(1)

‘ડાયસ્પોરા’ એ અત્યંત સંકુલ સંજ્ઞા છે; તેની સાથે ઐતિહાસિક, સામાજિક, રાજકીય તેમ જ સાંસ્કૃિતક પરિપ્રેક્ષ્ય જોડાયેલો છે. મૂળ ગ્રીક ભાષાની આ સંજ્ઞા છે, જે યહૂદી (જ્યૂઈશ) પ્રજા માટે સૌપ્રથમ પ્રયોજાઈ હતી. યહૂદી પ્રજાને પોતાની ઇચ્છાવિરુદ્ધ બળપૂર્વક દેશમાંથી હાંકી કાઢવામાં આવી હતી; જે ઈરાન, ઈજિપ્ત, ગ્રીસ, ઇટાલી વગેરે રાષ્ટ્રોમાં છૂટીછવાઈ વસી. એટલે પોતાના વતનથી બળપૂર્વક હટાવાયા બાદ અનુભવાયેલી વેરવિખેરપણાંની, કેન્દ્રથી ચ્યુત થયાની વેદના, આ સંજ્ઞાના પ્રયોગ માટે નિમિત્ત બની. આજે આ સંજ્ઞામાં પરિવર્તન પ્રગટ્યું છે. આખી યહૂદી પ્રજા માટે પ્રયોજાયેલી આ સંજ્ઞા આજે કોઈ વ્યક્તિવિશેષને પણ લાગુ પડે છે. વળી, યહૂદી પ્રજાને અનિચ્છાએ દેશ છોડવો પડ્યો હતો પરંતુ જે પોતાની ઇચ્છાથી નોકરી, વ્યવસાય, અભ્યાસ કે અન્ય કારણોસર પરદેશમાં સ્થાયી થયા છે, તે સર્વને માટે આજે આ સંજ્ઞા પ્રયોજાવા લાગી છે, મૂળમાં જે ભાવ હતો તે આજે અદૃશ્ય થતો જાય છે. આ સંજ્ઞાના મૂળમાં સંઘર્ષ રહેલો છે, સ્વેચ્છાએ કે અનિચ્છાએ દેશ છોડ્યો હોય પરંતુ મૂળ વતન છોડીને નવી જગ્યાએ પોતાને ગોઠવવા માટે વેઠવો પડતો સંઘર્ષ, પર સંસ્કૃિત સાથે સાધવું પડતું અનુકૂલન, પરદેશમાં પોતાની સ્વ-ઓળખ ટકાવવા માટેની મથામણ, તેમ જ પરદેશમાં સ્થાયી થઈને મેળવેલ સિદ્ધિ-વિકાસને ‘ડાયસ્પોરા’ના અભ્યાસ અંતર્ગત સૈદ્ધાંતિક ભૂમિકાએ તપાસવાં જોઈએ.

(2)

ગુજરાતી ડાયસ્પોરા એ મોટા ભાગે સ્વૈચ્છિક ડાયસ્પોરા છે. પરાણે દેશ છોડવાનું ફરમાન નથી, પોતાની ઇચ્છાથી નોકરી, વ્યવસાય કે અર્થપ્રાપ્તિ અર્થે પરદેશમાં સ્થાયી થવાનું બન્યું છે, પરંતુ વતન વિચ્છેદની આવી પરિસ્થિતિના પરિણામે વ્યક્તિનું ચૈતસિક જોડાણ પણ તૂટે છે. વળી, નવીન આબોહવામાં, નવીન પરિસરમાં, નવીન દેશ-કાળ કે સંસ્કૃિતમાં પોતાની જાતને ગોઠવવી પડે છે; ત્યારે તેમાંથી એક જાતનો સંઘર્ષ ઊભો થાય છે. આ સંઘર્ષ અતીત અને વર્તમાન વચ્ચેનો, સ્વદેશી અને પરદેશી સંસ્કૃિત વચ્ચેનો હોય છે. ડાયસ્પોરા સર્જકે આ સંઘર્ષમાં પોતાના સ્વને, પોતાની અસલિયતને ટકાવી રાખવાની મથામણ કરવાની હોય છે. પરદેશી સંસ્કૃિત સાથેના સંઘર્ષ જે સમન્વયને ઉજાગર કરવાનો હોય છે.

(3)

બ્રિટન સ્થિત કવિઓના બે પ્રવાહ દૃશ્યમાન થાય છે. એક કે જેઓ ગુજરાતથી સીધા જ બ્રિટનમાં સ્થાયી થયા છે અને બીજો પ્રવાહ કે જેઓ ગુજરાતથી સીધા બ્રિટન ગયા નથી પરંતુ આફ્રિકા કે પાકિસ્તાન જેવા દેશમાંથી નિષ્કાસિત થઈને બ્રિટનમાં શરણાર્થી થયા છે. આવા બીજા પ્રવાહના કવિઓની રચનામાં દ્વિસ્તરીય સ્થળાંતરણના અનુભવો અભિવ્યક્તિ થયા છે. બ્રિટન ગુજરાતી ભાષાના કવિઓમાં અદમ ટંકારવી, દીપક બારડોલીકર, અહમદ ‘ગુલ’, જગદીશ દવે, કદમ ટંકારવી, અરવિંદ જોશી, ડાહ્યાભાઈ પટેલ, દિલીપ ગજ્જર, દોલતરામ મહેતા, નિરંજના દેસાઈ, પંકજ વોરા, ભારતી વોરા, પંચમ શુક્લ, મહેક ટંકારવી, ભાનુશંકર વ્યાસ, બેદાર લાજપુરી, પ્રેમી દયારવી, પ્રફુલ્લ અમીન, રમેશ પટેલ ‘પ્રમોર્મિ’, યોગેશ પટેલ, સિરાજ પટેલ, સૂફી મનુબરી, હારૂન પટેલ, સેવક આલીપુરી, વિનય કવિ, પ્રેમી દયારવી, ચંચળ ચૌહાણ, ઇસ્માઇલ દાજી ‘અનસ’, ફારૂક ઘાંચી ‘બાબુલ’ વગેરેનો સમાવેશ થાય છે. આ બધાં કવિઓમાંથી થોડા પ્રમુખ કવિઓની રચનાઓમાં ડાયસ્પોરાનો ભાવ કેવો પ્રગટ થયો છે તેને ઉદાહરણ સાથે પ્ર-માણવાનો ઉપક્રમ છે.

બે ભાષા કે સંસ્કૃિત વચ્ચેનો વિરોધ અદમ ટંકારવીએ તેમની ‘ગુજLish ગઝલો’માં રજૂ કર્યો છે. મિશ્રભાષા વડે બે સંસ્કૃિત વચ્ચેના વિરોધને રજૂ કરીને, સ્વભાષા કે સ્વ-સંસ્કૃિતનું મૂલ્ય ઊંચું આંકવાનો પ્રયત્ન કર્યો છે. જેમ કે,

‘સાવ નિર્મમ ના કહીશ ગુડબાય તું
ગુજરાતીમાં આવજો બોલાય છે.
તું મને પાલવનું ઇંગ્લિશ પૂછમા
અહીંયાં આંસુ ટીસ્યૂથી લૂંછાય છે.’

પરદેશમાં ગુજરાતી ભાષા, ગુજરાતીપણું, ગુજરાતી સંસ્કૃિત, ગુજરાતી મૂલ્યો જે રીતે હ્રાસ પામી રહ્યાં છે તેનો નિર્દેશ પણ તેમની ગઝલોમાંથી મળે છે. ગઝલમાં ઘર-વતન પ્રીતિનો ભાવ તો રજૂ થયો જ છે પરંતુ પરદેશમાં વેઠવો પડતો પોતીકાપણાંનો અભાવ, સાંપ્રત પ્રશ્નો, બદલાતાં જતાં જીવનમૂલ્યો, તકવાદી ને તકલાદી સંબંધો, ઉપયોગિતાવાદી માનસિકતા તેમ જ અતીત અને સાંપ્રત વચ્ચે જોજનો દૂરની ખાઈ ઇત્યાદિ ભાવોની અભિવ્યક્તિ ડાયસ્પોરિક ગુણ-લક્ષણો સાથે પ્રગટી છે. તેમની પાસેથી મળતી અમેરિકન સભ્યતા-સંસ્કૃિત વિષયક રચનાઓમાં અમેરિકાની અસલિયત, તેની ઝાકઝમાળ સંસ્કૃિત અને ડોલરના પ્રભાવ તળે સમગ્ર વિશ્વને ધમકાવતું અમેરિકા ભીંતરથી કેટલું ખંડિત છે તેનું નિર્ભીક બયાન ડાયસ્પોરા કવિતાને નવી દિશા પૂરી પાડે છે. તેમની એક રચનામાં થયેલ અધ્યાત્મભાવ દ્વારા ડાયસ્પોરાની અનુભૂતિનું આલેખન ધ્યાન ખેંચે છે.

‘હતો તારી ગલીમાં, ત્યાંથી નિર્વાસિત કરી દીધો,

મને હોવાવીને હોવાથી ય વંચિત કરી દીધો.’

ડાયસ્પોરાની અનુભૂતિની સમાંતર અન્ય ભાવોની અભિવ્યક્તિમાં પણ અદમ ટંકારવીની રચનાઓ ધ્યાનાકર્ષક બની છે, પરંતુ જ્યાં ભાવનું વ્યંજનામય પોત વિકસ્યું નથી ત્યાં કાવ્યાત્મકતા પ્રગટી નથી પરિણામે એવી રચનાઓમાં બોદો ખખડાટ જ અનુભવાય છે.

જન્મ ભારતમાં, યુવાની પાકિસ્તાનમાં વિતાવી અને હાલ વયસ્ક અવસ્થામાં માન્ચેસ્ટર-બ્રિટનમાં સ્થિત છે એવા દીપક બારડોલીકરની કવિતામાં આ ત્રણેય ભૂમિ-સંસ્કૃિત અંગેની રજૂઆત દ્વિસ્તરીય સ્થળાંતરની અનુભૂતિને પ્રગટાવે છે. તેમની બધી જ રચનાઓ ‘ફુલ્લિયાતે દીપક’ સંગ્રહમાં મુકાઈ છે. દીપક બારડોલીકરની રચનાઓમાં વતનપ્રેમ માત્ર ઝુરાપો બનીને અટકી ન જતાં, સ્વદેશાભિમાનમાં પરિણમે છે. ‘અમારા દેશની માટી’, ‘અકળાતું ઘર’, ‘અમૃતનો પ્યાલો પિવરાવો’, ‘જ્યોત એ હોલાઈ ગઈ’, ‘માતૃભાષા’ જેવી રચનાઓમાં વતનપ્રેમ ડાયસ્પોરાના ભાવને વાચા આપનાર બન્યો છે. ‘અમારા દેશની માટી’ રચનાના અંતે પ્રગટતો મૃત્યુ વખતે પણ વતનની માટી સુલભ નહીં બને એવો વસવસો સમગ્ર ડાયસ્પોરિક પ્રજાની વ્યથા-પીડાને વાચા આપનાર બની રહે છે. જુઓ –

‘સમંદર પાર ક્યાંના ક્યાં, વિલય પામી જશું ‘દીપક’
સુલભ નહિ થાય, જાણું છું, અમારા દેશની માટી.’

ઈ.સ. 1961થી ઈ.સ. 1990 સુધીનાં વર્ષો કરાંચીમાં રહ્યા તેનાં સંસ્મરણો અને રાજકીય ગતિવિધિનો ચિતાર પણ તેમની રચનાઓમાં ડાયસ્પોરિક બનીને પ્રગટ્યો છે. ડાયસ્પોરા અંતર્ગત આ પ્રકારની રચનાઓનું ઝાઝું મૂલ્ય છે. માત્ર સ્વદેશપ્રેમ કે ઝુરાપાના ગુણ-ગાન ગાવાને બદલે સાંપ્રતકાલીન પરિસ્થિતિનો પ્રતિઘોષ રચનાઓમાં સમાવે છે ત્યારે તેમાંથી તત્કાલીન દેશ-દુનિયાની ગતિવિધિનો ખ્યાલ સાંપડે છે. પાકિસ્તાનના રાજકારણ વિષયક રચનાઓ આ દષ્ટિએ નોંધપાત્ર ઠરે છે. પોતાને થયેલ ભારત-પાકિસ્તાનના નાગરિકત્વના પ્રશ્નના પરિણામે જે ભયાનક પરિસ્થિતિમાં મુકાવું પડ્યું હતું, તેનો નિર્દેશ ‘લાચારી’ લઘુકાવ્યમાં આપ્યો છે. તેમાં ડાયસ્પોરા પ્રજાની મન:સ્થિતિ અને યાતના વ્યક્ત થયાં છે. એમાં પ્રયોજાયેલ ‘કતલખાના’ શબ્દની વ્યંજના જુઓ.

‘લોકશાહી માટે પણ,
ઘણી વાર,
ઘણી પ્રજાને,
કતલખાનામાંથી પસાર થવું પડે છે.’

દીપક બારડોલીકરની રચનાઓમાંથી આપણને અતીત અને સાંપ્રત વચ્ચે પોતાને ગોઠવવા મથતા વ્યક્તિત્વનો પરિચય થાય છે. ક્યાં ય કશો ય વિરોધ કે વિદ્રોહ કર્યા વિના પોતાની વાતને જે સહજતાથી મૂકે છે તેમાંથી ડાયસ્પોરાનો ભાવ અભિવ્યક્ત થાય છે, જેમ કે –‘શું હવે કરવી કોઈ ફરિયાદ પણ

યાદ ક્યાં છે અમને અત્યાચાર પણ
ઠામ ઠેકાણાં આ દીપકનાં ઘણાં
સિંધ છે, ઇંગ્લૅન્ડ ને ગુજરાત પણ.’

‘એ નગર’ જેવી રચનામાં ડાયસ્પોરા ચિત્તની વિષાદજન્ય અવસ્થા દૃષ્ટિગોચર થાય છે. તેમની રચનામાં પ્રગટતી માતૃભાષાને ચાહવાની વાત જીવન પ્રત્યેના વિધયાત્મક વલણને રજૂ કરે છે. પરદેશમાં પણ પોતાના વતન, માતૃભાષા અને સંસ્કૃિતને ચાહવાની અને તેના પાલન-પોષણ અને જીવંત રાખવામાં ડાયસ્પોરા સર્જકોનો ખૂબ મોટો ફાળો છે.

અહમદ ‘ગુલ’ પાસેથી ‘ઉપવન’, ‘પમરાટ’, ‘મૌન પડઘાયા કરે’, ‘મોનનું તેડું’, ‘પાંખડી’, ‘સંગતિ’, ‘મૌનાલય’ જેવા કાવ્યસંગ્રહો પ્રાપ્ત થયા છે. અહમદ ‘ગુલ’ પાસેથી ખરા અર્થમાં ડાયસ્પોરાનો ભાવ ધરાવતી રચનાઓ સાંપડે છે. ‘બ્રિટનને ….’, ‘મારું સરનામું’, ‘હું’, ‘યુવાનો તમારે’, ‘એક નવલું પ્રભાત’, ‘મા’, ‘કેરીની સફર’, ‘હરપળ છે ગૂંગળાતું’, ‘બેવફાનો દેશ છે આ તો’ જેવી રચનાઓમાં અભિવ્યક્ત થયેલ સંવેદન ડાયસ્પોરાના ભાવને સંકેતાત્મક રીતે વાચા આપે છે. ડાયસ્પોરા પ્રજાની જે મૂળ વિડંબણા છે તેને ‘બ્રિટનને …’ રચનામાં એવી રીતે આકારિત કરાઈ છે કે જેના કારણે આ પ્રકારની રચનાઓનું મૂલ્ય નોંધપાત્ર કરે છે. એક વૃક્ષની જેમ પોતાની સ્વ-ભૂમિમાંથી ઊખડીને પરદેશની ભૂમિ પર રોપાઈ, વિકસીને ઘટાદાર વૃક્ષમાં પરિણમ્યાની સુખદ લાગણી અનુભવવા છતાં પોતાના નિજના માળાની શોધ સતત રહે છે. ડાયસ્પોરા પ્રજા પરદેશમાં પોતીકાપણાના ભાવથી સતત વંચિત રહે છે તેની સંકેતાત્મક રીતે રજૂઆત કરી છે. આખી રચના અહીં ઉદ્ધૃત કરું છું.

‘હતાશ, નિસ્તેજ, નિરસ, જર્જરિત
એ કાળી રાતને
થપથપાવી, પંપાળી
હળવેકથી હડસેલી
હું નીકળી પડ્યો’તો
એક અજાણ્યા રસ્તે -પશ્ચિમે
એક નવા સૂરજની તલાશમાં
જેમ તેમ
અનેક વિટંબણાઓ પાર કરી અહીં પહોંચ્યો
અહીં
આવકારાયો, સત્કારાયો, આલિંગાયો, ગોઠવાયો,
રોપાયો
ઋણી છું ! તારા વિશાળ બાહુપાશનો !
મારી ઝંખના
મારી આવતીકાલને
રોપી
તુજ ધરા પર
અને હવે એ છોડ વૃક્ષ
થતો જાય છે
કંઈક શાતા જેવું તૃપ્તિ જેવું ઘટાદાર
છતાં માફ કર
આ ઘટાદાર વૃક્ષમાં હજુ શોધું છું
એક માળો’

‘મા’ રચનામાં સ્વદેશ અને પરદેશ વચ્ચેનો ભેદ ડાયસ્પોરાના ભાવને નવી અર્થવત્તા આપે છે તો ‘યુવાનો તમારે’ અને ‘કેરીની સફર’ જેવી રચનાઓમાં આવતીકાલની પેઢીને પોતીકાપણું સાચવવાનું આહ્વાહન છે. તેમની ગઝલોમાં પણ ડાયસ્પોરાનો ભાવ તીવ્રતાથી અભિવ્યક્ત થયો છે. પરદેશમાં અનુભવાતી ગૂંગળામણ કે પરાયાપણાની ભાવના અને તેના પરિણામે આવતી વતનની યાદ જેવા ભાવો તેમાં કેન્દ્રસ્થાને રહ્યા છે. પણ જ્યારે ‘ગુલ’ ઉલા મિસરામાં પરદેશને બેવફાનો દેશ કહીને સાની મિસરામાં જે કહે છે તેમાં ડાયસ્પોરાનું ખોટું સંવેદન પ્રગટ્યું છે.

‘બેવફાનો દેશ છે આ તો, વફા મળશે નહીં,
આવકારો હોઠના, દિલમાં જગા મળશે નહીં.’

‘ઠંડો સૂરજ’ અને ‘સાતે અશ્વો શોધે સૂરજ’ જેવા કાવ્યસંગ્રહો આપનાર જગદીશ દવેની કવિતામાં બ્રિટનની સંસ્કૃિત, સભ્યતા તેમ જ ભૌગોલિક પરિસ્થિતિ ઇત્યાદિનું સૂક્ષ્મ ચિત્રણ સાંપડે છે. ‘હું ગુર્જર લંડનવાસી’ રચનામાં સ્વદેશી સભ્યતા-સંસ્કૃિતની સામે પરદેશી સંસ્કૃિતની રીતભાત અપનાવવા મથતા કાવ્યનાયકની અર્થપૂર્ણ બાઘાઈ અને પરદેશમાં સ્થાયી થયેલ ભારતીય પ્રજાની બદલાયેલ જીવનશૈલી પ્રત્યેનો કટાક્ષ વ્યંજનાત્મક રીતે આલેખાયો છે. કાવ્યારંભે વ્યક્ત થતો પોતાનાઓ તરફથી થતો અનાદર ડાયસ્પોરા કવિતામાં નવીન અર્થપરિણામ ધારણ કરે છે.

‘જી… હા
હું ભારતથી આવું છું
ભારત
આપ જેને ઇન્ડિયા કહો છો
વળી હું
વાયા આફ્રિકા પણ નથી
અરેરે,
તો, તો આપણો નહીં ? નહીં ?

તો ‘સદી ગયું …’ રચનામાં બ્રિટનના ગરમ પોશાક અને ફાસ્ટફૂડની સંસ્કૃિતની વ્યંજનામય રજૂઆતમાંથી પરદેશ અને સ્વદેશ વચ્ચેનો વિરોધ અને તેમાંથી પ્રગટતો અતીતરાગ તળપદીબાનીમાં સુંદર રીતે અભિવ્યક્ત થયો છે, જેમ કે –

‘ને ભૈ, કે છે કે ભારતમાં દૂધઘીની નદીઓ
વે’તી’તી,
હશે
પણ આ ધોળિયાવે ઐ આવતાં આવતાં
ભેગી તાણી લીધી લાગે છે ઐકણે
એ… યને પ્યોર મિલ્ક, જોઈએ એટલું,
ને ઘીને બદલે પ્યોર બટર,
ને ચીઝની તો કેટલી જાતો,
અધધધ ! ગણી ગણાય નૈ
ફ્ૃૂટ અને જ્યુસ
ખાધે રાખો ને પીધે રાખો …
ઇ બધું ય હાચું પણ ગમે ઇ કો
બબલીની બા રોટલા ને મરચાનું અથાણું
બપ્પોરના લાવતી’તી શેતરે
ઇ રૈ રૈ ને હાંભરી આવે ને
તંઇ…’

‘મેઘધનુષના સપ્તરંગ’ માં ‘હું ભારતવાસી ગુર્જર બ્રિટનવાસી’ની ઓળખ પુરવાર થઈ છે. પરદેશમાં રહ્યે રહ્યે પણ મનથી પોતાના અતીતમાં જઈ ચડતા કાવ્યનાયકના ચૈતસિક પરિમાણો ડાયસ્પોરિક ભાવને પુષ્ટિ આપનારાં નીવડ્યાં છે. સમગ્ર રચનામાં પમાતું ગુજરાતી વાતાવરણ અને સાંસ્કૃિતક સંદર્ભ, કાવ્યાત્મક અર્થસંકેતો પ્રગટાવે છે. ‘ઢળતી સાંજ’માં પણ આ ભાવને વાચા મળી છે. કાવ્યનો અંત અર્થસભર, ભાવસભર બન્યો છે, આરંભ અને અંત જુઓ …

‘ઢળતી સાંજ
તુલસી ક્યારે પ્રગટતો ઘીનો દીવો
દૂરના મંદિરની આરતીના ઘંટારવના સૂર …
આ ઘરમાંથી હું ક્યાં બહાર જ ગયો હતો !’

‘જરા સુધર’માં પરદેશી રીતભાત અપનાવવા સામેનો કટાક્ષ કાવ્યાત્મક રીતે મુકાયો છે, તો ‘ટહુકો’માં માનવની બંધન અને વિવિધ વાડાઓમાં પુરાયેલ પરિસ્થિતિ સાથે મુક્ત પંખીની જાતનો નિર્દેશ ડાયસ્પોરાના ભાવને બળવત્તર રીતે પ્રગટાવે છે. તેમની પાસેથી મળતી ગાંધીજી, સરદાર અને નરસિંહ મહેતા વિષયક ભાવાભિવ્યક્તિ ધરાવતી રચનાઓ પણ ડાયસ્પોરા કવિતા ક્ષેત્રે નવીન પ્રકાશ પાથરે છે. ‘બટન દબાવો’, ‘ખાલી ખોખાં’, ‘હટ્ટાકટ્ટા થઈ ગયા પરદેશમાં’ જેવી રચનાઓ પણ સંવેદનની દૃષ્ટિએ ડાયસ્પોરિક બની રહે છે. ભાવ, ભાષા અને અભિવ્યક્તિની દૃષ્ટિએ પણ જગદીશ દવેની રચનાઓ સફળ બની છે.

પંકજ વોરા પાસેથી ‘અહંગરો’, ‘ઘરઝુરાપો’ અને ‘રેનબસેરા’ જેવા ત્રણ કાવ્યસંગ્રહો મળે છે. ગીત, ગઝલ અને અછાંદસમાં પોતાની કલમ ચલાવતા આ કવિની કવિતામાં દ્વિસ્તરીય સ્થળાંતરનો ભાવ દૃષ્ટિગોચર થાય છે. ભારતથી આફ્રિકા અને પછી ત્યાંથી બ્રિટન સ્થાયી થયા તે વાતનો નિર્દેશ ‘તેહિના દિવસા ગતા:’માં આપ્યો છે.

‘આવ્યા તા લઈને કાચી દોરી
નીકળ્યા ભરેલો લોટો મૂકી
વીખરેલી ગઠરીને ખાલી મૂકી
હાય હાય ! માયા ગઈ વસૂકી’

અહીં આફ્રિકાના સ્થળાંતર સમયે ‘કાચી દોરી’ અર્થાત્‌ ‘અનિશ્ચિત ભવિષ્ય’ અને બ્રિટન સ્થળાંતરમાં ‘ભરેલો લોટો’ અર્થાત્‌ ‘સમુદ્ધ જીવનનો સંકેત’ છે, એ છોડીને નીકળી પડવામાંથી વ્યક્ત થતી ડાયસ્પોરાની પીડા અભિવ્યક્ત થઈ છે. ‘હોમકમીંગ’માં પરદેશમાંથી પાછા ફરતાં પોતાને સત્કારાશે કે કેમ? પોતીકાપણું અનુભવાશે કે કેમ? તે વિશેનો સાશંક, પ્રશ્નાર્થ જ ડાયસ્પોરાના ભાવને વાચા આપનાર બની રહે છે, જુઓ –

‘ને એક દિવસ
હું ઘરે પાછો ફરીશ ત્યારે
ઘરની છત ઊંચી થઈને
મારી વાટ જોતી હશે ?
દિશાઓ પૂરવૈયાનો પાલવ પકડી
મને આશ્લેષવા દોડી આવશે ?

પંકજ વોરાની કવિતામાં તળસંસ્કૃિતથી લઈને વૈશ્વિકતા સુધીના સંકેતો, વતન પ્રેમથી માંડીને બ્રિટન-ન્યૂયોર્ક જેવાં નગરોનું સંકુલ-સૂક્ષ્મ જગત, તેની કાળી-ઊજળી બાજુઓનો ચિતાર ડાયસ્પોરા કવિતાક્ષેત્રે નવીન શક્યતાઓને ચીંધે છે. પરદેશમાં અનુભવાતો પરાયાપણાનો ભાવ જે તીવ્રતાથી રજૂ થયો છે તેમાંથી પ્રગટતો ડાયસ્પોરાનો ભાવ ધ્યાન ખેંચે છે.

‘ના અપના કોઈ, ના કોઈ પરાયા
વિષના હોઠ, ઘૂંટ અમીના ગળે નહિ
આંખ મીંચીને ક્યાં પહોંચ્યા પંકજ
મને લંડનની તાસીર પકડે નહીં

સમૃદ્ધિ, સંપત્તિ, સવલતો આપતા પશ્ચિમી સમાજમાં પોતીકાપણાંનો અભાવ છે ! તેમ છતાં સમગ્ર દુનિયાને તેનું ખેંચાણ રહ્યું છે. ‘બરફ-બરફ’ રચનામાં આ અભાવ આલેખાયો છે.

ચારે તરફ બરફ-બરફ
ના હૂંફાળો ક્યાંય એક હરફ’

‘નવી સંસ્કૃિતનું બેરંગી મેઘધનુષ્ય’માં વિવિધ પ્રશ્નોની કાવ્યાત્મક અભિવ્યક્તિ અને તેમાંથી પ્રગટતો ડાયસ્પોરાનો ભાવ આસ્વાદ્ય નીવડ્યો છે. ડાયસ્પોરા સાથે સંકળાયેલ સમસ્યાઓ અને સંવેદનાઓને અહીં આકારિત કરે છે, તે પૈકી નિર્વાસિતા એટલે શું ? તે અંગે કવિ કહે છે કે,

‘સર પરનું છતર છપ્પરપગી ઝંઝાએ જ્યાં
વિખેરી દીધું છે
સલામતીનો પરપોટો પલપલની મહેરબાની પર તલસે છે
જીવન, ઊતરી ગયેલા અન્ની જેમ ઉબાઈ ગયું છે
ધરતીની રતિ સાવકી માના વ્યવહારની જેમ કણસે છે
એવા વિયેટનામના વલવલતા બાળકને પૂછો નિર્વાસિતા એટલે શું ?’

પંકજ વોરાનાં પત્ની ભારતીબહેન વોરાની રચનાઓ પણ ધ્યાનપ્રેરક બની છે. તેમની કવિતામાંથી વ્યક્ત થતું ડાયસ્પોરિક સંવેદન ભારતીયતાની ઓળખ પુરવાર કરે છે. તેમની ‘પરાઈ આત્મીયતા’માં પીડાનો ભાવ ડાયસ્પોરિક બનીને પ્રગટ્યો છે. તો ‘પરદેશી ભારતવાસી’, ‘ડાયસ્પોરાની સંવેદના’, ‘આત્મનિવેદન’, ‘થેંક્યું ને સૉરી’, ‘પરવાસી ગુજરાતણ’ જેવી રચનાઓમાં વ્યક્ત થતો બ્રિટન અને ભારતીય સંસ્કૃિત વચ્ચેનો વિરોધ સૂક્ષ્મ-સંકુલ સંદર્ભો સાથે ડાયસ્પોરિક ભાવપરિમાણને પ્રગટાવે છે. ‘વિશ્વ નિવાસી ગુર્જરનારી’માં નારી સંવેદના અને ડાયસ્પોરાનો બેવડો ભાવ ડાયસ્પોરા કવિતા પરંપરાને વધુ સમૃદ્ધ અને અર્થસભર બનાવે છે.

‘આફ્રિકાનું અંધારું મેં ખમી ન લીધું
ઇંગ્લૅન્ડનું અજવાળું મને ખમી ન શક્યું
ભારતના અજવાળા-અંધારાની તુલા જાળવી ન શકી.’

પરદેશમાં ભારતીય અને ભારતમાં પરદેશી તરીકેની ઓળખ એ ડાયસ્પોરિક પ્રજાની મૂળ સંવેદના છે, ક્યાં ય પોતીકાપણાનો ભાવ અનુભવાતો નથી. પરદેશમાં પરાયાપણા, આગંતુકાનો ભાવ અનુભવતું ચિત્ત જે વ્યથા-વેદના અનુભવે છે આથી જ અસ્મિતાનો ડાયસ્પોરામાં ગાય છે કે –

‘પરદેશને વતન કરવા જાતાં
આજે વતન પરદેશ લાગે છે
ઠંડા કલેજાનાં હીબકાં આજે
જીવન પાસે હિસાબ માંગે છે.’

અરવિંદ જોશી પાસેથી મળતા ‘અવાજને ઓશિકે’ અને ‘અધખુલ્લી બારી’ સંગ્રહોમાં એકલવાયાપણાનો ભાવ અને પરદેશમાં લુપ્ત થતી ગુજરાતી સંસ્કૃિતનું ચિત્ર સાંપડે છે. નકારના ભાવને સતત પુનરાવર્તન કરીને જે કાવ્યાત્મકતા સિદ્ધ કરી છે તે જુઓ –

‘ન ઉબર, ન ગોખ, ન ટોડલા, ન તોરણ
ન ખાટપાટ, ઢોલિયાની મોજ ક્યાં ?
પાણિયારું માટલાં બુઝારાં પવાલાને
કોઠી ડોયાનું નામ ક્યાં ?
ન હીંચકાની લહેર, પાન પેટી સોપારી
કે ગાદી તકિયાની એ સહેલ ક્યાં ?
લંડનની લાડી ને લંડનનો લવ
ઘર પરદેશી – ગુજરાતી ગુમ ક્યાંક ?’

આખી રચનામાં વ્યક્ત થતું વાતાવરણ, ભાવ-પરિવેશ, ગુજરાતી સંસ્કૃિત અને તેના આગવાપણાંનો અભાવ જ ડાયસ્પોરાને જન્મ આપે છે. ‘ગરવું સહુનું ગામ’માં બ્રિટનની સભ્યતા, સંસ્કૃિત અને માનવસ્વભાવની રજૂઆત ડાયસ્પોરિક બનીને પ્રગટી છે. તેમની ‘ઊંડી છે બારીઓ’, ‘વાવીએ સૌંદર્ય’, ‘ભાગ્ય ક્યારે ખૂલશે’, ‘One way Entry’ જેવી જેવી રચનાઓમાં પણ આ જ ભાવ અભિવ્યક્ત થાય છે.

પરદેશમાં ખોરાક, પોશાકથી માંડીને સભ્યતા, સંસ્કૃિત, ભાષા, ધર્મ, રહેઠાણ, વાતાવરણ જેવી અનેક બાબતોનો પરભોમમાં અભાવ જ નહીં તેનો સંઘર્ષ પણ અનુભવવો પડે છે અને તેમાંથી જ સર્જાય છે ડાયસ્પોરાની સંવેદના, જે કાવ્યરૂપ ધારણ કરીને પ્રગટ છે. બેદાર લાજપુરીની ‘પરદેશ’ અને વિનય કવિની ‘ઘરસંસારની વાતો’માં આવો અભાવ રજૂ થયો છે. ડાહ્યાભાઈ પટેલની સૉનેટ રચનાઓમાં ભાવ, વિચાર કે પાત્ર-પરિસ્થિતિનું નિરૂપણ ઇન્દ્રિયસંવેદ્ય રીતિ-બાનીના કારણે જીવંત બની રહે છે. બળવંત નાયકનો ‘નિર્ઝરા’ સંગ્રહ બ્રિટનની સંસ્કૃિતને, તેની આબોહવાને પામવાનો પ્રયત્ન કરે છે. બ્રિટનની કલા, સંસ્કૃિત કે ભાષા પ્રત્યેની પ્રસન્નતા અનુભવવા છતાં પોતાની માતૃભૂમિ, જ્યાં મૂળિયાં નખાયાં છે તે ગુર્જર ભૂમિના રંગે રંગાવાની મહેચ્છા ‘હું વળી ક્યાં બ્રિટિશ’ જેવી રચનામાં વ્યક્ત થાય છે. આ ઉપરાંત કવિઓની કવિતામાંથી ડાયસ્પોરાની અનુભૂતિ કવિતારૂપે અભિવ્યક્ત થઈ છે પરંતુ ડાયસ્પોરા કવિતા સંદર્ભે સૌથી મોટો પ્રશ્ન સાહિત્યિકતાના અભાવવાળી સામગ્રીનો જણાય છે. વસ્તુ કે ભાવ, અભિવ્યક્તિરીતિ સાથે ન સંયોજાતાં એવી રચનાઓ અર્થસંતર્પક, ભાવસંતર્પક બનતાં અટકી જાય છે. તેવી જ રીતે ડાયસ્પોરાનો ભાવ ધરાવતી રચનાઓએ પણ પહેલાં હોય તો તેવી રચનાઓનું કોઈ મૂલ્ય નથી. આથી જ ડાયસ્પોરા ગુજરાતી કવિતાની તપાસ તટસ્થ અને સૈદ્ધાંતિક ગુણ-લક્ષણોના આધારે થાય તો તેની સિદ્ધિ-મર્યાદાનો ખ્યાલ મેળવી શકાય.

સંદર્ભસૂચિ :

૧. બ્રિટનમાં ગુજરાતી ડાયસ્પોરા : ઐતિહાસિક અને સાંપ્રત પ્રવાહો – મકરંદ મહેતા, શિરીન મહેતા, વિશ્વ ગુજરાતી સમાજ, અમદાવાદ, ૨૦૦૯.

૨. બ્રિટનમાં ગુજરાતીઓ – પ્રવીણ ન. શેઠ, જગદીશ દવે, ગુજરાત સાહિત્ય અકાદમી, ગાંધીનગર, ૨૦૦૭.

૩. બ્રિટિશ ગુજરાતી ડાયસ્પોરા કાવ્યા ધારા-સંપા. બળવંત જાની, પાર્શ્વ પબ્લિકેશન, ૨૦૧૪.

૪. અહમ ટંકારવીની ડાયસ્પોરા કવિતા – સંપા. બળવંત જાની, પાર્શ્વ પબ્લિકેશન, ૨૦૧૦.

૫. અહમલ ગુલની ડાયસ્પોરા કવિતા, સંપા. બળવંત જાની, પાર્શ્વ પબ્લિકેશન, ૨૦૧૨.

૬. પંકજ વોરાની ડાયસ્પોરા કવિતા, સંપા. બળવંત જાની, પાર્શ્વ પબ્લિકેશન, ૨૦૧૦.

૭. દીપક બારડોલીકરની ડાયસ્પોરા કવિતા, સંપા. બળવંત જાની, પાર્શ્વ પબ્લિકેશન, ૨૦૧૦.

૮. રમેશ પટેલની ડાયસ્પોરા કવિતા, સંપા. બળવંત જાની, પાર્શ્વ પબ્લિકેશન, ૨૦૧૧.

૯. ભારતી પંકજની ડાયસ્પોરા કવિતા, સંપા. બળવંત જાની, પાર્શ્વ પબ્લિકેશન, ૨૦૧૨.

૧૦. ડાયસ્પોરા સારસ્વત, જગદીશ દવે, સંપા. બળવંત જાની, પાર્શ્વ પબ્લિકેશન, ૨૦૦૯.

૧૧. સાતે અશ્વો શોધે સૂરજ – જગદીશ દવે, પાર્શ્વ પબ્લિકેશન, ગાડી રિસર્ચ ઇન્સ્ટીટયૂટ ઓફ ડાયસ્પોરાઝ સ્ટડીઝ, રાજકોટ-૫, ૨૦૧૩.

સૌજન્ય : “બુદ્ધિપ્રકાશ”, નવેમ્બર 2017; પૃ. 36-41 

કેનેડામાં સ્થાયી થયેલ ઇન્ડો આફ્રિકન મૂળ ધરાવતા લોકપ્રિય સમકાલીન નવલકથાકાર એમ.જી. વસનજીનું સાહિત્ય જગત એટલે જાણે કેનેડાના બંધારણે પોતાને માટે પ્રયોજેલ મેટાફર 'મોઝેઈક'નું પ્રત્યક્ષ રૂપ. કેનેડાએ સપ્રેમ અપનાવેલ 'મલ્ટીકલ્ચરાલિઝમ'ની પોલિસી ત્યાં વસતી પ્રત્યેક ડાયસ્પોરિક પ્રજાને પોતાની વિશેષ આઈડેન્ટિટી સાથે જીવવાનો અધિકાર આપે છે. પોતાના વતનની જીવન પદ્ધતિ, વિચારધારા, ધર્મ ઇત્યાદિને અકબંધ રાખીને કેનેડામાં વસતી વિવિધ પ્રજાઓ એક એવું કેનેડા ઘડે છે કે જેમાં આ સમગ્ર પ્રજાઓનું વિવિધરંગી સુચારુ ભાતીગળ 'મોઝેઇક' બનીને ઉપસે છે.

વસનજીએ આજદિન સુધી નવ જેટલી નવલકથાઓ લખી છે. તેમાંની ત્રણ સાહિત્યિક પુરસ્કારોથી પોંખાઈ છે. આ બધી જ નવલકથાઓ લેખકના મલ્ટીપલ ડાયસ્પોરિક અનુભવોની અભિવ્યક્તિ સમી છે. આફ્રિકામાં જન્મેલ અને અમેરિકાની એમ.આઈ.ટી.માં ન્યૂિક્લયર ફિઝિક્સ ભણેલ તથા કેનેડાના ટોરેન્ટો નગરમાં સ્થાયી થયેલ મૂળ ભારતીય ઇસ્લાઈલી ખોજા જાતિના મોયેઝ વસનજી પોતાની નવલકથાઓના તાણાંવાણાં વિવિધ દેશોના પોતાના પ્રત્યક્ષ અનુભવથી વણે છે – જાણે કે કોઈ સુંદર મોઝેઈક જોઈ લો.

ભારતીય તેમ જ આફ્રિકન મૂળની ખોજ કરતી તેમની 2012માં પ્રકાશિત થયેલ અદ્યતન નવલકથા 'ધ મેજિક ઓફ સાયદા'નું ભારતીય વાચકોને મન વધુ મહત્ત્વ રહ્યું છે જે વાત સમજી શકાય તેમ છે. આ નવલકથાના નાયક કમલ દેવરાજ થકી મલ્ટીપલ ડાયસ્પોરિક અસ્તિત્વના મૂળની તેમ જ ઇન્ડો આફ્રિકન સમુદાયના ઇતિહાસની ખોજ આ નવલકથાના કેન્દ્રસ્થાને છે. પોતાની પાછલી આઠ નવલકથાઓમાં ક્યારે ય પ્રેમકથાનો આશ્રય ન લેનાર લેખક આ નવલકથામાં ઇન્ડો આફ્રિકન કમલ તથા આફ્રિકન સાયદાની પ્રેમકથાને નાયકની આત્મખોજ સાથે વણે છે. નવલકથાના કથાવસ્તુની વાત માંડીએ તે પહેલાં નાયક કમલનું એક ચોટદાર વિધાન જોઈ લઈએ. આફ્રિકામાં જન્મેલ તથા મોટો થયેલ ડો. કમલ નાછૂટકે કેનેડામાં સ્થિર થાય છે. ત્યાં તે 35 વર્ષ જેટલા દીર્ઘ સમય સુધી રહે છે. સફળતા મેળવે છે. પણ તેના મૂળ કેનેડાની ધરતીમાં જામતા નથી. તેનો આત્મા આફ્રિકા તથા ત્યાં વસતી સાયદાને ઝંખે છે અને તે બોલે છે, “જેમ જેમ હું મારા પૂર્વજોના ઇતિહાસને શોધતો જાઉં છું તેમ તેમ તેનાથી પ્રભાવિત થતો જાઉં છું. કેટલું અમૂલ્ય છે આ બધું ? અને કેટલું જરૂરી પણ. મારા બાળપણનો પ્રારંભ તથા અંત મારા માના મૃત્યુ સાથે આવ્યો. તે મને મારા ઇતિહાસની નાની-મોટી ઝલક આપ્યા કરતી. તે કહેતી, 'બાકી બધું ભગવાન જાણે … મારા પિતાના પૂર્વજોને તેણે જાણે એરેબિયન નાઈટ્સના પાત્રો બનાવી દીધેલા ! આખા કિલવા ગામમાં એકમાત્ર કવિ ઝી બિન ઓમારીને જ મારા દાદા પૂંજા દેવરાજના જીવનની માહિતી હતી. પરંતુ એ માહિતીનો એક છેડો કવિના જીવનની શરમિંદગી સાથે બંધાયેલો હતો. એટલે પૂંજાની સઘળી વાત એ મને ક્યાંથી કરે ? અમારા પરિવારનો ઇતિહાસ આમ વેરણ-છેરણ, ભિન્ન-ભિન્ન લોકોમાં વહેંચાયેલો પડ્યો છે. તે ભૂંસાતી જતી સ્મૃિતઓમાં કે પુસ્તકોનાં પૃષ્ઠોમાં ક્યાંક ધૂળ ખાતો પડ્યો છે … પણ ચલો જેવો છે તેવો એ ઇતિહાસ ક્યાંક છે તો ખરો. આપણે જે કરવાનું છે તે એ છે કે આ બધા વેરવિખેર પડેલ સૂત્રોને એક સાથે બાંધીને, જિગ્સોપઝલના આ બધા નાના નાના ટુકડાઓને સરખા ગોઠવીને, તેમાંથી પરિવારના ઇતિહાસની સ્પષ્ટ આકૃતિ ઉપસાવવી.”

0 0 0

'ધ મેજિક ઓફ સાયદા'(2012)નો પ્રારંભ સમગ્ર નવલકથાના ઘટનાક્રમના અંતથી થાય છે. પુસ્તકની 'પ્રોલોગ'માં નવલકથાનો પીઢ નાયક ડો. કમલ પૂંજા આફ્રિકાના દારેસલામની એક હોસ્પિટલના બેડ પર પડ્યો છે. કેનેડાથી ઇસ્ટ આફ્રિકા આવેલ ભારતીય મૂળ ધરાવતા પરંતુ અશ્વેત દેખાતા કમલ પૂંજાને અનાયાસે મળી ગયેલ માર્ટિન કિગોમા એક તાન્ઝાનિયન પ્રકાશક છે. જે કાંઈ બની રહ્યું છે તે જોઈ રહ્યો છે. કમલનો પુત્ર તથા પુત્રી કેનેડાથી દારેસલામ આવીને પિતાની ખબર કાઢીને પાછા ચાલી ગયા છે. પિતાને તેમણે સાથે લઈ જવાનો આગ્રહ કરેલો પરંતુ તેમણે તે સ્વીકાર્યો નહીં. તેમનું કહેવું હતું કે, જો મોત આવવાનું હોય તો તેમની પોતાની ધરતી પર, એટલે કે આફ્રિકામાં જ ભલે આવે. પરંતુ કમલ ક્યાં આફ્રિકન છે ? દેખીતી રીતે તે અહીંનો છે જ નહીં. કિગોમાને આશ્ચર્ય થાય છે. કેનેડાના આલ્બર્ટા નગરથી આ ડોક્ટર 35 વર્ષ બાદ અહીં આફ્રિકા આવ્યો છે, આવીને માંદો પડ્યો છે, અને તેને પાછા જવું નથી ! છેવટે તે કમલને પૂછી નાખે છે, 'શું થયું તમને ? તમે કેનેડા છોડીને અહીંયા, આ પછાત દેશમાં, કેમ આવી ચઢ્યા ?' જવાબમાં ડો. કમલ હસીને કહે છે, 'મારા આ બેહાલ કોઈ વન્ય વનસ્પતિના અર્કને લીધે થયા છે … પેલીએ મને એ પીણું પરાણે પાઈ દીધું. પીધા વગર મારો છૂટકો ન હતો. હું કેનેડા છોડીને જે મિશન પર અહીં આવ્યો છું તે મિશન ખાતર કંઈ પણ કરી શકાય … હું અહીંયા સાયદાની ખોજ માટે આવ્યો છું. મેં તેને વર્ષો પહેલાં પ્રોમીસ આપેલું કે હું પાછો ફરીશ .. પણ પાછા ફરતા ઘણું મોડું થઈ ગયું … નાનપણમાં હું સાયદાને ઓળખતો હતો. પણ 11 વર્ષની ઉંમરે મને ઇન્ડિયન બનવા માટે મોકલી દેવાયો … આટલાં વર્ષે હું તેને શોધવા પાછો ફર્યો છું. મારા ગળામાં તેણે મને નાનપણમાં આપેલ તાવીજ આજે પણ છે.'

ત્યારબાદ કુલ ચાર ખંડોમાં વહેંચાયેલ નવલકથાનો પ્રથમ ખંડ પ્રારંભાય છે. ખંડનું શીર્ષક છે 'બોય એન્ડ ગર્લ'. આ ખંડ ભારતીય પિતા ડો. અમીન તથા સ્વાહિલી માતા હમીદાનું હાફબ્રિડ સંતાન કમલ તેમ જ સ્વાહિલી છોકરી સાયદાના નાનપણની વાત લઈને આવે છે. ઇસ્ટ આફ્રિકાના કિલવા ગામમાં મોટાં થતાં આ બંને બાળકો તથા તેમની દોસ્તી મનમોહક છે. સાયદાના નાનાજી ઝી બિન ઓમારી તાન્ઝાનિયાના લોકપ્રિય ઋષિતુલ્ય કવિ છે. તથા કમલના દાદા પૂંજા દેવરાજના તેઓ સારા મિત્ર હતા. પૂંજા દેવરાજ મૂળ સૌરાષ્ટ્રનો હતો. સૌરાષ્ટ્રના કોઈક નાનકડા ગામમાં સીદી સૈયદ ઓલિયાના આશીર્વાદથી ગામડિયા પૂંજા દેવરાજનું ભાગ્ય ખૂલેલું અને એ સ્વદેશ છોડીને ઇસ્ટ આફ્રિકા આવીને વસેલો. અહીં તેણે એક આફ્રિકન સ્ત્રી સાથે સંસાર પણ માંડેલો. ભારતીય હોવા છતાં તે આફ્રિકાના રંગે એવો રંગાયેલો કે જર્મન શાસકોની ગુલામીમાંથી માતૃભૂમિસમા આફ્રિકાને છોડાવવા માટે તેણે હામ ભીડેલી. ઝી બિન ઓમારીના ભાઈ અબ્દુલ કરીમની સાથે જોડાઈને તેમણે માઉ માઉ મૂવમેન્ટનો પ્રારંભ કરેલો. અને છેવટે જર્મન શાસકોએ ગુપ્તવાસમાં રહેતા અબ્દુલ કરીમ તથા સમાજમાં સમ્માનપૂર્ણ સ્થાન ધરાવતા પૂંજા દેવરાજને ફાંસીની સજા કરેલી. કિલવા ગામની વચ્ચોવચ્ચ આવેલ વિશાળ આંબાનું એ 'મૃત્યુવૃક્ષ' આ બંનેને થયેલ ફાંસીના સાક્ષીસમું હતું. આ વૃક્ષની ડાળે જ બંને દેશપ્રેમીઓને ફાંસી અપાઈ હતી.

કમલ તથા સાયદાની વિશેષ પ્રકારની મૈત્રીનું ચિત્રણ કરતો આ ખંડ ઇસ્ટ આફ્રિકામાં પ્રચલિત અંધશ્રદ્ધાઓ તથા માન્યતાઓની વાત પણ કરે છે. કમલ અને સાયદા બંને નાના હતા ત્યારે સાયદાના દાદા લગભગ દર અઠવાડિયે રાત્રે છુપા વેશે ગધેડા પર જીવન જરૂરિયાતની વસ્તુઓ લાદીને ક્યાંક જતા. પાછળથી ખબર પડેલી કે તેઓ પોતાના સગા મોટાભાઈ અબ્દુલ કરીમ પાસે જતા હતા. તેમનો એ ભાઈ એટલે પૂંજા દેવરાજનો સાગરિત. તે એક રાષ્ટ્રપ્રેમી હતો. તેમ જ બ્રિટિશ અને જર્મન શાસકોનો કટ્ટર દુશ્મન પણ ખરો. ભૂગર્ભમાં રહીને તે આફ્રિકાની સ્વતંત્રતા માટે ચાલતી માઉ માઉ મૂવમેન્ટનું પ્રેરક બળ હતો. તેની જીભે સરસ્વતી વસતી. તેના કાવ્યથી મડદા પણ ઊભા થતા. પણ એમ કહેવાતું કે એ માણસને કવિતા કરતાં સ્વદેશ વધુ વહાલો હતો. અજ્ઞાતવાસમાં જીવતા આ ભાઈને નાનોભાઈ દર અઠવાડિયે રેશન આપી જતો. અને મોટાભાઈ અબ્દુલકરીમે રચેલ કાવ્યો પ્રેમથી સાંભળતો. અને સાંભળતાં સાંભળતાં ચોરી પણ જતો. આગલી રાત્રે સાંભળેલાં કાવ્યોને કિલવા ગામ પાછા ફરીને તે પોતાના નામે કાગળ પર ઉતારીને વાંચતો અને ગામના લોકો તેનાં કાવ્યને સાંભળીને વારી વારી જતા. એવું કહેવાતું કે મહાકવિ ઝી બિન ઓમારીની કલમે આફ્રિકાનો ઇતિહાસ જીવંત રાખેલો. પરંતુ સાચી વાત તો એ હતી કે આ કાવ્યો તેના હતાં જ નહીં!

− 2 −

કેનેડિયન નવલકથાકાર એમ.જી. વાસનજીની નવલકથા : ’ધ મેજિક ઓફ સાયદા’

નવલકથાનો બીજો 'ખંડ ઓફ ધ કમિંગ ઓફ ધ મોર્ડન એજ' કહેવાતા કવિ ઝી બિન ઓમારીની કલમે લખાયેલ ઇસ્ટ આફ્રિકન ઇતિહાસના તાણાંવાણાં વણે છે. દોમ દોમ સાહ્યબી તથા માન-અકરામથી ટેવાયેલ ઝી બિન ઓમારી સતત એક ગિલ્ટ સાથે જીવે છે. કેમ કે જે કાવ્યો માટે તે સમ્માન પામે છે તે કાવ્યો તેના છે જ નહીં. છેવટે ઝી બિન ઓમારીનો ભાઈ અબ્દુલકરીમ પકડાય છે. જર્મન શાસકોની દૃષ્ટિએ અપરાધી એવા સ્વતંત્રતાસેનાની અબ્દુલકરીમ તથા પૂંજા દેવરાજને ફાંસી થાય છે. આ ફાંસી સાયદાના દાદા ઝી બિન ઓમારીને લગભગ ગાંડા કરી મૂકે છે. એક રાતે તેઓ પોતાનાં સઘળા સાહિત્યને એક સંદૂકમાં મૂકીને ગામની મધ્યે આવેલ 'મૃત્યુવૃક્ષ' નીચે દફનાવી દે છે. તેમને હતું કે આમ કરવાથી તેમના દુષ્કૃત્યનો પાર આવી જશે, પરંતુ તેમ બનતું નથી. ગમગીન એવો પીઢ કવિ હવે કલમ છોડી દે છે. ગામમાં ચર્ચા છે કે કવિશ્રીના કાગળ ખૂટી પડ્યા છે. નાનકડા ભૂલકા સાયદા તથા કમલ શું જાણે કે સાચી વાત શું છે ? તે બંને પોતાની નોટોના કાગળ ફાડીને દાદાને આપવા જાય છે. તો ય દાદા કવિતા લખતા નથી ! કાવ્ય ન લખી શકનાર દાદા અને તેથી અત્યંત ઉદાસ બનેલી સાયદા તથા તેના પરિવારને છોડીને લગભગ આ જ વખત દરમિયાન કમલની મા કમલને કોઈ અજાણ્યા સગાઓ સાથે ક્યાંક મોકલી આપે છે. મા કહે છે કે એ લોકો કમલના સગા છે. તથા દારેસલામ લઈ જઈને તેઓ કમલને પૂરેપૂરો ઇન્ડિયન બનાવી દેશે ! કમલને ઘણી આપત્તિ છે. તે બોલી ઊઠે છે, 'હું આફ્રિકન છું. મા હું નથી ઇન્ડિયન બોલતો કે નથી ઇન્ડિયન ખાતો. ઇન્ડિયનો તો દાળ ખાય. હું ક્યાં દાળ ખાઉં છું ?' 'ના તું ઇન્ડિયન છે … સાંભળ દીકરા, ઇન્ડિયન બને તો સુલતાન બનાય. પરદાદા પૂંજા દેવરાજની જેમ મોટા માણસ બનાય. ' (27) એમ કહીને મા તેને પટાવીને વિદાય કરે છે.

ત્રીજા ખંડ ‘ગોલો'માં, કમલ પોતાના પિતાના સાવકા ભાઈ તથા દાદીના કુટુંબમાં આવીને વસે છે. તેને અહીં લાવવાનું કારણ વિચિત્ર છે. ઘરડાં દાદીની તબિયત સારી નથી અને તેમને બચાવવા માટે અનુભવી મોગેન્ગોએ (ભૂવાએ) સલાહ આપી છે કે પરિવારનું લોહી ધરાવતા કોઈ ગરીબ બાળકને જો આ કુટુંબ સ્વીકારી લે અને તેને ભણાવી-ગણાવીને મોટું કરે તો માજી બચી જશે. અને આ કારણસર સાવકા પુત્રના અશ્વેત સ્ત્રી દ્વારા જન્મેલ સંતાન કમલને આ ઘરમાં આશરો મળે છે. અહીં તેને ભારતીય બનતા શીખવાડાય છે. પરંતુ તેનું નામ તો 'ગોલો' (નોકર) જ છે. આ પરિવાર સાથે રહીને 'ગોલો' ભારતીય બનતા શીખે છે અને પોતાની જાતને ઘસી ઘસીને ધુએ છે તો ય તેની અંદર વસેલ આફ્રિકનપણું જતું જ નથી ! ચામડીની નીચેથી ઘઉંવર્ણો રંગ દેખાતો જ નથી. 'આ આફ્રિકનપણું જાણે મારું ભાગ્ય છે.' ગોલો બબડે છે 'તમે બધા મને ઇન્ડિયન કહો છો, પણ ઇન્ડિયનો મને ઇન્ડિયન કહેતા નથી.' નાનકડો કમલ કહેતો. મા હંમેશાં હસીને કહેતી, 'એવું એટલા માટે છે કે અહીંનો કોઈએ ઇન્ડિયન તારા જેટલો આફ્રિકન નથી … અને અહીં વસતા સઘળા બનિયા દુકાનદારોમાં તારા કરતાં સારો ઇન્ડિયન કોઈ નથી.' (136) કમલના જીવનનો મુખ્ય કોયડો તેની માએ તેને નાનપણમાં જ જણાવી દીધેલો.

કાગળ કલમ વિહોણા નિષ્ક્રિય કવિ ઝી બિન ઓમારીના દુઃખનું અન્ય એક કારણ તેણે જર્મન શાસકની તરફેણમાં લખેલ પ્રશસ્તિકાવ્ય પણ હતું. છેવટે એક કાળી રાત્રે કવિ ઝી બિન ઓમારીએ ગામ વચ્ચે આવેલ 'મૃત્યુવૃક્ષ' પરથી ફાંસો ખાઈને આત્મહત્યા કરી લીધી !

દાદાની વિદાય બાદ ઘરમાં આવકનું કોઈ સાધન ન રહેતા સાયદાની માતાએ સાયદાને મોગેન્ગો બનાવી દેવાની યુક્તિ ઘડી. તેણે ગામમાં ખબર ફેલાવી દીધી કે આ છોકરી પાસે કોઈ મેજિક પાવર હતો કે જેથી તે લોકોના જીવનની મુશ્કેલીઓ દૂર કરી શકતી હતી. જોતજોતામાં નાનકડી સાયદા મોગેન્ગો બની ગઈ. અને પછી તેનાં લગ્ન ગામના એક મોટા મોગેન્ગો સાથે થઈ ગયા. આ મોગેન્ગો મોટો ગુંડો પણ હતો.

દારેસલામ લઈ જવાયેલ કમલ ભણીગણીને ડોક્ટર બન્યો. ડોક્ટર બનતાની સાથે પોતાની અશ્વેત પ્રિયતમા સાયદાને મળવા તે ઇસ્ટ આફ્રિકા પાછો ફર્યો. તે હજી કુંવારો હતો. સાયદાને પરણવા તત્પર હતો. પરંતુ કિલવા પહોંચીને અધેડ મોગેન્ગોને પરણેલ સાયદાને જોઈને તે ગમગીન બની ગયો. નામચીન ગુંડાની પત્ની હોવા છતાં સાયદાએ પોતાના પ્રેમી કમલને મળવાની ગજબ હિંમત કરી. દરિયાનાં શાંત જળ બંને પ્રેમીઓની પ્રેમભરી ક્ષણોના સાક્ષી બની રહ્યાં. પરંતુ બેચાર વખત થયેલા આ ગુપ્ત મિલનની વાત છાની ન રહી. સાયદાનો પતિ પોતાની ગેંગ સાથે કમલની પાછળ પડ્યો. ને કોઈ રીતે જાન બચાવીને કમલ કિલવા ગામથી સુરક્ષિત પાછો ફરી શકયો. મોગેન્ગોએ પત્ની સાયદાને ઘસડીને ઘરમાં પૂરી દીધી.

આવી રીતે નિરાશ થઈને પાછા ફરેલ કમલને મેડિકલ સ્કૂલમાં તેની સાથે ભણતી શિરિને ઇદી અમીનના ત્રાસથી ત્રસ્ત આફ્રિકા છોડી કેનેડા જતા રહેવા સમજાવ્યું. કમલ તથા શિરિન આફ્રિકા છોડી કેનેડા આવી ગયા. બંનેએ લગ્ન કરી લીધા, તથા ડોક્ટર તરીકે કામ શરૂ કરી દીધું. 35 વર્ષને અંતે હવે ડોક્ટર કમલ પાસે પોતાનું મોટું ઘર, સફળ પ્રેક્ટિસ તથા ત્રણ ત્રણ ક્લિનિક હતા. તેમ છતાં આફ્રિકા વિસરાતું નહોતું. શિરિન સાથે વધતા જતા મતભેદોને કારણે અંતે ડિવોર્સ થઈ ગયા. અને ડિવોર્સ બાદ ડો. કમલે પોતાની જુની પ્રેમિકા સાયદાની શોધમાં તાન્ઝાનિયા જવાનો નિર્ણય કર્યો.

નવલકથાના ચોથા તથા અંતિમ ખંડ 'સાયદા'માં 1950ની આસપાસ કિલવા છોડીને ઇન્ડિયન બનવા જનાર મિશ્રિત લોહીવાળો એ હાફબ્રિડ છોકરો આજે આટલાં વર્ષે ડો. કમલ તરીકે પોતાના મૂળ શોધવા પાછો ફરી રહ્યો હતો. જાણે સાયદાનો જાદુ તેને આફ્રિકા પાછા આવવા પોકારી રહ્યો હતો. એ જ ગામ, એ જ રસ્તા. પરંતુ લોકો એ નથી. સાયદાનો કોઈ પત્તો નથી. તેની ભાળ મેળવવા ડો. કમલ ઘણો ખર્ચો કરે છે. છેવટે તેને કોઈ દૂર ગામમાં વસતી કંઈક વિચિત્ર નામ ધરાવતી પરંતુ સાયદા સાથે કંઈક સામ્ય ધરાવતી એવી સ્ત્રીની વાત તેને મળે છે. પગપાળા કમલ તે ગામમાં જાય છે. ત્યાં જઈને તે એક અજાણ સ્ત્રીને મળે છે. શું આ જ એ સાયદા છે જેને મળવા તે આટલો તત્પર છે ? પરંતુ એ સ્ત્રીની આંખમાં તો કોઈ ઓળખ દેખાતી નથી ! સસ્પેન્સ કથાની જેમ ઊંધા ક્રમથી પ્રારંભાયેલ નેરેટિવના રહસ્યો ક્રમશઃ ખુલતા જાય છે. સાયદાની ખોજ કમલ માટે જાણે એક પ્રતિક બની ગઈ છે. સાયદા એટલે મેજિક. સાયદા એટલે અમરત્વનો સ્પર્શ, સાયદા એટલે ઉત્કટ પ્રેમ અને સાયદા એટલે મૃત્યુનો પાશ પણ. સાયદા માટે કમલ કંઈ પણ કરવા તૈયાર છે અને તેથી જ પેલી અજાણ સ્ત્રીએ તેની સામે ધરેલ ઉકાળો પીવાની શરતને તે મંજૂર રાખે છે. તેને ખબર છે કે આ ઉકાળો પીવાથી તેની જાન પણ જઈ શકે છે. તેમ છતાં તે જાનના જોખમે સાયદાનો વાવડ મેળવવા તૈયાર છે. કેમ કે સાયદાની શોધ એટલે ફક્ત વ્યક્તિગત ગંતવ્ય જ નહીં પરંતુ કિલવા આખાનો ઇતિહાસ. ઉકાળો પીવાનું પરિણામ ધાર્યું હતું તેવું જ આવે છે.

કમલની અર્ધમૂર્છિત અવસ્થામાં હવે પેલી સ્ત્રી પોતાનું મોં ખોલે છે. હા તે પોતે જ સાયદા છે ! વર્ષો પહેલાં દરિયાકિનારે કમલ સાથે એકાકાર થયેલી તેની પ્રેમિકા તે પોતે જ છે. તેમના એ મિલનથી તેને એક પુત્ર થયેલો પરંતુ તેના ક્રૂર પતિએ સાયદાના ભૂંડા હાલ કરેલા અને બે દિવસના બાળકને ગૂમ કરી દેવાયેલું. આવું કરવામાં સાયદાની માએ જમાઈને સાથ આપ્યો હતો. કહેવાય છે કે બાળક મારી નખાયું હતું. હવે તે એકલી-અટૂલી ગામથી ઘણે દૂર આવેલી આ જગ્યામાં મૃત્યુની રાહ જોઈ રહી છે. કમલ પ્રત્યે તે કોઈ લાગણી બતાવતી નથી. કમલને પાવામાં આવેલ પીણાંની અસર ઘેરાતી જાય છે. હથિયાધારી અજાણ્યા લોકો આવીને કમલને ઘેરી વળે છે. તથા તેને મારી નાખવાનો પ્રયત્ન કરે છે પરંતુ ત્યાં અચાનક જ કોઈ તેને બચાવી લે છે. અને જીપમાં નાખીને દારેસલામના દવાખાનામાં દાખલ કરે છે. કેનેડાથી કમલને મળવા આવેલ તેના બાળકો તેને કેનેડા પાછો ફરવા સમજાવે છે પણ કમલ તે માટે તૈયાર નથી. તેને જન્મભૂમિમાં જ મરવું છે. તેનો ગમે તેટલો અસ્વીકાર તેમ જ તિરસ્કાર થાય તો ય આ ધરતી તેને પ્રિય છે. આ જ તેના જીવનનો અંતિમ પડાવ છે. કમલના આ નિર્ણય સાથે નવલકથા વિરમે છે.

વસનજીની નેરેટિવ ટેકનિક તથા સ્વાહિલી તેમ જ ગુજરાતીના મિશ્રણવાળી તેમની અંગ્રેજી ભાષાની પણ નોંધ લેવી ઘટે. આ પ્રકારના પ્રયોગ કરવામાં સક્ષમ વસનજી 'કેનેડિયન મોઝેઇક'ના જાણે પ્રતિનિધિ બની રહે છે. 1988માં કેનેડાના બંધારણમાં સ્વીકારાયેલ 'મલ્ટીકલ્ચરાલિઝમ' એક્ટના અંતર્ગત કેનેડિયન ઓળખનું રૂપક એટલે 'મોઝેઇક'. એક એવો મોઝેઈક કે જેમાં પોતપોતાની ભાષા, ધર્મ તથા રીતિરિવાજ જાળવી રાખીને ત્યાં વસતી દરેકે દરેક પ્રજા કેનેડિયન હોવાનું ગૌરવ લઈ શકે. આનાથી તદ્દન વિરુદ્ધ અમેરિકાનો રાષ્ટ્રીય મેટાફર 'મેલ્ટિંગ પોટ'નો. એવી ભઠ્ઠીનો કે જેમાં તપીને વિવિધ રાષ્ટ્રીયતાઓ ઓગળીને એકસમાન બીબાંઢાળ અમેરિકન બની જાય !

e.mail : ranjanaharish@gmail.com

ડાયસ્પોરાને મૂળવિહીન લીલાછમ વૃક્ષનું યાદગાર કલ્પન આપીને વાચકોના મનમાં ડાયસ્પોરાની અવિસ્મરણીય છબી ઊભી કરનાર કેનેડામાં વસતા ભારતીય ડાયસ્પોરિક સાહિત્યકાર, વિવેચક તથા પ્રોફેસર એવાં ઉમા પરમેશ્વરન્‌ની ચર્ચા આગળ થઈ છે.

આ જ સર્જક પોતાના એક દીર્ઘ કાવ્યમાં ડાયસ્પોરાને ત્રિશંકુની વ્યાખ્યા આપે છે. 1988માં પ્રકાશિત પરમેશ્વરન્‌નું ત્રિશંકુ એક દીર્ઘ પ્રયોગાત્મક કાવ્ય છે. લગભગ દસેક જેટલાં પાત્રોના મોનોલોગ્સ (આત્મ-સંવાદો) આ દીર્ઘ કાવ્યમાં નાટ્યાત્મકપણે ગૂંથાયા છે. આ બધા જ પાત્રો પોતાનું વતન ભારત છોડીને કેનેડામાં સ્થાયી થવા પ્રયત્નશીલ છે. પ્રત્યેક પાત્રની પોતાની ભાષા, શૈલી તથા વતન છોડીને કેનેડા આવવાનાં કારણો છે. એક વિશેષ અભિગમ છે. એમના મોનોલોગ્સમાં જો કોઈ એક વસ્તુ કોમન હોય તો તે છે તેમનું ત્રિશંકુપણું.

ત્રિશંકુનું મીથ જાણીતું છે. વિશ્વામિત્રે એક રાજઋષિને સ્વર્ગનું વરદાન આપ્યું અને તેઓ ધરતી છોડી સ્વર્ગને દ્વારે પહોંચ્યા. પરંતુ ત્યાં તેમને પ્રવેશ ન મળ્યો. કેમ કે તેઓ સદેહે સ્વર્ગ આવ્યા હતા. સ્વર્ગે પહોંચવા ધરતી અને દેહ બંને છોડવા પડે. સ્વર્ગથી પાછો ધકેલાયેલ એ રાજઋષિ હવે ધરતી પર પાછો ફરી શકે તેમ પણ ન હતો. તેથી ધરતી અને આકાશ વચ્ચે તે ત્રિશંકુ બનીને લટકી રહ્યો.

વતન છોડી અંતહીન આકાશની ધરતી એવા કેનેડામાં પોતાનું સ્વર્ગ શોધનારાઓ પણ ત્રિશંકુએ જે ભૂલ કરેલી તે જ ભૂલ કરે છે. ત્રિશંકુ સશરીરે સ્વર્ગે જવા પ્રયત્નશીલ હતો. આ લોકો ભારતને મનમાં રાખીને કેનેડાના સ્વર્ગમાં પ્રવેશવા પ્રયત્નશીલ છે. અને તેથી તેઓ નથી ત્યાંના થઈ શકતા કે નથી વતનના રહી શકતા. બસ ત્રિશંકુની જેમ બંને વિશ્વો વચ્ચે લટકતા રહે છે.

આ પ્રયોગાત્મક કાવ્યનો પ્રારંભ કવિના સંબોધનથી થાય છે. તે સૂત્રધારની અદાથી વાચકોને સંબોધે છે. અને કાવ્ય શરૂ થાય છે.

કવિઃ હું છું એક એવો જણ કે જે એક કાયદા સાથે જન્મ્યો, બીજા કાયદાને વર્યો અને ત્રીજા કાયદાથી બંધાયેલ છે. હું મનુષ્યમનના પ્રેમનું સંતાન. મને મારી ફેરી ગોડમધર ગ્રાસિયા રજઈના કોઈ સુદૂર અજાણ્યા પ્રદેશથી ઉપાડી લાવેલી પણ જ્યારે તે ફેરી(પરી)ને ધરતી છોડી આકાશમાર્ગે જવાનો વખત આવ્યો ત્યારે તેણે મને યુનિયન જેકમાં લપેટીને હળવેકથી ધરતી પડતી મૂકી. ફરી એકવાર કોઈ પ્રેમાળ મનુષ્યની નજર તરછોડાયેલી આ બાળકી પર પડી. વર્ણશંકર પ્રજા પ્રત્યે નફરત ધરાવતા એ મનુષ્યે તેની નફરત જતી કરીને મારા જેવી વર્ણશંકર તરછોડાયેલી બાળકીને ઉપાડી લીધી અને ઉછેરી … પણ હવે મારું શું. મારે શું કરવાનું. શું મારે ત્રિશંકુની જેમ ઘઉંવર્ણી ધરતી અને શ્વેત આકાશની વચ્ચે લટકી રહેવાનું. મારા પર કયો કાનૂન લાગુ પડશે.

કવિની આટલી પૂર્વભૂમિકા બાદ હવે વિવિધ પાત્રો પોતપોતાની વિટંબણાઓ મોનોલોગ્સરૂપે વ્યક્ત કરે છે. ચંદર, ચંદરની મા, તેના પિતા, તેની બહેન, મિ. સતીષ અગ્રવાલ, ઉષા, વિઠ્ઠલ જેવા અનેક પાત્રો ડાયસ્પોરા જીવનના પ્રશ્નોને લઈને આવે છે. આ બધા પાત્રોની અપેક્ષાઓ, આકાંક્ષાઓ અને સ્વપ્નો અને તેનાથી તદ્દન વિરુદ્ધ એવી કેનેડિયન જીવનની વાસ્તવિકતાઓનો ચિતાર અહીં પ્રસ્તુત થાય છે.

જેમ કે કેનેડા આવીને નિભ્રાંત થયેલ ચંદર પોતાનું બાળપણનું સ્વપ્ન સ્મરે છે. એક મોટી નૌકાને પાણીમાં ઊભા રહીને ધક્કો મારતો બાળક ચંદર. એમ કરતાં પાણીમાં ડૂબી જઈને અજાણ દેશના સમુદ્ર કિનારે પહોંચતો કિશોર ચંદર અને ત્યાં તો કેનેડામાં સૂતેલ ચંદરની આંખ ઉઘડી જાય છે. આ તે કેવું સ્વપ્ન. આનું આ સ્વપ્ન વારંવાર આવે છે. સ્વપ્નમાં અને સ્વપ્નમાં ચંદર પોતાની જાતને ટકોર કરે છે, ડરીશ નહીં આ તો સ્વપ્ન છે, સત્ય નથી. વળી સ્વપ્નમાં તેની આસપાસના માછીમારોની ગૂસપૂસ તેને સંભળાય છે. આ અબૂધ છોકરો સાત દરિયા ખેડીને આ અંતહીન આકાશની ધરા પર ક્યાં આવી ચડ્યો. કોણ જાણે કઈ લાલચે અહીં આવ્યો હશે.

ચંદરને ઘરેથી આવતા પત્રોઃ નાની બહેન લખે છે, ભાઈ તું તો પૈસાદાર થઈ ગયો. હવે ભારત પાછો આવે ત્યારે મારે માટે મોટી ગાડી લાવજે, બોઈંગ 707નું પિક્ચરકાર્ડ, મેજિક સ્લેટ અને ત્યાંનું ફ્રોક પણ મને જોઈએ જ.

પિતા લખે છેઃ ચંદર ભણવામાં ધ્યાન આપજે. નોકરી શોધજે. સમય બગાડીશ નહીં. વાંચીને ચંદર મનોમન બબડે છે, આટલે દૂરથીયે હું ડોસાને આરામખુરશીમાં બેસીને હિન્દુ વાંચતા જોઈ શકું છું.

મા લખે છેઃ ઓમ, દીકરા અભણ માના આશીષ. હું મજામાં. તું પણ મજામાં હઈશ. જીવતો રહેજે ને વહેલો પાછો આવજે. ચંદર કોમેન્ટ કરે છે, આ છે માનો પ્રથમ અને અંતિમ પત્ર.

ચંદરની સાથે ગામડે ગામથી કેનેડા આવવા નીકળેલ મિ. સતીષ અગ્રવાલનું સશક્ત શબ્દચિત્ર તેમના મોનોલોગ્સમાંથી પ્રગટે છે. ચંદર લખે છેઃ પેલો પોતાની જાતને મિ. સતીષ અગ્રવાલ કહીને સંબોધ્યા કરે છે. પણ એ મિસ્ટર છે નર્યો ગામડિયો. અમે બંને એક જ પ્લેનમાં ભારત છોડેલું. બંનેનું સ્વપ્ન હતું કેનેડા. હું જાણું છું કે પેલા અણઘડ ગામડિયાને ટોઇલેટ ફ્લશ કરતાં ય આવડતું ન હતું. સાવ રોંચો હતો. મોન્ટ્રીઅલમાં અમે બંને ટ્રાન્ઝીટ પેસેન્જરરૂપે હોટલના એક જ રૂમમાં હતા. પણ ત્યાં એ રૂમમાં એવું કંઈ બન્યું કે મને પેલા દેશી, અણઘડ મિ. અગ્રવાલ પર દયા આવી ગઈ. મોન્ટ્રીઅલના હોટલ રૂમમાં કોટ પર બેસીને તે બાળકની જેમ પોક મૂકીને રડ્યો અને ડૂસકાં ભર્યા સ્વરે બોલ્યોઃ વતનના મારા લીંપેલા કાચા ઘરના વાડામાં વાણ ભરેલ ખાટલા પર ઊંઘવા માટે હું ગમે તે કરવા તૈયાર છું. મારે નથી જોઈતો પરદેશ. નથી જોઈતા હથેળીમાં સ્વપ્નો. હું આ ચાલ્યો પાછો. એક ક્ષણે મને મારા દેશબંધુની ઇર્ષ્યા આવી ગયેલી. અંતહીન આકાશવાળી આ ધરતીમાં સ્વપ્ન વાવવાની પળોજણ મારા એ દેશી મિત્રને ખપતી ન હતી.

મૃત્યુશૈયા પર સૂતેલ એક વૃદ્ધની માંદગી આ વિવિધ ડાયસ્પોરિક પાત્રોને સાંકળે છે. આ વૃદ્ધની માંદગી બધાને મનુષ્ય જીવનની નશ્વરતાનું સ્મરણ કરાવે છે. કેનેડામાં વહેતી એસિનીબોઈન નદીનાં સઘળાં નીર આ ભારતીય વૃદ્ધના ઘઉંવર્ણા રંગને ધોઈ શકે તેમ નથી. ગંગાજળ લાવો. ગંગાજળ ક્યાં. શું એસિનીબોઈનનાં જળમાં જ ગંગાજળ શોધવાનું છે. મા અંબે તેં અમને તે કેવો તમાચો માર્યો છે કે અમે બધા એક જ મૂળના લોકો આ પારકી ધરતી પર એકબીજાથી દૂર થતા જઈએ છીએ. અને આ દૂરીઓ પણ કોને માટે. એવા અજાણ્યા જણ માટે જે અમને અમસ્તો જ મળી ગયો હતો. મા કૃપા કર. આ શબ્દો સાથે આ પ્રયોગાત્મક નાટકીય કાવ્ય સમાપ્ત થાય છે.

ડાયસ્પોરા જીવનના ત્રિશંકુપણાનું આવું નિરૂપણ ભાગ્યે જ અન્યત્ર મળશે. ઉમા પરમેશ્વરન્‌ની કલમ તેમણે પોતે જીવેલા અને અનુભવેલા ત્રિશંકુપણાને વ્યક્તિગત ન રહેવા દેતા સાર્વત્રિક બનાવીને અહીં સબળપણે વ્યક્ત કરે છે.

ત્રિશંકુ કાવ્યની વિશેષતા તેની ટેકનિક છે. ડ્રામેટિક મોનોલોગ્સ તેમ જ પાત્ર વૈવિધ્યથી સર્જાતી નાટકીયતા આ કાવ્યના હાર્દસમા ત્રિશંકુપણાને સુપેરે ઉઘાડી આપે છે.

તા.ક.

સફળતાના શિખરે બિરાજેલ વિશ્વભરમાં વસતી ભારતીય ડાયસ્પોરિક પ્રજાના અંતરમનમાં ડોકિયું કરો તો આજે ય આ ત્રિશંકુપણું તેમના મનને કોઈ ખૂણે ઢબૂરાઈને બેઠેલું દેખાશે – તેથી જ તો ડાયસ્પોરિક સ્ટડીની આજના શિક્ષણજગતમાં આટલી બોલબાલા છે.

​e.mail : ranjanaharish@gmail.com

સૌજન્ય : ‘અંતર્મનની આરસી’ નામક લેખિકાની સાપ્તાહિક કટાર, “નવગુજરાત સમય”, 27 સપ્ટેમ્બર 2017