસતો !

પછી કંઈ તાળો મેળવતો હોય તેમ બોલ્યો, ‘અમારા બન્નેની પ્રકૃતિ તદ્દન અલગ – એને જે ગમે તે મને ન ગમે અને મને ગમે તે એને ન જચે ! અને તો ય અમે અઢળક આનંદ માણ્યો છે, અને અમને જે પણ સહિયારું ગમ્યું તેનો અમે સાચ્ચે જ ગુલાલ કર્યો છે.

હવે આગળની વાત કરવી કે નહીં તેની થોડી વિમાસણમાં પડ્યો હોય તેમ ચૂપચાપ બહાર વરસતા વરસાદને જોયા કર્યો પછી વેચવા મૂકેલા કેલેન્ડરોમાં એક સુંદર હસતાં બાળકના ફોટા તરફ જોઈ બોલ્યો, ‘મને બાળકો અતિશય વહાલાં અને એને બાળકો દીઠ્ઠાં ન ગમે!’

શોપમાં રાખેલા ટેડીબેરોથી માંડી, કાર્ડ્સ, રેપિંગ પેપર્સ અરે શોપમાં હતું તે બધું જ સાંભળવા માટે કાન માંડીને બેઠું હોય તેમ મને લાગ્યું. ત્યાં, હત્ત તેરી, કોઈ એક સ્ત્રી બાળકને પ્રામમાં લઈને આવી. એની છત્રી બહાર ઝાટકતી હતી ત્યારે મારી નજર અનાયાસે પેલા તરફ ગઈ. એ મોં ફેરવીને ઊભો રહી ગયો હતો. મને કાંઈ સમજણ પડે તે પહેલાં પેલી સ્ત્રી જેવી થોડી અંદર ગઈ ત્યાં તો કાર્ડ પણ લીધા વગર એકદમ ઝડપથી શોપ બહાર જતો રહ્યો. પેલી સ્ત્રીને કાંઈ ઓળખાણ પડી હોય તેમ પાછળ જોયું. પછી મને પૂછ્યું, ‘એ બર્ટ હતો?’

‘સૉરી, મને એનું નામ નથી ખબર.’ પછી અચકાતાં અચકાતાં મેં કહ્યું, ‘જસ્ટ નવો આવેલો કોઈ હોમલેસ છે. આજે જ મારી શોપમાં આવ્યો મને એનું નામ નથી ખબર.’

‘હં’ કહી એક કાર્ડ લીધું અને પૈસા આપતાં આપતાં કહ્યું, ‘અમારા ટાઉનમાં એક ચિલ્ડ્રન એન્ટરટેઈનર હતો -બર્ટ – બિલકુલ એના જેવો જ લાગ્યો. મારા મોટા છોકરાની બર્થડે પાર્ટીમાં એણે છોકરાંઓને ખૂબ મનોરંજન કરાવ્યું હતું. વેલ, હી વોઝ અ જેન્ટલમેન.’

‘હવે તમારા ટાઉનમાં નથી રહેતો?’

શોપમાં કોઈ નહોતું તો ય એણે આજુબાજુ નજર કરી ધીરા અવાજે કહ્યું, ‘ એની વાઈફને કોઈ બીજા સાથે અફેર હતું. બર્ટની ગેરહાજરીમાં એનો બોયફ્રેંડ એકવાર એના જ ઘરમાં હતો અને અચાનક કોઈ કારણસર બર્ટ ઘરે આવી ચઢ્યો. બર્ટે એ લોકોને સાથે જોયા પછી તો કહે છે કે ખૂબ મારામારી થઈ અને શું થયું તે ખબર નથી પણ બર્ટ્ને પોલીસ એરેસ્ટ કરી ગઈ પછી ક્યારે ય કોઈએ એને જોયો નથી.’

પૈસા આપતાં આપતાં સ્વગત બોલતી હોય તેમ બોલી, ‘એક્ઝેક્ટ બર્ટ જેવો જ લાગતો હતો. એની વે હી યુઝ્ડ ટુ લવ ચિલ્ડ્રન વેરી મચ.’ અને મને ‘થેંક્સ, સી યુ.’ કહીને ગઈ.

મને ખાતરી થઈ ગઈ કે એ ‘બર્ટ’ જ હતો પણ પછી સાંજ સુધી એ દેખાયો જ નહીં.

શોપ લોક કરવા જતી હતીને એ આવ્યો.

મેં, એણે લીધેલું કાર્ડ બાજુ પર રાખ્યું હતું. તેને બ્રાઉન બેગમાં મૂકીને એને આપી કહ્યું, ‘ લો, બર્ટ’.

થોડું મ્લાન હસીને કહ્યું, ‘ગુડ, મારી સ્ટોરીનો અંત લિન્ડાને મોઢે તમે સાંભળ્યોને!’

‘સોરી, બર્ટ, હજુ અંત નથી આવ્યો, તમને વાંધો નહીં હોય તો એક વાત પૂછવી છે!’ કહી હવામાં પશ્નને તરતો જ રહેવા દીધો અને એના સામે જોયું!

ડોકું હલાવી એણે સંમતિ આપી.

‘તમે ભણેલા લાગો છો ….. તમારી ભાષા …..’

‘હું ભણેલો હોઉં કે નહીં શું ફેર પડે છે? હું જેલ ભોગવી આવેલો અસંસ્કારી માણસ છું જેણે એની પત્નીને સમજવાની જગ્યાએ એના બૉયફ્રેંડને મરણતોલ માર માર્યો!

પછી શૂન્યમાં જોતો હોય તેમ બોલ્યો, ‘યસ, યુ આર રાઈટ, હું માનસશાત્રનો લેક્ચરર હતો! પછી જ્યારે જાણ્યું કે મારી પત્ની પાસેથી મને મારું બાળક મળવાની કોઈ શક્યતા જ નથી એટલે બાળકોનો એન્ટરટેઈનર બની ગયો!’

હવે મારાથી ન રહેવાયું, ‘બર્ટ, વિશ્વાસ અને પ્રેમ ઉપર તો દુનિયાના સંબંધો ઊભા છે અને સ્વાભાવિક છે કે એ હચમચી જાય ત્યારે માણસથી ન કરવાનું થઈ જાય – જેમ તેં એના બૉયફ્રેંડને માર્યો.’

માત્ર ‘હં’ કહીને એણે કાર્ડ લીધું અને પૈસા આપવા ગજવામાં હાથ નાંખ્યો. મેં કહ્યું, ‘ડોન્ટ વરી, ધિસ ઈઝ ફ્રોમ  મી. એ પૈસામાંથી ખાવાનું ખરીદજે.’

થોડીવાર માટે બારી બહાર જોઈ રહ્યો પછી કાર્ડ લીધા વિના બારણા તરફ પગ માંડ્યા, પછી અટકીને બોલ્યો, ‘એની વે, હવેથી એને કાર્ડ મોકલવું નથી.’

મેં ખૂબ જ આશ્ચર્ય અને આઘાતભરી નજરે એના સામે જોયું.

‘યુ નો વાઈ? હમણાં થોડીવાર માટે હું બહાર ગયો હતો, ત્યારે આ બાજુમાં આવેલા બાય પાસના પુલ નીચે ખૂણામાં હું બેઠો હતો. તમારી સાથે ભૂતકાળ ઉખેળ્યા પછી મારું સમગ્ર અસ્તિત્વ એને ઝંખતું હતું, મારે એની એકવાર માફી માંગવી છે એમ વિચારતો હતો ……. ત્યાં મેં પરિચિત હસવાનો અવાજ સાંભળ્યો, મેં ઊંચું જોયું. હું બેઠો હતો ત્યાં અંધારું હતું.’

કહી એ અટક્યો.

વાતની પરાકાષ્ઠા પર જ એ અટક્યો એટલે વિવેક ભૂલી મેં પૂછ્યું, ‘પછી?’

‘એ કોઈ બીજા જ પુરુષના હાથમાં હાથ નાંખી મારી પાસેથી પસાર થઈ – એના જે બૉયફ્રેંડને મેં માર્યો હતો તે નહોતો! …….. ખબર નહીં એ શું શોધે છે? કે પછી રોજ જેમ ડ્રેસ બદલે છે તેમ પાર્ટનરો બદલવાનો શોખ હશે?

….. વિચારું છું કે એને મારા એકતરફી પ્રેમની કોઈ કિંમત તો હશે જ નહીં તો પછી દર વર્ષે બર્થડે કાર્ડ મોકલાવી વર્ષમાં એકવાર પણ શા માટે મારા અસ્તિત્વને અભડાવું? એની વે, ભગવાન એને સદ્દબુદ્ધિ આપે.’

મનમાં ગણગણતો હોય તેમ ‘ગોડ બ્લેસ હર!’ કહી, ધીમે ધીમે એ બારણું ખોલી જતો રહ્યો.

મેં કાર્ડ ફાડીને ફેંકી દીધું !

************************************

[પ્રથમ પ્રગટ : “નવનીત સમર્પણ”, માર્ચ 2015, પૃ. 94-100]

છવિ સૌજન્ય : “નવનીત સમર્પણ”

29 Lindisfarne road,Syston, Leicester LE7 1QJ

e.mail : ninapatel147@hotmail.com 

I have always admired Asian African writers who write in their mother tongues -Gujarati, Urdu, Hindustani, Punjabi, Konkani and Swahili. Long before the independences of Kenya, Uganda and Tanganyika in the 1960s, the latter language had become a mother tongue to some such as the Bhadalas who were among the earliest sailors and settlers from India. To others especially the Khojas living at the coast, and on the islands of Zanzibar and Pemba, Swahili was a second mother tongue. I know of Asian families who not only spoke in Swahili at home but also wrote letters in Swahili using the Indian script.

Since the days of building of the railroad in East Africa (1896 – 1902), Asian Africans have been creating poetry, music, drama and telling stories. The arts were first performed in small groups. Later creative writing appeared in local newspapers such as the Indian Voice in Kenya and plays in vernacular were enacted on makeshift stage in community settings especially during festivities. These arts anchored the diverse immigrant communities to their cultures, religions and history. Community based literature in mother tongue entertained, and it provoked conversations on the social and political concerns of the day. At first the working classes of builders like the bricklayers, stone masons, railroad and road workers were the producers and consumers of folk art. Later the growing professional and commercial classes were passionate about the arts and began societies such as the Oriental Arts Circle in Kenya. Non English speaking middle class Indian women, wives and mothers, who were the homemakers, were often the ardent readers of publications in mother tongue while the second generation menfolk could also read books, magazines and newspapers in English. Literature in ethnic languages was central to sustenance of values, dignity and creativity in the Indian communities living in Africa.  Most importantly, it kept the native languages and linguistic aesthetics of the subjects of the Empire alive and vibrant as Gandhi would have wished for the Indians.

One category of literature that is seldom credited to creating public opinion to change oppressive regimes or state endorsed societal beliefs made conventional, is prose and poetry that’s regarded as protest writing. Often it’s the underground literature read by the affected.  The anti-colonial and pro-freedom clandestine literature by activists such as Shamdass Vidyarthi in Kenya was written in the vernacular and widely read especially by the Indian workers. I was told by one of his sons that when no printing press was available, his father Shamdass Vidyarthi, used to sit by the candle light in his home in Nairobi and write or copy prohibited papers such as the publications of Ghadar Party from overseas, over layers of carbon papers. Writers in mother tongues like him, helped to produce literature that addressed, united and brought the Indians together in the hope for freedom and dignity. The first Indian freedom activist, Bishen Singh executed in Kenya in 1917, was a member of the Ghadar Party that produced and circulated literature to the wider Indian Diaspora during the raj.  Such a writer as Shamdass Vidyarthi in British East Africa not only raised political consciousness of Indians but also connected them with the freedom movements in India and other colonies. Shamdass was a scholar and a linguist who used his writing life in Indian languages to start the first independent Swahili newspaper called Habari za Dunia meaning News of the World in 1935. Hereby, he invited Africans to join Indians writing in languages other than English, hence providing alternative views in an African language to a multiplicity of ethnicities across East Africa.

Though I have no direct evidence, it may have been through Asian written languages that the South African Indians and East African Indians were linked. There are, for example, similarities between their protest stories against the pass or kipande as it was called in Kenya. The effect of this connection was wider like the Ghadar newspaper that was produced on the Pacific Coast of America but had an impact on Indians across the Empire. In 1922 the anti-pass or kipande protest march in Nairobi led to a massacre of African workers. In his autobiography, Harry Thuku the leader of the demonstration, acknowledges the help of the Indians in his greater anti-colonial movement. When Shamdass Vidyarthi owned his own press, he printed material in indigenous languages that were often initiated by political organizers. He was imprisoned three times but that did not break his spirit. He continued to fight for freedom of expression in people’s own languages.

Writing in the vernacular was itself an act of pride.  It was also defiance against domination of a foreign language and implicitly the colonial culture. Even a preliminary survey of literature and the arts created by Indian slaves, coolies or indentured labourers, and migrants in the Caribbean, Fiji, Mauritius, South America, East and South Africa during the days of the Empire and post-Empire, would be impressive. Among the migrants were the poets, writers, singers, dancers and revolutionaries. They were the spirit of the society seeking dignity.

Since the year 2000 Asian African literature in English is finally drawing attention, and finding a spot in world literature. This is explained by Gaurav Desai in his well-researched and detailed paper Asian African Literatures: Genealogies in the Making http://cup.columbia.edu/book/commerce-with-the-universe/9780231164542. Included in this paper is a compendium of poetry, drama and stories in mother tongues of Asian Africans from early days of settlements in East and South Africa.

Especially noteworthy is the vernacular writers’ role during the heyday of African nationalism that inclined towards diminishing the Asian African history and character collectively as the unwanted race in new Africa. Plays such as Aashiana staged in Nairobi and Ameena on the Hindustani radio service of the Voice of Kenya brought hushed talk of discrimination, inter-racial relations and politics of African nationalism to the fore. There has always been the voice of the searching Asian African poet in pulsating Urdu and Punjabi poets’ societies.  At least one dancer who I know, who worked on Indian and African musical traditions and movements during the anti-Asian excesses in Kenya.

Translations of literature from one vernacular to another were also important. One academic who has interpreted a piece of Indian literature into Swahili is Farouk Topan. His rendition of the Gujarati poem, Andheri Nagari, Gandu Raja by Nanalal Dalpatram Kavi (1877-1946) into a Swahili play Mfalme Juha became very popular, particularly in Zanzibar. Also of note is writing in vernacular other than one’s own. Shamdass, a Punjabi, also wrote in Gujarati. There is a well-known work in Swahili by an Asian African. Tafkira: Majaribio ya Ushairi  (Reflections – Experiments in Poetry) is an acclaimed piece of creative writing by Abdul Aziz Lodhi.

Also of importance is how writers in Indian languages kept India informed about the rapidly changing continent, its new leaders, its geography, its cultures, politics and stories from where they had made a home. One writer of note who has been writing in his vernacular Gujarati for almost half a century is Navin Bhai Vibhakar. Navin Bhai was born in Mwanza, Tanzania, in 1936. His father was a textile merchant and a passionate reader of Gujarati.  Navin Bhai, who practiced medicine, wrote from his home in Moshi and now after 1992, he writes from Florida in the USA.  He continues to send his manuscripts to his publishers in Mumbai and Ahmedabad. He has published 40 books and has received accolade from Gujarat’s Sahitya Academy with its most prestigious award, the Parishad Award. His short stories are published in magazines that include Akhand Anand and Kumar.

(Acknowledgements Prof Adul Aziz Lodhi, Sudir Vidyarthi and Neera Kapur-Dromson for the inputs).

In this interview I ask Navin Bhai Vibhakar about the books he wrote about Africa for readers in Gujarat.

When did you start to write stories?

NV : I started writing short stories during my student days in India. I left India in 1964 and my first novel was published in 1967. I wrote stories from Tanzania getting them published in India. That continued till 1980. My writing decreased later because I was busy establishing my private medical practice. My first short story collection was published in 1980. I am writing more now after I migrated to U.S.A in 1992. To date, I have written 40 books in Gujarati. These comprise fictions, short stories, biographies and travel books. I have also translated memoirs and some famous English stories.

Say something about the books you have written that are about Africa. Like how many and the stories they tell.

NV : I have written six books on Africa. Some are published and some to be published in coming years.

Bhagya Vidhata which means Destiny Maker was published in 2005. This is on the history of achievements and failures of Julius Nyerere, the first President of Tanzania. It’s about his childhood, growing up under the British rule and his impressions on interacting with fellow Africans, Indians and the British. He was frustrated after independence for many reasons. He started socialism. Later he developed leukaemia and died in England where he had gone for treatment. I wanted my bigger Gujarati community to know about this remarkable man. Very little was known about Tanzania in Gujarat especially among speakers and readers of just Gujarati.

My second book is about Nelson Mandela. It’s called Sapna ni Pele Par which means Beyond Dreams. The book is well read and it’s in libraries in Gujarat. The book was published in 2009, and the second edition came out in 2011.

The first edition of Sarmukhatyar which means The Dictator was published in 2009 and two years later the second edition was printed in 2011. This book is on Idi Amin of Uganda. The story depicts his rise and fall. I wrote this book as a novel and not as a biography. I am from Tanzania but I did my housemanship at Mulago Hospital which is part of Makerere University in Kampala, Uganda. During my three years in Uganda, I came to know President Obote, and his army general called Idi Amin. My relatives lived in Uganda until the expulsion order came for them to leave Uganda. So I knew stories from within the Asian community and from the outside.

Next one is Pratishodh which means Revenge. This book is a fiction about a slave girl from Zanzibar. In 1964 Zanzibar was united with Tanganyika and became a part of Tanzania. In 1600-1700 slave trade prevailed on the East Coast of Africa. In history it is mentioned that sultans of Zanzibar were in this slave trade in cohort with a legendary trader named TippuTibbs. In 2014 Pratishodth was serialized in Gujarat Times in both New York and Ahmedabad.

I have also written a short story about friendship of an Indian boy with an African boy which was considered a taboo at that time. Both grow up and go for further studies. The Indian boy gets afflicted by a clot in one leg and gets amputated. After many years while reading a medical journal he comes to know about his African friend who is in a London hospital. He goes to London to meet him but finds him on his death bed. Milan is the title of my short story collection.

Another book of mine is called Vikhuti Padeli Preet in which I narrate world famous safaris and national parks of Tanzania. This book is in a story form.

What prompted you to write books in Gujarati on African leaders like Nyerere and Nelson Mandela?

NV : I was fascinated by the story of President Julius Nyerere. Here was an African youth who plunged himself in politics, forming a political party. His struggle for independence, knowing the worth of Indian community for economic growth of the country and believing in Gandhian philosophy. In his later age he supported the African cause and South Africa's independence struggle. He worked for refugees of Rwanda's genocide. Our president Julius Nyerere also encouraged us to support independence struggle of South Africa against the apartheid regime of Dutch/British rule. I followed his speeches with deep interest. Then I read a biography of Mandela called Long Walk to Freedom. I was so impressed by it that I wanted to present Nelson Mandela to my Guajarati readers, and I did it.  It became so popular in India that the publisher had to print 2nd edition in just two years. Not many would want to say that Mandela was fascinated by Gandhi’s non-violent movement that he would follow after prison. I was happy to present him to Gujarat in Guajarati.

What has been the response to your books on Africa in India?

NV : My books on Africa really became popular in India as two of my books went into 2nd editions in just two years. Now my books are in many libraries. I don’t know how many books of mine are borrowed from and read in libraries in India.

Do you have plans for translating your books in English or Swahili?

NV : One of my books is published in English. It’s called Revenge: Bioterrorism Unleashed. It’s about the Ebola virus. At present Pratishodh is being translated into English and there is a plan for other books to be done in English now that I’m in America. Immediately, I have no plan for Swahili translations. Once my books are in English it will be easier then to translate them into Swahili. That is if I get a good translator. I will go for that. For further information, three of my books are being translated in Hindi and three are already published in braille for the blind readers of Gujarati.

Do you have plans to have your books in braille for Tanzanians?

NV : I am doing that now. Not just for Tanzania but I would like that for the whole of East Africa and the Swahili speaking world of the blind. I am hoping to work with my Guajarati braille book publisher, which is a private charitable organization, and other NGOs on how to accomplish this. It will take some time because of translations and looking for resources. But it’s my intention, an on-going task. I am also looking for assistance from knowledgeable persons or organizations that can help me.

Who are your favourite African writers?

NV : Chinua Achebe from Nigeria and Shaban Roberts of Tanzania.

What schools did you go to and where did you practice medicine?

NV : I studied for my primary and secondary education in the Indian Public School in Mwanza in Tanzania where I was born. I went to India in 1956 after completing my Senior Cambridge that was 12th standard. I joined a medical college in Mumbai, and returned to Mwanza for a brief period of one month after obtaining my medical degree in 1965. And then I went to Kampala, Uganda, for my housemanship in Mulago Hospital. That was in Feb., 1965. After finishing my housemanship, and a short term job as medical officer, I went back to Tanzania. I worked at Aga Khan Dispensary for 7 years in Moshi at the foot of Mt. Kilimanjaro before I started my private clinic from 1974 till I migrated to U.S.A.

Say something about how working as a doctor in Tanzania has influenced your writing.

NV : Practicing as a doctor, I came across people from all walks of life. Also different tribes, castes and nationalities, including the Maasai. Close contact with them provided me with the opportunity to learn about their traditions, and the culture of diversity in Tanzania. I developed feelings for their lives, sufferings and how they survived. That helped me to build characterizations, and the plots in my stories.

Who has been most influential on formation of your personality?

NV : My mother. My mother was a very pious lady with admirable virtues like endurance, forgiveness. Very soft spoken, mild and compromising. She taught all her children these qualities of life including spirituality. Because of her that I’m with Theosophical Society and my children have inherited my mother’s qualities through me. Unfortunately, my mother passed away while delivering my younger brother. She passed away at a very young age. I was only 6 years old but still I remember her kind face which swells my eyes with tears. God bless her, and us also.

My father too had great influence on my life. He was an ardent reader of Gujarati literature and encouraged me to visit Ladha Meghji Library in Mwanza. For four years when I was in the secondary school, I read books and magazines in the library. That, I believe helped to cultivate both my love and command of Gujarati. I need them both to be a writer. My teachers too improved my language skills in Gujarati, Hindi, English and Swahili. One who comes to mind immediately is Mr. Chandrani.

Thank you Dr Navin Bhai Vibhakar.

Sultan Somjee is the author of Bead Bai  http://thebeadbai.blogspot.com/

Curator, the Asian African Heritage Exhibition, National Museums of Kenya 2000 -2005. Kenya-born Sultan Somjee is a Canada-based ethnographer and writer. He studied product design but soon his interest shifted from designing products to what stories were told in products – about people’s lives and how they reflected on the individuals, their families, ethnic and faith groups and in general on the human society. He pursued his interests through his MA and PhD,  studying art and material culture.

સાહિત્યિક અને સાહિત્યપ્રેમી મુરબ્બીઓ અને મિત્રો,

પાદટીપ : ગુજરાતી સાહિત્ય પરિષદ, 25 મે 2013 અને ગ્રંથનો પંથ 2 જૂન 2013માં રજૂ કરેલા વાર્તાલાપોનું સંકલિત રૂપ સુધારાવધારા સાથે.

મારું પુસ્તક ભાગ્યશાળી છે, મારું છે માટે નહિ, પણ અમેરિકાવાસી સર્જકો વિશે છે, Diaspora literature વિશે છે માટે. અત્યાર સુધી એનાં પાંચ અવલોકનો પ્રગટ થયાં છે.

આ અવલોકનોને – એટલે એના અમુક અંશોને, સમયની મર્યાદામાં રહીને – હું કાલાનુક્રમે અવલોકવા માગું છું.

પુસ્તક પ્રગટ થતાં વેંત બેત્રણ અઠવાડિયામાં જ પહેલું અવલોકન ભોળાભાઈનું પ્રકટ થયું. એમના પુણ્યનામસ્મરણથી શરૂ થાય છે એમાં પૂરું ઔચિત્ય છે. આ પુસ્તકનું નામ પાડવામાં ભોળાભાઈનો ફાળો છે. ‘અમેરિકાવાસી કેટલાક ગુજરાતી સર્જકો’માં ‘કેટલાક’ શબ્દ ભોળાભાઈનું પ્રદાન છે. મારી ધૃષ્ટતા તો એવી કે મેં જેમનો મારા પુસ્તકમાં સમાવેશ નથી કર્યો તે સર્જકો નથી. [ખાનગીમાં મારી તમારી વચ્ચે ઉમેરું કે હું હજી એમ માનું છું હોં. હું એવાં ઘણાં નામો આપી શકું કે જેમણે સંખ્યાબંધ પુસ્તકો પ્રગટ કર્યા છે, કંઈ જાતભાતના એવોર્ડસ મેળવ્યા છે, પણ મારી પ્રતિજ્ઞા હતી કે જેમનામાં સર્જકતાનો સ્ફુિલ્લંગ ના હોય તેમનો સમાવેશ ન કરવો.]

ભોળાભાઈએ મારા પુસ્તકની ઉત્કટ પ્રશંસા કરી છે. ભોળાભાઈ કહે છે કે ‘આ ગ્રંથ ગુજરાતી વિવેચન સાહિત્યમાં સ્તંભ રૂપ બની રહે એવી અધ્યયનશીલતા અને વિવેચનાત્મક સૂઝબૂઝથી અત્યંત પરિશ્રમપૂર્વક અને ઊંડી નિસબતથી લખાયો છે.’ આવાં પ્રશંસાનાં વચનો ટાંકવાનું મને ગમે પણ ખૂબ સંયમ રાખીને, ઔચિત્યભંગ ન થાય તે રીતે શકય તેટલા મર્યાદિત રૂપમાં અને શકય તેટલા સંક્ષેપમાં ટાંકીશ.

ભોળાભાઈનું એક સૂક્ષ્મ નિરીક્ષણ છે. એમના શબ્દો છે: ‘વિવેચક મધુસૂદન કાપડિયા અમેરિકામાં વસતા આ બધા સર્જકોના મિત્ર જેવા હોવા છતાં તેમની વિવેચના ‘મૈત્રી-વિવેચન’થી દૂર છે અને વળી તેઓ ગુજરાતી સાહિત્યની મુખ્યધારાના સંદર્ભમાં પણ જે તે સર્જકનું વિવેચન – મૂલ્યાંકન કરે છે.’

અમેરિકાનો હું શ્રેષ્ઠ કવિ છું કે ન્યુજર્સીનો શ્રેષ્ઠ નવલિકાકાર છું तत: किम् ? સમગ્ર ગુજરાતી સાહિત્યમાં તમારું કંઈ પ્રદાન છે, તમારું કંઈ મૂલ્યવાન અર્પણ છે તે મારા અભ્યાસનું કેન્દ્ર રહ્યું છે. પન્નાનાં એકરારનાં અને માતૃત્વના અભાવની વ્યથાનાં કાવ્યો, હરનિશ જાનીની હાસ્યરસની નવલિકાઓ અને નિબંધો, કિશોર મોદીનાં સૂરતી કાવ્યો, ‘કૃષ્ણાદિત્ય’નાં લઘુકાવ્યો, વિરાફ કાપડિયાનાં ચેસ કાવ્યો, ભરત શાહના ‘સમીપે’નાં હાસ્ય અને કરુણની ભાવશબલતા, ચન્દ્રકાંત શાહના કટાવમાં ભારતીય તેમ જ અમેરિકી જીવનપ્રણાલીની  સહોપસ્થિતિ, ઘનશ્યામ ઠક્કરનું કવિકર્મ, આર. પી.નાં એકાંકીઓ, અશરફ ડબાવાલાની તળપદી ગઝલો, – આમાંથી થોડાંક કાવ્યો, થોડીક કૃતિઓ સમગ્ર ગુજરાતી સાહિત્યમાં કદાચ ચિરંજીવ રહેશે. અમેરિકાવાસી સાહિત્યકારોનું ચિરંજીવ અર્પણ તો કેટલું ઝાઝું હોય? કાળના પ્રવાહમાં થોડીક કૃતિઓ, અરે થોડીક પંક્તિઓ તરી જાય તો ગનીમત.

ભોળાભાઈ એમના સમાપનમાં મારા શબ્દોને પુરસ્કારે છે, ‘અમેરિકાવાસી કેટલાક ગુજરાતી સર્જકોએ કેટલુંક વિશિષ્ટ લાક્ષણિક મૌલિક પ્રદાન કર્યું છે, જેના પ્રત્યે ગુજરાતી સાહિત્ય ઓરમાયું વલણ નહીં રાખી શકે.’

રમેશ તન્ના  

રમેશ તન્નાએ મારા પુસ્તકનું ઉમળકાભેર સ્વાગત કર્યું છે. રમેશભાઈએ તો કેટલુંક જે હું કહી શકું તેમ નહોતો તે કહ્યું છે અને હું કહી શકયો હોત એના કરતાં પણ સારી રીતે કહ્યું છે. રમેશભાઈના શબ્દો છે : ‘દરિયાપારના ગુજરાતી સાહિત્યની સંબંધોની પ્રીતિથી ઘણી નોંધ લેવાય છે, પણ સાહિત્યપદાર્થની સાચુકલી મૂલવણીની રીતે ઝાઝી નોંધ લેવાતી નથી. હું ગુજરાતી ભાષાનો નીવડેલો, નામાંકિત, અનેક એવોર્ડથી અલંકૃત સાહિત્યકાર છું અને તમે મને અમેરિકા બોલાવો છો અને અછોઅછો વાનાં કરો છો તો, તમે શ્રેષ્ઠ સર્જક છો  અને … ઘણા આગળ નીકળી ગયેલા કવિ, નવલકથાકાર કે પછી ઇત્યાદિ ઇત્યાદિ છો.

‘પાકાં પૂંઠા વચ્ચે લખાણ કાચું હોય, પણ વહેવારના સંબંધો પાકા હોય તો બધું પાકું જ છે એવા માહોલમાં આપણને મળે છે એક પુસ્તક : ‘અમેરિકાવાસી કેટલાક ગુજરાતી સર્જકો’. રમેશભાઈનો એક સરસ perspective  છે. એ લખે છે : ‘આ નામની પણ એક વિશેષતા છે. એ વિશેષતા એ છે કે કોઈ પણ પ્રકારના શબ્દવિશેષ વિનાનું સાવ સાદું અને સંપૂર્ણ અર્થદર્શન કરાવતું નામ છે. ‘શબ્દશક્તિ દરિયાપારની’,  ‘અમેરિકામાં ગુર્જરીનો ગુંજતો નાદ’ … એવું કોઈ રૂપાળું નામ લેખક … રાખી શકયા હોત. જો કે બહારથી રૂપાળું હોય તેમાં ઘણી વાર અંદરથી ભોપાળું હોય છે તેવું લેખક જાણતા હશે તેથી નામ રાખ્યું સાવ સાદું અને અર્થસભર. પહેલાં તો લેખકને તેનાં માટે અભિનંદન.’ શીર્ષકને આ દૃષ્ટિએ મૂલવવામાં રમેશ તન્ના એક જ અવલોકનકાર છે. Thank you, રમેશભાઈ.

બીજા અવલોકનકારોની જેમ જ રમેશભાઈ પ્રસ્તાવનામાંથી મારા શબ્દો ટાંકે છે, ‘લખતી વખતે કૃતિને જ નજર સમક્ષ રાખી છે, એના કર્તાને નહિ. આમાં સમાવિષ્ટ લગભગ બધા જ સાહિત્યકારો સાથે મારે પરિચય છે, ઘણાની જોડે સ્નેહસંબંધ છે, થોડાની સાથે મૈત્રી છે. કૃતિઓની મર્યાદાઓની ચર્ચા કરતી વખતે લેશ પણ ઉદારતા રાખી નથી. જેવું છે તેવું, જેવું મને લાગ્યું છે તેવું સ્પષ્ટ, કદાચ કઠોર વાણીમાં લખ્યું છે. ‘ રમેશભાઈની commentary છે, ‘વાતમાં તથ્ય છે. લેખકે ખરેખર તટસ્થ રીતે લખ્યું છે, ક્યારેક એવું પણ લાગે છે કે તેઓ કડક વિવેચક છે. આ તમામ વિવેચનમાં તેમનો સઘન અભ્યાસ ઊડીને આંખે વળગે છે અને પછી હૃદયને પણ સ્પર્શે છે.’ 

ત્યાર પછી તેઓ પન્ના, હરનિશ જાની, પ્રીતિ સેનગુપ્તા વગેરેની પ્રશંસા, અને ટીકાનાં દૃષ્ટાંતો આપે છે. છેલ્લે કહે છે. ‘50 – 100 વર્ષ પછી જ્યારે પણ દરિયાપારના ગુજરાતી સાહિત્ય વિશે લખાશે ત્યારે મધુસૂદન કાપડિયાના આ પુસ્તકને … જરૂરથી યાદ કરાશે.’ અરે રમેશભાઈ, 50 – 100 વર્ષ ! અરે 25 વર્ષ પણ આ પુસ્તક જીવે તો હું ધન્યતા અનુભવું.

દીપક મહેતા

દીપકભાઈનો લેખ તમે વાંચો તો એનું સંકલન તમને ગમી જશે. વર્તમાનપત્રની કોલમમાં અવકાશ ઓછો મળે, જે મુશ્કેલી ભોળાભાઈને પણ નડી છે. છતાં શરૂઆતમાં, રમેશ તન્નાએ કહ્યું છે તે જ વાત દીપકભાઈએ પણ કરી છે : ‘છેલ્લાં દસ-પંદર વરસમાં વિદેશવાસી ગુજરાતીઓનાં લખાણો વિશે ઠીક ઠીક લખાયું છે, બલકે લખાવવામાં આવ્યું છે. તેમાંનું ઘણું અહો રૂપમ્, અહો ધ્વનિ જેવું છે. શ્રેષ્ઠ નિબંધો ને વાર્તા ને કવિતાનાં સંપાદનો ઠલવાવાં લાગ્યાં છે અને તેની ‘અભ્યાસી પ્રસ્તાવના’માં − અભ્યાસી પ્રસ્તાવના inverted commasમાં − સુંડલા મોઢે વખાણ કરે છે, અગાઉના ભાટચારણોની યાદ આપે એ રીતે. આ વાતાવરણમાં પ્રગટ થતું મધુસૂદનભાઈનું આ પુસ્તક સાવ નોખું તરી આવે તેવું છે. કારણ?’ એમ કરીને 1-2-3-4-5 એક પછી એક વિશેષતાઓને આલેખે છે. મને તો પાંચે પાંચની વાત કરવી ગમે, પણ ઔચિત્યભંગ વિના બેત્રણ મુદ્દાઓની વાત થઈ શકે એમ છે.

સૌથી પહેલા તો જુદે જુદે વખતે, જુદે જુદે નિમિત્તે લખાયેલા લેખોને ગોઠવીને તેને ‘અભ્યાસ’માં ખપાવતું આ પુસ્તક નથી. અમેરિકાવાસી 25 લેખકો વિષેનાં લખાણો સુઆયોજિત, પૂર્વનિશ્ચિત અભ્યાસના ભાગ રૂપે જ તૈયાર થયાં છે. અ 25નાં નામો આપી દીપકભાઈ ઉમેરે છે : ‘લેખકની ખુદવફાઈ અને ખેલદિલી તો જુઓ : બાબુ સુથારનાં લખાણોના મર્મ સુધી પહોંચી શકાયું નથી એવો એકરાર કરે છે એટલું જ નહીં, શિરીષ પંચાલ પાસે એમને વિશેનો લેખ લખાવીને પુસ્તકમાં ઉમેરે છે!’ [જો કે શિરીષભાઈ પણ બાબુ સુથારની કવિતાની જ વાત કરે છે. એમની વાર્તાઓ વિશે તો એટલું જ કહે છે : ‘એ કથાસાહિત્ય સાથે શુભ દૃષ્ટિ થઈ શકતી નથી, મારી રુચિની પણ મર્યાદા હશે.’]

બાબુ સુથાર અને શિરીષ પંચાલ એમને આપણે revisit કરીશું, દીપકભાઈના ખુદવફાઈ અને ખેલદિલી શબ્દો યાદ રાખજો.

દીપકભાઈ બીજું એક કારણ આપે છે : ‘અહીં જે લેખકોની વાત કરી છે તેમનાં લખાણોમાંથી પુષ્કળ ઉદાહરણો લેખકે ટાંકયાં છે. આથી લેખકે કરેલી પ્રશંસા કે ટીકાને નક્કર પીઠબળ તો મળે જ છે, પણ (આ લખનાર સહિતના) જે વાચકોએ અમેરિકાવાસી લેખકોનું લખેલું બહુ ઓછું વાંચ્યું હોય તેમને આ ઉદાહરણો વડે કૃતિ અને કર્તાનો થોડો પરિચય મળી રહે છે અને લેખકની પરિષ્કૃત રુચિનો પરિચય પણ મળે છે તે લટકામાં.’

દીપકભાઈનું છેલ્લું કારણ : ‘પુસ્તકને લેખકે પોતાના પગ પર જ ઊભું રાખ્યું છે. ધાર્યું હોત તો મોંફાટ પ્રશંસા કરાવતી બે-ચાર પ્રસ્તાવનાઓ (વિદેશવાસી લેખકોને એકાદ પ્રસ્તાવનાના વખાણથી તો ધરવ થતો જ નથી) સહેલાઈથી લખાવી શકયા હોત. એ તો બરાબર, પુસ્તકમાં અંદર કે બહાર પૂંઠા પર નથી તો પોતાનો પરિચય છપાવ્યો કે નથી યુવાન વયનો ફોટો મુકાવ્યો.’

સાચું કહું ? દીપકભાઈનું અવલોકન વાંચ્યું ત્યારે જ સૂઝયું કે આવો ફોટો મૂકી શકાયો હોત. યુવાન વયમાં હું ઠીક ઠીક handsome હતો હોં !

સિતાંશુ

સિતાંશુના અવલોકનનું શીર્ષક છે : વર્જિલ સાથે વિદેશયાત્રા (ઈન્ફર્નોનાં ઊંંડાણથી પારાડીઝોના પાદર સુધી ?)

મારા પુસ્તકનું શીર્ષક જેટલું સાદું છે તેટલું તેના અવલોકનનું સિતાંશુનું શીર્ષક આલંકારિક છે. ‘ડિવાઈન કોમેડીમાં વર્જિલ દાન્તેને ત્રિલોકમાં (ઈન્ફર્નૉ, પગેંટોરિયો અને પારાડીઝોમાં) ભોમિયા થઈને બધે ફેરવે છે, બધું બતાડે છે, એમ અમેરિકાવાસી ગુજરાતીઓની સાહિત્યસૃષ્ટિના ત્રણે લોકમાં આ નિર્ભિક અને ખંતીલા ‘વર્જિલ’ વાચકોને જોવા જેવું બધું બતાડે છે. આ વર્જિલ વગર અમેરિકાના ગુજરાતી ડાયસ્પૉરાના અાટઅાટલા વિવિધ પ્રદેશોથી, આટલા લેખકોની આટલી કૃતિઓથી પરિચિત થવું ભારત-સ્થિત વાચક માટે ભારે મુશ્કેલ બનત. ઈન્ફર્નોમાંથી પસાર થવું અને પારાડીઝો સુધી પહોંચવું … દુષ્કર કામ છે.’ 

સિતાંશુની આ પ્રશંસા ટીકાની પ્રસ્તાવના રૂપે છે. બીજા થોડા લેખકોની મારી થોડીક આકરી ટીકાની ચર્ચા કર્યા પછી – હું માની લઉં છું કે અહીં સિંતાંશુને મારી ઈન્ફર્નો અને પર્ગેટોરિયોની પ્રવાસયાત્રા અભિપ્રેત છે – સિતાંશુ મર્યાદા રૂપે નોંધે છે : ‘મધુસૂદનભાઈએ મધુ રાય, આદિલ મન્સૂરી કે મનીષા જોશી વિશે એકાદ લેખ આ પુસ્તકમાં લખ્યો હોત તો ’ અને હવે જુઓ સિતાંશુનો પ્રહાર ‘પણ વર્જિલ કદાચ પારાડીઝોના હાર્દમાં પ્રવેશી શકતા નથી.’

મધુ રાય, આદિલ મન્સૂરી અને મનીષા જોશીમાં સિતાંશુને સ્વર્ગીય સુખ મળતું હોય તો તે તેને મુબારક, મને એવું સ્વર્ગીય સુખ, આ સર્જકોનીએ થોડીક સારી કૃતિઓ જરૂર છે, પણ સ્વર્ગીય સુખ – સિતાંશુ ભલે લેટિન પરિભાષા વાપરે. આપણે આપણા ભારતીય આલંકારિકોની પરિભાષામાં બ્રહ્માનંદસહોદર આનંદ એવી આપણને સમજાય તેવી પરિભાષા વાપરીએ. બ્રહ્માનંદસહોદર આનંદ કાન્ત અને ન્હાનાલાલની થોડીક ઉત્તમ કૃતિઓમાં સાંપડે, સુન્દરમ્ અને ઉમાશંકર, રાજેન્દ્ર – નિરંજન અને પ્રિયકાન્તમાં, ઉશનસમાં અને ખુદ સિતાંશુની ઉત્તમ કૃતિઓમાં મળે.

સિતાંશુને મનીષા, મધુ, અને આદિલનું વળગણ છે. ફરીથી એ આ જ વિષયને છેડે છે, હવે ધ્વનિ – વ્યંજનાથી નહિ પણ અભિધાથી. જુઓ સિતાંશુના શબ્દો : ‘જેમ બાબુ સુથાર માટે, એમની કૃતિઓ મધુસૂદનભાઈની પહોંચની બહાર હતી છતાં એમને આ પુસ્તકમાં સમાવવા જેવી લાગી અને શિરીષ પંચાલ પાસે એક લેખ મેળવી છાપ્યો, એમ મનીષા, મધુ અને આદિલની કૃતિઓ વિશે પણ કરી શકત. કોઈ ને કોઈ શિરીષ સહાયમાં આગળ આવત.‘  

સિતાંશુને અભિપ્રેત અર્થ સ્પષ્ટ છે – મધુ રાય, આદિલ અને મનીષાની કૃતિઓ મારી ‘પહોંચની બહાર’ છે. This is hitting below the belt. છતાં સિતાંશુના લાભાર્થે જણાવું કે મધુ રાયને જ્યારે અમેરિકાની ગુજરાતી લિટરરી એકેડેમીનો એવોર્ડ મળ્યો ત્યારે એ પ્રસંગે મેં 30-35 મિનિટનો વાર્તાલાપ આપેલો અને મધુ રાયની ઉત્તમ કૃતિઓ – નવલિકાઓ, એકાંકીઓ, નાટકો, નવલકથાઓની આલોચના કરેલી. એ લેખ રૂપે “ગુર્જરી” તરફથી પ્રગટ થતા આગામી પુસ્તકમાં પ્રકટ થશે.

તેમ જ આદિલસાહેબનું અવસાન થયું ત્યારે અંજલિરૂપે મેં લેખ લખેલો જેનો ઝોક તેમની પ્રયોગશીલ ગઝલો પર હતો. આ પણ “ગુર્જરી”માં પ્રકટ થયો છે અને કિશોર દેસાઈ તરફથી પ્રકટ થનારા આગામી પ્રકાશનમાં એનો સમાવેશ થયો છે.

જિજ્ઞાસુઓએ જોઈ લેવું કે મધુ રાય અને આદિલની કૃતિઓમાં મને થોડીક સમજણ પડે છે !

મારી અલ્પમતિ એવી છે કે મારા પુસ્તકમાં કવિકર્મની કંઈ માર્મિકતાથી જે કેટલાક લેખોમાં આલોચના થઈ હોય તો તેમાં સૌથી મોખરે ઘનશ્યામ ઠક્કરનો લેખ છે. દુર્ભાગ્યે સિતાંશુ એનો ઉપયોગ માત્ર ઠઠ્ઠા મશ્કરી કરવા, વિડંબના કરવા માટે કરે છે.

લેખના પ્રાસ્તાવિક રૂપે મેં એક અંગત સંદર્ભ નોંધલો. ‘1985માં ભગતસાહેબ એકેડમીના નિમંત્રણને માન આપીને અમેરિકા આવેલા … ભગતસાહેબે ઘનશાયમની કવિતા જોઈ કહ્યું : ‘અરે, આ તો સારી, સાચી કવિતા છે ! તમે કેમ લખતા નથી ?’ વર્ષો પૂર્વે ઘનશ્યામે કાવ્યો લખેલાં, “કુમાર”માં પ્રકટ પણ થયેલાં પણ પછી લખવાનું છૂટી ગયેલું. નિરંજનભાઈએ ઢંઢોળ્યા અને કાવ્યની સરવાણી ફરીથી શરૂ થઈ. બીજે વરસે ઉમાશંકરભાઈ આવ્યા. એમણે ઘનશ્યામનાં કાવ્યો જોઈને કહ્યું, ‘તમે આ કાવ્યોને વ્યવસ્થિત સંગ્રહરૂપે કરી આપો તો હું પ્રસ્તાવના લખી આપીશ,’ અને ઉમાશંકરની પ્રસ્તાવના સાથે ઘનશ્યામ ઠક્કરનો પહેલો કાવ્યસંગ્રહ ‘ભૂરી શાહીના કૂવાકાંઠે’ પ્રગટ થયો – 1987માં. તેમનો બીજો કાવ્યસંગ્રહ પ્રકટ થયો 1993માં, ‘જાંબુડી ક્ષણના પ્રશ્નપાદરે,’ લાભશંકર ઠાકરની પ્રસ્તાવના સાથે.’ હવે મારા શબ્દો સિતાંશુ ટાંકે છે :

‘ઉમાશંકર અને લાભશંકર જેવાની પ્રસ્તાવનાનું ગૌરવ જેમને મળ્યું હોય તેની કવિતામાં સત્ત્વશીલતા હોય તો જ ને’ પૃ. 232 સિતાંશુંને આમાં પણ વાંધો પડે છે, કેમ એ તો શી ખબર. ઉમાશંકર અને લાભશંકરને ટાંકવામાં કોઈ ગુનો હોય તો સજા કબૂલ.

પછી મારા લેખની શરૂઆત જરાક નાટ્યાત્મક રીતે શરૂ થાય છે : ‘પ્રત્યેક કાવ્યસંગ્રહમાંથી એક પંક્તિ, માત્ર એક જ પંક્તિ, કવિના સામર્થ્યની પ્રતીતિ કરાવવા માટે પર્યાપ્ત છે. ‘ભૂરી શાહીના કૂવાકાંઠે’માંથી એક પંક્તિ :  તું આવી જયમ એક ફૂલ ફાગણવા આખી વસંત આવી

આખી વસંતનું પત્ની રૂપે આગમન થાય છે, લગ્નજીવનના આરંભે પતિ રૂપી ફૂલને – સિતાંશુ બ્રેકેટમાં ઉમેરે છે [ગુજરાતી શબ્દ છે] – આ મજાકમશ્કરી નથી, આ ક્ષુદ્રતા છે – પૂર્ણપણે પ્રફુલ્લાવવા માટે. પત્નીનું આવું ગૌરવ બીજા કોઈ કવિએ કર્યું છે ખરું ?’ સિતાંશુ કહે છે ‘… પણ એથી કવિતા બને ખરી ?’ આ પંક્તિ – તું આવી જયમ એક ફૂલ ફાગણવા આખી વસંત આવી  – આ પંક્તિ કવિતા નથી ? આ ઉપમામાં કાવ્યસૌરભ નથી ? ફાગણ ઉપરથી ફાગણવા ક્રિયાપદમાં સર્જકતા નથી ? આખી વસંત આવીમાં આખી શબ્દ ઉપરનો ભાર કાવ્યમય નથી ? તો સિતાંશુ કવિતા કોને કહે છે ?

મારી આલોચના સિતાંશુ આગળ ટાંકે છે. ‘અને આ કમનીય પંક્તિ પછી સાવ સામા છેડે બેસતી છતાં એવી જ કવિત્વપૂર્ણ પંક્તિ ‘જાંબૂડી ક્ષણના પ્રશ્નપાદરે’ માંથી જુઓ

શિશ્નના ડૂમા છૂટે

મારા શબ્દો છે, જો તમે prudish  ન હો ને સેક્સથી સુગાતા ન હો તો જોઈ શકશો કે માત્ર ત્રણ જ શબ્દોમાં બધા જ sextual  inhibitionsનો જાતીયતાના બધા જ નિષેધનો કવિ છેદ ઉડાડે છે.’ સિતાંશુ પૂછે છે, ‘આ પંક્તિ ‘કવિત્વપૂર્ણ’ કઈ રીતે બને છે. આટલું ઓછું હોય તેમ ઉમેરે છે : નિરંજનભાઈ, ઉમાશંકરભાઈ અને લાભશંકરભાઈ, તેમ જ મધુસૂદનભાઈ કહેતા હોય તો હશે જ.’ સિતાંશુ નાહક નિરંજન, ઉમાશંકર અને લાભશંકરને મારી જોડે ટલ્લે ચડાવે છે. ભલે I am in good company.

અને મનીષા જોશી, મનીષાબહેનનાં બે કાવ્યસંગ્રહો પ્રકટ થયા છે ‘કંદરા’ અને ‘કંસારાબજાર’. આ બંને સંગ્રહનાં કાવ્યો ભારતમાં રચાયા છે અને પ્રકટ થયાં છે. મનીષાબહેન પરણીને અમેરિકા આવ્યાં. પુસ્તકની પ્રસ્તાવનામાં મેં ડાયસ્પૉરાની વ્યાખ્યા અને મીમાંસા થોડીક વિગતે કરી છે. પણ લગ્ન દ્વારા ડાયસ્પૉરા એ મારી વ્યાખ્યામાં આવતું નથી. સિતાંશુને મનીષા માટે પક્ષપાત છે તે જાણીતું છે પણ મારે તો એવા પક્ષપાતનું કોઈ કારણ નથી.

Please don’t misunderstand. સિતાંશુએ મારા પુસ્તકની મબલખ પ્રશંસા કરી છે સમાપનનો છેલ્લો પરિચ્છેદ વાંચીને હું આગળ વધું છું :

‘આવી મર્યાદાઓની ચર્ચાથી આ ગ્રંથનું ઐતિહાસિક તેમ જ વિવેચન-કૃતિ લેખેનું મહત્ત્વ રખે ઓછું અંકાય. ડાયસ્પૉરા અંગેની સૈદ્ધાંતિક ચર્ચાથી શરૂ કરી અનેક સ્મરણીય નાટકો, કાવ્યો, નવલિકાઓ, નિબંધો, પ્રવાસવર્ણનોનાં સટીક અને અનેક ઉદાહરણોથી સમૃદ્ધ એવા આસ્વાદ સુધી આ પુસ્તકની રસસૃષ્ટિ વિસ્તીર્ણ છે. અમેરિકાવાસી ગુજરાતી લેખકોએ તો આ પુસ્તકનું નિયમિત સેવન, ઔષધી રૂપે તેમ જ આસ્વાદ્ય પેય રૂપે કરવા જેવું છે … જે અદના વાચક છે, એને માટે તો આ પુસ્તક અનેક  – કદાચ અજાણ્યા, ઓછા જાણીતા ડાયસ્પોરિક લેખકો સાથેના સહૃદય સંબંધના શુભારંભ સમું  છે.’ “પ્રત્યક્ષ”,  જુલાઈ – સપ્ટેમ્બર, 2011, પૃ. 24.

મણિલાલ પટેલ       

મણિભાઈ આપણા ઉત્તમ સર્જક અને સમર્થ વિવેચક છે. એમનાં સર્જનથી વધારે આનંદ અનુભવવો કે એમનાં વિવેચનથી વધારે પ્રસન્નતા અનુભવવી એવી મીઠી મૂંઝવણ એમની કૃતિઓથી થાય છે. મારા પુસ્તકને એમના માર્મિક વિવેચનનો લાભ મળ્યો છે. અલબત્ત, એમણે કરેલી પ્રસંશાથી હું કૃતકૃત્ય છું. લેખની શરૂઆત પણ પ્રસંશાથી કરી છે, લેખનો અંત પણ પ્રસંશાથી કર્યો છે. હવે, બેમાંથી કયો પરિચ્છેદ ટાંકું ? બેમાથી એકય નહિ. વધારે મૂલ્યવાન મણિભાઈનું તાટસ્થ્ય છે અને એમની ટીકા છે. હર્ષદભાઈ જો મારા પુસ્તકની બીજી આવૃત્તિ પ્રકટ કરે – વિવેચનના પુસ્તકની બીજી આવૃત્તિ ક્યારે ય થાય ખરી ? – તો કેટલાં પાનાં મણિભાઈની ટીકાને માન આપી કાપી નાખું. 

માત્ર એક જ મુદ્દાની થોડીક વિગતે ચર્ચા કરવા ધારું છું. મણિભાઈ એક પ્રશ્ન ઊભો કરે છે. Quote : 

‘આપણે કલાપી વગેરેની કવિતાને એમના અંગત જીવન જોડીને જાણી-માણી-નાણી છે … મધુસૂદનભાઈએ, પન્ના નાયકની ઘણી રચનાઓનાં ઉદાહરણો લઈને, પન્ના નાયકના અંગત – નર્યા અંગત જીવન સાથે એમની કવિતાને જોડીને તપાસી આપી છે. પન્ના નાયક આજે એ વાતો સાથે સંમત હોય કે ન પણ હોય – thank you મણિભાઈ, આ તમારી આલોચનાનું key sentence છે − જાણેઅજાણે તમે પન્નાની આત્મવંચના પર આંગળી મૂકી છે – પણ પન્ના નાયકનાં આવાં કાવ્યોનું સંવેદનવિશ્વ, આજે તો, બીજાંઓનું પણ હોઈ શકે છે; ત્યારે આનું સંધાન રચીને કવિતા…ને જોવાથી, જે તે રચના વિશે શું આપણી આસ્વાદભૂમિકામાં કશુંક નવું પરિમાણ ઉમેરાય છે ખરું ?’

મારો જવાબ છે unqualified yes.  આ એકરારનાં કાવ્યો છે, confessional poetry છે તેની પ્રતીતિ તો તે અંગત જીવનની ભોંયમાંથી ઊગ્યાં છે તે જાણીને જ જાણી અને માણી શકાય ને ? કલાપીનું દૃષ્ટાંત સાવ સાચું. ‘ચાહીશ તો ચાહીશ બેયને હું’ એ પંક્તિને રમા-શોભનાના સંદર્ભ વિના જાણી ન જ શકાય. પન્નાનાં એકરારનાં કાવ્યો તેના અંગત જીવનની પાર્શ્વભૂમિકા વિના ન જ જાણી શકાત. આની વિગતે પન્નાની કવિતાનાં અનેક અવતરણોના સમર્થનથી वादे वादे जायते तत्त्वबोध: લેખમાં ચર્ચા કરી છે તેથી તે દોહરાવતો નથી.

પણ મણિભાઈ લખે છે કે ‘પણ પન્ના નાયકનાં આવાં કાવ્યોનું સંવદેનવિશ્વ, આજે તો, બીજાંઓનું પણ હોઈ શકે છે.’ ‘હોઈ શકે છે’ નહિ, હોય જ. પન્ના પણ આ જ દલીલ કરે છે : આ અનુભવો ફક્ત પન્ના નાયકના જ છે ? …. પન્ના નાયક વાત કરે છે ત્યારે એનો અનુભવ માત્ર પન્ના નાયકનો નહીં પણ અમેરિકામાં વસતી ભારતીય ઈમિગ્રન્ટ નારી ગોપા કે લોપાનો કે વિશ્વમાં વસતી કોઈ પણ નારીનો હોઈ શકે’, ‘હોઈ શકે નહીં’, હોય જ. આ જ તો સાધારણીકરણનો વ્યાપાર છે. સાધારણીકરણના વ્યાપારથી  જે વિશિષ્ટ છે તે સર્વસામાન્ય બને છે. પરિમિત પ્રમાતૃત્વ લોપ પામે છે. આ પ્રતીતિ સ્થલકાલની મર્યાદાથી મુક્ત હોય છે. કવિતામાત્રમાં સ્વકીય કે પરકીય ભાવ, સાધારણીકરણ પામીને જ, રસત્વને પ્રાપ્ત કરી શકે. સાધારણીકરણ વ્યાપારનો ચમત્કાર એ છે કે વૈશિષ્ટ્ય કાયમ રહેવા છતાં વિભાવાનુભાવોની (પન્ના, ગોપા, લોપા, ઇત્યાદિના અનુભવોની) સાધારણભાવે પ્રતીતિ થઈ શકે છે. વૈશિષ્ટ્ય સાધારણ્યનું અને સાધારણ વૈશિષ્ટ્યનું વિરોધી નથી. ભટ્ટ નાયક અને અભિનવગુપ્તનું ભારતીય અલંકાર શાસ્ત્રમાં અને વૈશ્વિક વિવેચનમાં આ અમૂલ્ય પ્રદાન છે.

અા ગ્રંથ − ‘અમેિરકાવાસી કેટલાક ગુજરાતી સર્જકો’ − મધુસૂદન કાપડિયાનાં અભ્યાસ, વિદ્વતા, કલાપદાર્થ માટેની ખેવના, સર્જન સાથેની નિસબત, સૂક્ષ્મ જોવાની વિવેચકદૃષ્ટિ, વિવેચન પણ કેવું મર્મગામી બનવા સાથે રસાળતા દાખવે છે એવો અનુભવ : વગેરેને ચીંધે છે. વિવેચક નવલરામે કહ્યું હતું તેમ, સમભાવી છતાં તટસ્થ રહીને કૃતિને ન્યાય કરનારો હોય છે − એ વાત અા ગ્રંથ વાંચતાં સાચી પુરવાર થાય છે. એક ઉત્તમ વિવેચનાત્મક ગ્રંથ મળવા સાથે એક તેજસ્વી દૃષ્ટિવંત વિવેચકનો પણ અાપણને પરિચય થાય છે … એટલે એમને સલામ !!

e.mail : mgkapadia@yahoo.com