ચરણ પહેલું : રોકી પર્વતમાળા – કુદરતની કમનીય કરામત
આ વર્ષના ઉનાળામાં, કેનેડાના પ્રાકૃતિક સૌંદર્યથી ભરપૂર સ્થળો જોવાં જવાનું સદ્દભાગ્ય મળ્યું. ગમતું મળ્યું તેને ગુંજે ભરવાને બદલે, તેનો ગુલાલ કરવા પ્રયાસ કરું છું. પ્રયાસ શબ્દ યોજવાનું કારણ એ છે કે પ્રકૃતિએ જે અદ્દભુત રચનાઓ કરી છે, તેનું સૌંદર્ય એટલું છે કે તેને માટે ભાષાનો ગજ ટૂંકો પડે, ખુદ તસવીરો અને વીડિયો લીધેલી, તે પણ એ પ્રદેશના શાહી ઠાઠનું વર્ણન કરવા અસમર્થ નીવડે તેમ છે.
કાલગરી, કે જે 1988માં શિયાળુ ઓલિમ્પિક રમતોના યજમાન તરીકે જાણીતું થયેલ નગર, તે અમારો પહેલો પડાવ, પરંતુ ત્યાં તો માત્ર એક રાતનો વાસો, એટલે તેની તો માત્ર ઝાંખી જ થઇ. કાલગરીથી બાંફ (Banff) સુધીની બે કલાકની સફર આગળ જતાં શું જોવા મળવાનું છે, તેનાં દિવાસ્વપ્નો જોતાં પૂરી થઇ. માર્ગમાં આવતા પડાવો પર ખૂબ નાનાં, સુઘડ અને શાંત ગામડાંઓ જોવા મળ્યાં. કેનમોર (આલબર્ટા) નજદીક આવતાં જ વાદળ છાયા પર્વતોએ અમને ઘેરી લીધા. બાંફ પહોંચતાં જ હોટેલમાં સામાન મૂકીને સીધી દોટ મૂકી સલ્ફર પર્વતો પર જતી ગોન્ડોલાની સવારી કરવા તરફ. ત્યાં જતાં પહેલાં રોકીઝ પર્વતમાળાનો પ્રાકૃતિક ઇતિહાસ જાણી લેવો ઉપયોગી થશે.
વર્ષો પહેલાંની વાત છે. ઉત્તર અમેરિકાની પશ્ચિમ દિશાએથી પૃથ્વીની સપાટી ધસમસતી પૂર્વ તરફ આવી. પુરાણા મહાસાગરનાં અતલ ઊંડાણ ધરતી ઉપર ઊંચકાઈ આવ્યાં, જેનું પરિણામ તે આ Rocky પર્વતમાળા. આ પર્વતો કોઈ એકાદી અણધારી ઘટનાને કારણે પ્રગટ થયા નથી, પણ એકાદ કરોડ (100 મિલિયન) વર્ષોના ગાળા દરમ્યાન, એક પછી એક ઊભરતા ગયા. દરિયાના પેટાળમાં જે કાંપ જામી ગયેલા તે હવે પાંચ પચ્ચીસ કિલોમીટર્સ ઊંચા સખ્ત ખડકોમાં રૂપાંતરિત થયા. મહા ધધકતું શક્તિબળ ધરતીના પેટાળમાં પેદા થયું. પરિણામે ધરતીના પડ પરસ્પર સાથે અથડાયા. પશ્ચિમ તરફથી આવેલ દબાણને કારણે પૃથ્વીનું પડ પૂર્વ તરફ અને ઉપરની તરફ જવા માટે મજબૂર બન્યું. એક મહાકાય ભૂ રચનાનો ફેરફાર પેદા થયો. જેમ કે લેઈક લુઈસ પાસેની જમીન લગભગ 100 કિલોમીટર પૂર્વ તરફ ધકેલાઈ ગઈ. એમ કહી શકાય કે કોઈ અકળ ભૌગોલિક શક્તિ ભૂસ્તરીય સ્તર પર ધરતીના પડને એકબીજાં સાથે ભટકાડી ગઈ જેથી ખડકો એકબીજા પર ખડકાયા અને પર્વતો બન્યા. હજુ આજે પણ એ પર્વતોના આકારો બદલાતા રહે છે. પૃથ્વીના પડ tectonic platesને નામે ઓળખાતા ભાગમાં તૂટેલા હોય છે, જે સમયાંતરે ખસે – એકબીજાથી દૂર જાય કે એકબીજામાં ધસી જાય અને તેને પરિણામે ખડકો પર ખડકો દબાતા જાય અને પર્વતોની રચના થતી રહે. રોકી પર્વતમાળાનો ઇતિહાસ જોઈએ તો જાણવા મળે કે 390-160 મિલિયન વર્ષ પહેલાં આલ્બર્ટાનો પશ્ચિમ કિનારો જે આજે સલ્ફર માઉન્ટન તરીકે ઓળખાય છે, તે એક જમાનામાં સપાટ દરિયો હતો. ઉત્તર અમેરિકાની નીચે પેસિફિક પ્લેટ અને બીજી પ્લેટ સરકી, જેને પરિણામે દરિયા કિનારે તેના ધક્કાથી જમીન ઉર્ધ્વ તરફ ગતિ કરી ગઈ અને આ પર્વતો બન્યા. 160-100 મિલિયન વર્ષ પહેલાં ઉત્તર અમેરિકાને છેડે જમીનનો નવો ભૂ ભાગ ઉદ્ભવ્યો અને તે દરમ્યાન એ ધસારો જમીનના અંદરના ભાગ સુધી પહોંચ્યો અને આમ રોકીઝની મુખ્ય પર્વતમાળા રચાવા માંડી. 100-50 મિલિયન વર્ષ પહેલાં એ ખડકો પૂર્વ તરફ ધસતા જ રહ્યા અને Front Ranges નામે ઓળખાતી પર્વતમાળા બનતી રહી કે જેના ભાગરૂપ આ સલ્ફર પર્વતો છે.
આટલી પૂર્વ ભૂમિકા આપ્યા બાદ, અમારી સફરનાં પહેલાં ચરણની વાત માંડું. Banffની તળેટીમાં એક ગોન્ડોલા સવારી લીધી, જે અમને આઠ મિનિટમાં 7486 ફૂટ ઊંચે આવેલ અપર ટર્મિનલ પર લઇ ગઈ. અહીં સુંદર ઓબ્ઝર્વેશન ડેક અને માહિતીસભર ફોટાઓનું પ્રદર્શન છે. ત્યાં પ્રદર્શિત કરેલી માહિતી પરથી જાણવા મળ્યું કે છેલ્લા કેટલાક સૈકાઓથી ગ્લેિસયર્સની રચનામાં ઘટાડો થયો છે, એટલે વરસાદ ઓછો પડે, હિમ વર્ષા ઘટે, જેથી તાજાં પીવાનાં પાણીની તંગી થાય અને પરિણામે વનસ્પતિ અને માનવ સહિત અન્ય જીવ જંતુઓને પણ માઠી અસર થાય. વાતાવરણમાં ગરમી વધવાથી એ પ્રદેશમાં નવાં જીવો આવે, જૂનાં જીવો સાથે હરીફાઈ થાય અને જૂની જીવસૃષ્ટિ નાશ પામે. ગ્લેિસયર્સને વધતા અટકતા જોવાની નિશાની આગળ જતાં આથાબાસ્કા ગ્લેિસયર પર જાતે નિહાળી. અપર ટર્મિનલથી સેન્સન પીક પર જવા માટે લાકડાના પટ્ટાઓ બાંધીને પહોળો માર્ગ કરવામાં આવ્યો છે જે 2451 મીટરની ઊંચાઈએ આવેલ સેન્સનપીક પર પૂરો થાય. નોર્મન સેન્સન નામના ભૂસ્તરીય વિદ્યાના જાણકારે એ પ્રદેશનો નકશો બનાવવા અને ત્યાંની આબોહવાનો અભ્યાસ કરવા ત્રીસેક વર્ષમાં હજારેક વખત એ ટૂક પર જઈને કોસ્મિક રે સ્ટેશન – એક ઓબ્ઝર્વેટરી બાંધી જે 1903થી 1930 સુધી સેવાઓ આપતી રહી. ઓબ્ઝર્વેટરીમાં થતા અભ્યાસને કારણે સખત હિમવર્ષા, આગ, પૂર અને દુષ્કાળની ચેતવણી આપવાનું સંભવ બન્યું જેનાથી ખેડૂતોને વાવણી અને લલણી માટે નિર્ણયો લેવામાં મદદ થવા લાગી. એ બન્ને ટૂકો પર જતાં – આવતાં આસપાસના સલ્ફર પહાડોનાં દર્શન થયાં જેની શોભા અવર્ણીય છે.
તે સમી સાંજે કુદરતની બીજી લીલાનો અનુભવ લીધો. બાંફ નજીકની પર્વતમાળાઓ સલ્ફર ગિરિમાળાઓ તરીકે ઓળખાય છે. ત્યાં ગરમ પાણીના ઝરા – અપર સલ્ફર હોટ સ્પ્રિંગ્સ છે. લગભગ 5200 ફૂટની ઊંચાઈએ સલ્ફર, કેલ્શિયમ, બાયકાર્બોનેટ, મેગ્નેિશયમ અને સોડિયમ યુક્ત ગરમ પાણીના ઝરા વહે છે. ચાલીસ – પચાસ સહેલાણીઓ સમાઈ શકે તેવડી જગ્યામાં ગરમ પાણીના ઝરાને નાથીને એક હોજ જેવું બનાવવામાં આવ્યું છે. શરીરને ગરમ પાણીની હૂંફ મળે અને નજર સામે ધોળા ડગલા પહેરેલા પર્વતો સ્નેહથી સહેલાણીઓને આ કમાલની મોજ માણતાં જોતાં હોય એ દ્રશ્ય જોવું એ ય એક લ્હાવો છે.
બાંફના રોકાણના બીજે દિવસે ‘ડિસ્કવર બાંફ ટૂર’ કંપનીના વાહનમાં તેના જ એક માર્ગદર્શકની સાથે Athabasca glacier ગયાં. આ ગ્લેિસયર રોકીઝ માઉન્ટેનમાં આવેલ મહાકાય કોલંબિયા આઈસ ફિલ્ડનો એક ભાગ છે. કોલંબિયા આઈસ ફિલ્ડ લગભગ 2,40,000 વર્ષ પહેલાં અસ્તિત્વમાં આવ્યાનું મનાય છે, જેનો વિસ્તાર આશરે 125 ચોરસ માઈલનો છે. ત્યાં સાત મીટર જેટલો બરફ એક ઋતુમાં પડી શકે. ઈ.સ. પૂર્વે 2,38,000 અને 1,26,000 વચ્ચે ગ્લેિસયર્સ બનવાનો અંત આવ્યો અને બરાબર એ જ અરસામાં હોમો સેપિયન્સ પૃથ્વી પર પ્રગટયા. નાનો શીત યુગ ઈ.સ. 1200થી 1900 સુધી રહ્યો. તેના જ એક ભાગ રૂપ આથાબાસ્કા ગ્લેિસયર આગળ વધતો રહ્યો, પાછળ હાથતો ગયો, અને ફરી 1840માં વધ્યો; પરંતુ ત્યાર બાદ શરૂ થયેલ પીછેહઠ હજુ ચાલે છે. હિમ નદી વિષે શાળાના અભ્યાસકાળમાં થોડી માહિતી મળ્યાનું યાદ છે, અને ક્યારેક કોઈ નેચરલ હિસ્ટ્રીના કાર્યક્રમ ટેલિવિઝન પર જોયા હોય તેમાં હિમ નદી જોયાનું ઝાંખું સ્મરણ છે, પણ કુદરતની આ અદ્દભુત રચનાની સન્મુખ થવાનો પહેલો અનુભવ. આ લગભગ 6 મીટર લાંબી, છ ચોરસ મીટરના ઘેરાવામાં પથરાયેલી હિમ નદી ક્યાંક 90 મીટર તો ક્યાંક 300 મીટર જેટલા ઊંડા બરફના થરને આરામ ફરમાવે અને અત્યંત ધીમી ગતિએ સરકતી રહે. 1920થી અત્યાર સુધીમાં આ પ્રદેશે લગભગ 600 ગ્લેિસયર્સ ગુમાવ્યા અને હવે 600 જેટલાં બચ્યાં છે જે સો એક વર્ષમાં તદ્દન અદ્રશ્ય થઇ જવાની વકી છે. અમારાં વાહનને બીજી બસીસની સાથે વાતો કરવાં મૂકીને એક મીની બસમાં બીજા પડાવ પર પહોંચ્યાં, જ્યાં ખાસ ટ્રાન્સપોર્ટરમાં સવાર થયાં. એ મહાકાય ટ્રાન્સપોર્ટરના પૈડાનો વ્યાસ એક માથોડા જેટલો હતો. તેની રચના એવી હતી કે ગ્લેિસયરની આસપાસના બરફ પર અને ગ્લેિસયરના વહેણથી બનેલા ખડકો અને રેતી પર પણ ચાલી શકે, તેનું કદ ગંજાવર છતાં બર્ફીલી જમીન પર દબાણ ન લાવે, ઊંચાઈ ચડી શકે અને ઢોળાવ પણ સલામત રીતે ઊતરી શકે. પર્યાવરણને બચાવવાની ખેવના તો જુઓ, એ આઈસ એક્સપ્લોરરનો એક્સહોસ્ટ પાઇપ વાહનના ઉપરના ભાગમાં રાખ્યો છે, જેથી તેના ધુમાડાથી આસપાસનો બરફ પીગળે નહીં! એની કિંમત તો ભાઈ કેનેડાના પ્રવાસન ખાતાને જ પોસાય. હિમ નદી મંથર ગતિએ ખસતી જાય અને કિનારે કાંપ અને રેતીના ઢગ છોડતી જાય જેને મોરેઈન કહે છે તે જોતાં જોતાં અથાબાસ્કા ગ્લેિસયર પર પહોંચ્યાં. પ્રવાસીઓ માટે સલામત છે એટલી હદ સુધી માત્ર વીસ-પચીસ વાર જેટલું જ ચાલવા મળ્યું, પણ સામે અફાટ હિમ નદી, બરફ છાયા પર્વતો અને બીજા નાના મોટા ગ્લેિસયરને થીજી ગયેલા જોવા એ પણ કોઈ કમ આનંદદાયી અનુભૂતિ નહોતી. કોઈ કોઈ ઠેકાણે બરફની નીચેથી એકદમ શુદ્ધ નીલવર્ણ પાણી વહેતું દેખાયું. એવી માન્યાતા છે કે એ પાણી પીવાથી અમર જવાનીનું વરદાન મળે! કેમ ન મળે? વર્ષોથી જામેલ બરફના પડ પીગળે, આસપાસ પહાડો અને ગાઢ વનસ્પતિની હાજરી હોય અને પ્રદૂષણનો અભાવ હોય તો એ પાણી અમૃત સમાન હોવાનું જ.
Athabasca glacierમાંની કુદરતની કરિશ્મા ગાંઠે બાંધીને તેનાથી થોડે જ દૂર સ્કાય વોક જોવા ચાલ્યાં. Sunwapta valleyના ધરાતલથી 918 ફૂટની ઊંચાઈએ સ્ટીલ, લાકડાં અને કાચનો 1312 ફૂટ એક અર્ધગોળાકાર પૂલ બનાવ્યો છે. આશરે 12.5 મિલિયન પાઉન્ડના ખર્ચે બંધાયેલ આ સ્કાય વોક 2014માં પ્રજા માટે ખુલ્લો મુકાયો. ઊંચાઈનો ભય હોય તેવા મુસાફરોની હિંમતની કસોટી થાય. સ્કાય વોકની રચના એવી છે કે એક પર્વતની ટોચ પરથી બહાર નીકળતો એ પૂલ ઊંડી ખીણ પર હવામાં અધ્ધર લટકતો રહે, તેના પર ચાલીને આગળ જતાં અનેક નાના મોટા ધોધ, જંગલી બકરીઓ અને હરણ જેવાં વન્ય પ્રાણીઓ તેમ જ ફોસિલ્સ અને કરાડો તેની કાચની ફર્શમાંથી જોવા મળે, જે રસ્તાની ધાર પર ઊભા રહેવાથી કદી ન જોઈ શકાય. સ્કાય વોક તરફ જવાના માર્ગમાં દીવાલો પર એ વિસ્તારના ભૂસ્તર શાસ્ત્રીય, જૈવિક, પર્યાવરણ વિષયક અને આદિવાસીઓનાં જીવનના ઇતિહાસની માહિતી લખેલી મળે અને હેડ ફોન દ્વારા સાંભળી પણ શકાય.
અમારો માર્ગદર્શક સ્ટોર્મ પોતાનું વાહન ચલાવતાં ચલાવતાં અમને એ વિસ્તારના ઉદ્દભવ, વિકાસ, તેના પ્રાકૃતિક અને રાજકીય ઇતિહાસ અને વન્ય જીવસૃષ્ટિની માહિતી આપતો જતો હતો. તેમાંની બે એક વાતો અહીં ટપકાવું. માર્ગમાં આવતા ઊંચા ખડકાળ પર્વતો પર જ્યાં બીજી વનસ્પતિ ન ટકી શકે ત્યાં White bark pine સહેલાઈથી ઊગે. નટક્રેકર નામનાં પક્ષીઓ એ પાઇનનાં ફળમાંથી બીજ લે અને પહાડોના ઢોળાવો પર જ્યાં તડકો આવે ત્યાં દાટી મૂકે જેથી શિયાળામાં ભોજન તૈયાર મળે. હવે નટક્રેકર બધાં બીજ ખાઈ ન શકે એટલે એનાં આ બીજારોપણને કારણે White bark pine ઊગે અને જંગલની જાળવણી થાય. પરંતુ 2012માં યુરોપથી આવેલ બ્લિસ્ટર રસ્ટ નામના રોગને કારણે આ વૃક્ષો નાશ પામવાને આરે આવી ઊભાં. આથી નેશનલ પાર્કના વૈજ્ઞાનિકોએ પૂર્વયોજિત આગનો ઉપયોગ કરી, થોડી જગ્યા ખુલ્લી કરી આપી, જ્યાં તડકો આવે જેથી નટક્રેકર ફરી બીજ સંતાડી શકે. વૃક્ષો અને પક્ષીઓની જાળવણીની કેવી અદ્દભુત રીત! એવું જ એક બીજું ઉદાહરણ પર્યાવરણ અને પ્રાણી સૃષ્ટિની જાળવણીનું. માર્ગમાં થોડા થોડા અંતરે નાના મોટા પૂલ જોયાં. એ પૂલો બાંધવાનું પ્રયોજન એ કે વનમાં વસતાં પ્રાણીઓ રસ્તાની બન્ને બાજુએ વાહનનોની અડફેટે આવ્યા વિના કે પોતાનો જાન ગુમાવ્યા વિના છૂટથી હરીફરી શકે, નર અને માદા મળીને તેનો વંશવેલો ચાલુ રાખી શકે. પ્રાણીઓને પૂજવાની કેવી અનોખી રીત! અમારી બસની સમાન્તર Bow નદી વહેતી હતી, અને સાથોસાથ અમારા માર્ગદર્શક સ્ટોર્મની વાગ્ધારા પણ. આદિવાસીઓ – કે જેઓ અહીં પીપલ ઓફ ફર્સ્ટ નેશન તરીકે ઓળખાય છે – તેમનો અને પશુ પક્ષીઓ વચ્ચે ગાઢ સંબંધ સદીઓ જૂનો છે. કેનેડાનાં પ્રાકૃતિક સૌંદર્યને જાળવવાં એ પ્રજા પાસેથી શીખ લઈને કેનેડાની સરકારે 1885માં 26 ચોરસ કિલોમીટરનો વિસ્તાર સુરક્ષિત કર્યો. દેશના નાગરિકો માટે ખાસ અલાયદો પાર્ક બનાવવો એ તે જમાનામાં નવો વિચાર હતો. પછી તો બે જ વર્ષમાં તે 674 ચોરસ કિલોમીટર સુધી એ વિસ્તર્યો અને આજે તો બાંફ નેશનલ પાર્ક 6600 ચોરસ કિલોમીટરની સુરક્ષા કરે છે. પ્રકૃતિ અને સંસ્કૃિતની રક્ષા કરવાનું આ દેશ પાસેથી શીખી શકાય.
બાંફ નેશનલ પાર્કમાંનાં રોકાણને ત્રીજે દિવસ અમે લેઈક લુઈસ અને લેઈક મોરેઇન ગયાં. રાણી વિક્ટોરિયાની ચોથી પૌત્રીના નામ પરથી લેઈક લુઈસ નામાભિધાન થયું. 1600 મીટરની ઊંચાઈએ આવેલ આ સરોવરમાં છ ગ્લેસીિસયર્સનું પાણી ઠલવાય છે. તેમાં કેટલેક ઠેકાણે બરફની ઊંડાઈ એક મીટર જેટલી હોય છે. આ નીલ રંગનાં બર્ફીલા સરોવરની આસપાસની જગ્યા પ્રવતારોહણ, સ્કેટીંગ અને સ્કી કરવા તથા નાની મોટી હોડીઓ ચલાવવા માટે ખૂબ જ પ્રખ્યાત છે. લેઈક લુઈસ જેટલું ઊંડું અને શીત છે તેટલું જ મનોરમ્ય પણ છે. એ જો કે નવેમ્બરથી જૂન એટલું થીજેલું રહે કે તેના પર ચાલી શકાય. અમે નસીબદાર કે ત્યાં જવાનો માર્ગ હજુ બે એક અઠવાડિયા પહેલાં જ ખુલ્લો થયેલ અને સરોવરનાં પાણી પીગળ્યાં, જેથી તેની નીલવર્ણી આભા જોઈ શક્યાં. તેનાથી થોડે દૂર બીજું એવું જ સુન્દર Moraine lake જોવાં ગયાં. અહીં તેની શોભા વર્ણવવા શબ્દો ઓછા પડે છે. 6300 ફૂટની ઊંચાઈ પર આવેલ આ સરોવરનાં પાણી પણ આસપાસના ગ્લેિસયર્સમાંથી જ આવે છે. આ બંને સરોવરોનાં પાણી આટલાં નિશ્ચલ અને નીલ રંગનાં કેમ તે અમને સમજાવવામાં આવ્યું. ગ્લેિસયર જ્યારે જમીન પર સરકે, ત્યારે પથ્થરોને દળતાં જાય જે લોટ જેવાં થઇ જાય. તેના ઉપરનું પાણી સૂર્ય કિરણોના બધા રંગોને શોષી લે; સિવાય કે નીલ રંગ, જે પરાવર્તિત થાય અને આપણને એક અદ્દભુત દ્રશ્ય જોવા મળે. લુઈસ કે મોરેઇન કયું વધુ સુંદર તે કહેવું મુશ્કેલ. લેઈક લુઈસ વિશાળ, શાંત અને ઊંડું ભાસે છે, તો મોરેઈનનું પાણી વધુ ઘેરા નીલ રંગનું, આસપાસ પડેલ જૂનાં થડ અને પથ્થરોના ઢગથી કઇંક વધુ નાટકીય અસર ઉપજાવે છે.
e.mail : 71abuch@gmail.com
•••••