ચાલ ક્ષણેક ખડકાઈ જઈએ
આપણે ય પાષાણ થઈ જઈએ
ન સુખ, ન દુ:ખ, ન રામ

ભલે અહલ્યા પાષાણ રહે
ભલે રામ અફવા થઈ ફરે

જેને સૂર્યની સમજ હતી તે
બધાં અહીંથી જતાં રહ્યાં છે
સૂર્ય પણ અફવા થઈ ફરે છે

અંધારે રામને પણ રસ્તો નથી મળવાનો

વાત ચાંદનીમાં સત્યને મૂકીને
અર્થે ચમકાવવાની છે

અને સત્ય તો એ છે કે
આ અવાવરે રસ્તે અહલ્યાને માટે
કોઈ રામ ભૂલો પડવાનો નથી

દૂધવાળો આવે, ઘંટડી બજાવે, દૂધ મીઠા લાવે.

જોઈ સિનેમા માંડ સૂતાંતાં : ઊઠવું કેમ ભાવે!

હાય રે પીટ્યો દૂધવાળો ઘંટડી બજાવે!

ગયે શનિવારે મેટ્રોમાં અંગ્રેજી ફિલ્મ જોઈને ઘરે આવતા મોડું થયું. સવારે મોડા ઊઠવાનું ધાર્યું હતું. પણ ૧૯૫૧ના માર્ચ મહિના પહેલાનાં મુંબઈમાં એ શક્ય નહોતું. કારણ ભગવાનદાસ કાકાને ઘરે જ નહિ, મુંબઈના લગભગ દરેક ઘરની મુલાકાતે રોજ આવનારાઓમાંથી પહેલો, દૂધવાળો વહેલી સવારે આવીને બેલ વગાડ્યા વગર રહેતો નહિ. ૧૯૫૧ના માર્ચની ચોથી તારીખે પંડિત જવાહરલાલ નેહરુએ આરે મિલ્ક કોલોનીનું ઉદ્ઘાટન કર્યું તે પહેલાં તબેલામાંથી તાજું દૂધ ભૈયાજીઓ ઘરે ઘરે પહોચાડતા. સવારે અને બપોરે, એમ બે વાર. રાતના બે-ત્રણ વાગે દૂરના પરામાંના તબેલામાં દૂધ દોહી, પિત્તળનાં ચળકતા હાન્ડામાં ભરી, હાંડાનું મોઢું સૂકા ઘાસથી ઢાંકી, માથે મૂકી, લોકલ ટ્રેનમાં સવાર થઈને ભૈયાજી ઘરે ઘરે દૂધ પહોચાડે. ૧૯૩૩મા ઝવેરચંદ મેઘાણી થોડો વખત મુંબઈવાસી બન્યા ત્યારે મુંબઈનું આ રોજિંદુ ચિત્ર જોઈ તેમણે ‘દૂધવાળો આવે’ કાવ્ય લખ્યું. ઉપલી પંક્તિઓ પછી લખે છે:

બોરીવલી સ્ટેશન, ત્રણ બજે ટનટન, ભેંસો દોહી ભમભમ,
રેલગાડીનાં મો-ફૂફાડે દોટમદોટ આવે –
પાઘડી વિંખાય, તાંબડી ઢોળાય, તોયે વે’લો આવે.

ઉદ્ઘાટન પછી આરે કોલોનીમાં વૃક્ષારોપણ કરતા જવાહરલાલ નેહરુ

આરેની દૂધની બાટલીઓ

આરે કોલોની શરૂ થઇ તે પછી મુંબઈગરાઓએ પહેલી વાર જાડા કાચની બાટલીમાં ભરેલું દૂધ જોયું, પીધું. એ જમાનો હતો દૂધથી માંડીને મોટર સુધીની દરેક વસ્તુની અછતનો જમાનો. મોટર ખરીદવી હોય તો ઓર્ડર બુક કર્યા પછી પાંચ-સાત વર્ષ રાહ જોવી પડે. દૂધ માટે પણ સરકારી ઓફિસમાં જી કાર્ડ કઢાવવું પડે. એલ્યુમિનિયમનાં કાર્ડ પર નામ, સરનામું, નંબર એમ્બોસ કરેલા હોય. રોજ કેટલી બાટલી દૂધ મળશે તે પણ લખ્યું હોય. જેટલી બાટલી દૂધ લેવું હોય તેટલી ખાલી બાટલી કાર્ડ કઢાવતી વખતે જ ખરીદી લેવાની. પછી રોજ સવારે નજીકના સેન્ટર પર કાર્ડ અને ખાલી બાટલી લઈને જવાનું. ખાલી બાટલી આપીને દૂધથી ભરેલી બાટલી લેવાની, અલબત્ત રોકડા દોકડા આપીને. ખાલી બાટલી બરાબર ધોવાઈ ન હોય તો દૂધ લીધા વગર ખાલી બાટલી લઈને પાછા ઘરે આવવું પડે. બે જાતનું દૂધ મળે : હોલ અને ટોન્ડ. બેમાં ટોન્ડ સસ્તું. તે વખતે લોકો આજના જેટલા હેલ્થ કોન્શિયસ નહિ, એટલે ટોન્ડ મિલ્કનાં ફાયદા ન જાને. સસ્તું, એટલે ટોન્ડ તે તો ગરીબગુરબાં માટે એમ મનાતું. બંનેની બાટલી સરખી, પણ ઉપરની એલ્યુમિનિયમની કેપ જૂદા રંગની. પહેલાં તો લોકોને બહુ ભરોસો નહોતો બેઠો સરકારી દૂધ પર. ભૈયાજીનાં દૂધ જેટલું તાજું નહિ. વહેલી સવારે મિલ્ક સેન્ટર પર લેવા જવું પડે, લાઈનમાં ઊભા રહેવું પડે. પણ ભૈયાજીનાં દૂધ કરતાં સસ્તું. એટલે પહેલાં તો ઓછી આવકવાળાઓએ લેવાનું શરૂ કર્યું. પછી મધ્યમ વર્ગ બાટલી (દૂધની) તરફ વળ્યો. પણ ઉપલો અને શ્રીમંત વર્ગ આ સરકારી દૂધ ભાગ્યે જ ખરીદતો.

દૂધવાળો

જેમ ભર્યા ઘરમાં નહિ, દીવા વિના દેખાય;
વર્તમાનપત્રો વિના, જગ ચરચા ન જણાય.

સવાર પડે એટલે બીજા બધા દીવા ઓલવાઈ જાય, પણ એક દીવો એવો કે જે સવારે જ પેટાવાય. કવીશ્વર દલપતરામે ‘વર્તમાનપત્ર વિષે’ નામના કાવ્યમાં કહ્યું છે એમ ત્યારે એ વખતે ‘જગચર્ચા’ જાણવાનું લગભગ એકમાત્ર સાધન એટલે વર્તમાનપત્ર કહેતાં છાપું. ભગવાનદાસ કાકાને ઘરે રોજ સવારે છાપાવાળો નાખી જાય. પણ દૂધવાળાની જેમ બેલ મારીને ઊઠાડે નહિ. બારણે મૂકીને ચાલતો થાય. મહિનાને અંતે હિસાબ કરીને પૈસા આપી દેવાના. બીજું ઘણું બદલાયું છે વખત સાથે, પણ મુંબઈમાં છાપાવાળો બદલાયો નથી. એનો કોઈ વિકલ્પ મળ્યો નથી. હા, એ વખતે છાપાં સતત દાયતિંગ કરતાં, બલકે તેમણે કરવું પડતું. કારણ? કારણ ન્યૂસ પ્રિન્ટની તંગી. પહેલાં તો આયાત થતો. પછી સરકારી પેપર મિલમાંથી દરેક છાપાને માર્યાદિત જથ્થો, ઠરાવેલા ભાવે મળે. ન્યૂસ પ્રિન્ટનું કાળું બજાર પણ ચાલે. થોડાં વરસ તો દરરોજ છાપું કેટલાં પાનાં આપી શકે એ અંગે સરકારે નિયમ બનાવેલા. એટલે બહુ બહુ તો ૧૨ કે ૧૬ પાનાં. એ વખતે છાપામાં આજના જેવું નહિ. ત્યારે ન્યૂસ વધુ, જાહેર ખબર ઓછી. ક્યારેક કોઈ અસાધારણ ઘટના બને ત્યારે સવારનું છાપું બપોરે ‘વધારો’ બહાર પાડે જેમાં પહેલે પાને એ અસાધારણ ઘટના અંગેના સમાચાર છાપ્યા હોય. બાકીનાં પાનાં સવારવાળાં જ હોય. આજની જેમ એ જમાનો દરેક મિનિટે ‘બ્રેકીંગ ન્યૂસ’નો નહોતો એટલે વરસમાં માંડ બે-ત્રણવાર આવો ‘વધારો’ બહાર પડે. પછી આવ્યાં સાંજનાં છાપાં. ૧૯૦૨ના મેં મહિનાની પહેલી તારીખે અરદેશર બેહરામજી પટેલે ‘સાંજ વર્તમાન’ શરૂ કર્યું તે પહેલવહેલું સાંજનું ગુજરાતી છાપું. અરદેશરજીને ક્રિકેટનો જબરો શોખ. પારસીઓ અને અંગ્રેજો વચ્ચેની પહેલી ક્રિકેટ મેચ તેમણે ગોઠવી હતી. ક્રિકેટ અંગે તેમણે ઈન્ગલંડની મુસાફરી પણ કરી હતી. આ ઉપરાંત તેમણે ઘણા નાટકો પણ લખ્યા હતા જે રંગભૂમિ પર સફળતાથી ભજવાયા હતા. સાંજના છાપાના ફેલાવાને પીઠબળ મળ્યું હતું રોજ લોકલ ટ્રેનમાં મુસાફરી કરનારાઓનું. ઓફીસ કે દુકાનેથી પાછા ફરતા સ્ટેશન નજીકથી કે સ્ટેશન પરથી સાંજનું છાપું ખરીદવાનો જાણે વણલખ્યો નિયમ. મુસાફરી દરમ્યાન છાપું વંચાતું જાય. એટલે સમાચાર ઓછા, અને હલકું-ફૂલકું વાચન વધારે એવો ઘાટ સાંજનાં છાપાંનો ઘડાતો ગયો.

અરદેશર પટેલ

કોઈ મુંડ મુન્ડાવે, ને કોઈ દાઢી કાઢી નાખે,
કોઈ રાખે ચોટલી ને કોઈ રાખે ચોટલો,
સરવ ધરમનો મરમ સદાચરણ છે,
દુરાચરણ તે પ્રૌઢ પાપ તણો પોટલો. (દલપતરામ)

ભગવાનદાસ કાકાના દીકરાઓ રોજ દાઢી કરવામાં સ્વાવલંબી હતા, પણ ભગવાનદાસ કાકા નહોતા. એટલે રોજ સવારે તેમની દાઢી કરવા પૂંજાભાઈ રોજ ઘરે આવે. ચામડાની કાળી બેગમાંથી એક પછી એક ઓજારો કાઢે, જાણે કોઈ સર્જન ઓપરેશન કરવા માટે પોતાના ઓજારો કાઢતો હોય તેવી અદાથી. રમીલા વહુ માથે ઓઢીને આવે છે અને પિત્તળના એક જૂના ગન્જીયામાં ગરમ પાણી મૂકી જાય છે. હજી શેવિંગ ક્રીમ કે ફોમ આવ્યાં નથી. એક ડબ્બીમાંથી ગોળ આકારનો શેવિંગ કાઢી પૂંજાભાઈ તેના પર પાણીવાળું બ્રશ ગોળ ગોળ ઘૂમાવે છે અને પછી જે ફીણ થાય તે ભગવાનદાસ કાકાની દાઢી પર લગાડે છે. અને પછી લાંબા, ચળકતા અસ્ત્રાથી દાઢીનાં વાળને નિર્મૂળ કરવા મંડી પડે છે. આ બધાં કામ દરમ્યાન તેની જીભ તો સતત ચાલુ જ હોય છે. ગઈ કાલના છાપામાં વાંચેલા ખબર, પડોશી પાસેથી સાંભળેલી અફવાઓ, બીજા કોઈ ઘરાકે આપેલી ‘ખાનગી’ માહિતી. પૂછે છે : તે હેં કાકા! સાંભળ્યું છે કે અંગ્રેજ સરકાર રૂપિયાની નવી નોટ બહાર પાડવાની છે તેના પર ગાયની ચરબી લગાડવાની છે, જેથી દેશ આંખો વટલાઈ જાય. સાચી વાત? પૂંજાભાઈ આ રીતે ઘરમાં આવે એ વિલાસકાકીને બહુ ગમતું તો નથી, પણ શુ થાય? ગામ જેવો ઘરનો ઓટલો મુંબઈમાં ક્યાંથી કાઢવો?

નળ છે વહેતા મીઠા નીરના રે,
ધોરી રગો શરીરમાં જેમ. (દલપતરામ)  

સવારે એક ભૈયાજી દૂધ આપી ગયા, હવે આવે બીજા ભૈયાજી, વાવડી કહેતા કૂવાનું પાણી લઈને. આમ તો છેક ૧૮૬૦થી મુંબઈમાં પાઈપ વાતે પાણી આપવાનું શરૂ થયું હતું. અને વીસમી સદીમાં તો લગભગ ઘરે ઘરે નળનું પાણી આવતું. આખો દિવસ નહિ, સવારે અને સાંજે થોડો થોડો વખત. પાણી આવે ત્યારે મોટા પીપડામાં ભરી લેવાનું. પછી જરૂર પ્રમાણે વાપરવાનું. પણ ભગવાનદાસ કાકાના કુટુંબની જેમ ઘણા રુઢિચુસ્ત કુટુંબો નહાવા-ધોવા માટે નાળાનું પાણી વાપરે, પણ પીવા માટે નહિ. નળ આવ્યા તે પહેલાં કૂવા અને તળાવો મુંબઈની તરસ છીપાવતા. હવે તળાવો તો લગભગ રહ્યા નહિ, પણ કૂવાઓ તો હતા. આવા કૂવાનું પાણી તાંબાના ઘડામાં ભરીને રોજ સવારે ભૈયાજી ઘરે-ઘરે પહોચાડે. ગરગડી, દોરડું ને હાન્ડાની મદદથી કૂવામાંથી કાઢેલું પાણી લાકડાના મોટા પીપમાં ઠાલવે. એ પીપ એક ગાડા પર ફિક્સ કરેલું હોય. ગાડું હંકારીને ભૈયાજી ઘરે ઘરે જાય અને ઠરાવ્યા પ્રમાણે રોજ એક-બે હાંડા પાણી આપીને જાય. બોમ્બે હાઈ કોર્ટ પાસેના કૂવાની જેમ કેટલાક કૂવાનું પાણી તો પ્રખ્યાત. એક દિવસ એવો પણ આવશે કે જ્યારે પીવાનું પાણી પ્લાસ્ટિકની બાટલીમાં વેચાશે એવું તો ત્યારે કોઈએ સપનામાં પણ ધાર્યું નહોતું.

ભગવાનદાસ કાકાના ઘરથી થોડે દૂર પ્રિન્સેસ સ્ટૃીટ. પારસીઓની સારી એવી વસ્તી. થોડે દૂર ચીરા બજારની માચાલી બજાર. પારસીઓની વસ્તી હોય ત્યાં માચાલી, પાઉં, ઈંડા વગેરે વેચનારા ફેરિયાઓ રોજ આવે. એ વખતે પાઉં એટલે આજે જેને લાદી પાઉં કહીએ છીએ તે જ. સ્લાઈસ્ડ બ્રેડ ત્યારે કોઈએ જોઈ નહોતી. વહેલી સવારે બેકરીમાં તૈયાર થયેલા તાજા, નરમ પાઉં. સાસુન ડોકની તાજી માછલીઓ. પારસી ઘરોની એક લાક્ષણીકતા. કોઈ ફેરિયાએ દાદર ચડીને ઉપર જવું ન પડે. બાલ્કનીમાં એક મજબૂત દોરીનો એક છેડો કઠેડા સાથે બાંધ્યો હોય. બીજે છેડે વાંસની ટોપલી બાંધી હોય – પ્લાસ્ટિકને આવવાને હજી વાર હતી. ફેરિયો આવે ત્યારે ટોપલી ઉપરથી નીચે સરકાવાવાની. ફેરિયો પાઉં કે ઈંડા કે માચાલી તેમાં મૂકે એટલે દોરી ખેંચીને ટોપલી ઉપર લઇ લેવાની. હવે તેમાં પૈસા મૂકીને ફરી ટોપલી નીચે. ફેરિયો પૈસા લઇ લે એટલે ટોપલી ઉપર. ક્યારેક ઘરનું કોઈ માણસ પાકીટ કે રૂમાલ કે એવું કઈ ભૂલી ગયું હોય ત્યારે પણ આ ટોપલી કામ આવે.

મહાલક્ષ્મી પાસેનો ધોબીઘાટ

અને રવિવારની સવારનો આગંતૂક ધોબી

વોશિંગ મશીન તો હતા નહિ, એટલે ભગવાનદાસ કાકાને ઘરે અને બીજા ઘણા ઘરે દર રવિવારે સવારે ધોબી આવે. ઘરમાં પડેલી કોઈ જૂની ડાયરીને ‘ધોબીની ડાયરી’ બનાવી દેવાય. ધોબીને આપવાના બધાં કપડાં ભેગાં થઇ જાય એટલે રમીલા ડાયરીમાં તેણી નોંધ કરી લે. ૫ ખમીસ, ૪ પાટલૂન, ૩ કફની, ૫ સાડી, વગેરે. ધોબી આવીને એ કપડાં લઇ જાય અને આગલે રવિવારે આપેલાં કપડાં ધોઈ, ઈસ્ત્રી કરીને આપી જાય. ધોવા માટે કપડાં મોટે ભાગે જાય મહાલક્ષ્મી સ્ટેશન પાસે આવેલા ધોબી ઘાટ પર. દર મહીહિને હિસાબ કરીને ધોબીને પૈસા ચૂકવાય. હિસાબ થાય સો કપડાના ૧૫, ૨૦, કે ૨૫ રૂપિયાના હિસાબે. રેશમી કે જરીવાળા ભારે કપડાં ધોબીને ન અપાય. ધોવડાવવાની બહુ જરૂર હોય તો નજીકની લોન્ડ્રીમાં અપાય. ભૂલેચૂકે ધોબીથી એક-બે કપડાં ખોવાઈ જાય કે બદલાઈ જાય તો તે દિવસે તેની સાથે ધર્મયુદ્ધ થઇ જાય. ત્યારે કોલસાની ઈસ્ત્રી વપરાતી એટલે કોઈ વાર એકાદ કપડું થોડું બળી પણ ગયું હોય. ત્યારે મિનિધર્મયુદ્ધ થઇ જાય.

વીતેલાં વર્ષનો ટપાલી

પિત્તળનાં વાસણને કલાઈ કરવા દર બે-ત્રણ મહિને કલાઈવાળો આવે. ગરમ ગરમ કલાઈ લગાડ્યા પછી તરત વાસણને પાણીની બાલ્દીમાં ડૂબાડે ત્યારે જે છમકારો થાય તે સાંભળવાની ભગવાનદાસ કાકાની દીકરીને બહુ મજા આવતી – એ નાની હતી ત્યારે. તો વરસમાં એક વાર ઘરે દરજી બેસે. ઘરના નાના-મોટા, સ્ત્રી-પુરુષ-બાળક બધાના આખા વરસનાં કપડા સીવે. બધા માટેનાં કાપડની ખરીદી એક સાથે તાકાને હિસાબે થાય. એટલે બધા છોકરાના ખમીસ-પાટલૂન એક જ કપડાંના, છોકરીઓનાં ફરાક એક જ કપડાંના. દરજી દર વરસે આવે એટલે તેને માપ લેવાની ભાગ્યે જ જરૂર પડે. છતાં જરૂર પડે તો પુરુષો-છોકરાઓના માપ લે, પણ મા-બહેનોના માપ તો લેવાય જ નહિ. જરૂર પડે તો અગાઉ સીવેલું કોઈ કપડું નમૂના તરીકે માગી લે. એવી જ રીતે લગનસારા પહેલાં ઘરે પરોણીગર બેસે. મોતીના બંગાળી, માલા વગેરે ઘરેણાં પરોવીને નવા તૈયાર કરી આપે. એ માટેના સોનાનો ઢોળ ચડાવેલા ચાંદીના ‘ઘરા’ કે ખોખા પહેલેથી ગુલાલ વાડી જઈને ખરીદી લીધા હોય. જે ઘરેણાં ભાંગ્યા-તૂટ્યાં હોય તે સમાનામા પણ કરી આપે.    

પ્રગટ : “ગુજરાતી મિડ ડે”, 04 જાન્યુઆરી 2020 

આશ્ચર્યની વાત છે નહીં! સનાતન ધર્મની અંદર શ્રમણોએ જે સુધારા કર્યા હતા એની અસર લગભગ ભૂંસાઈ ગઈ હતી. બ્રાહ્મણવાદ, કર્મકાંડનો અતિરેક અને સામાજિક અસમાનતા એના એ સ્વરૂપમાં કાયમ હતી. બીજાને પોતાનામાં સમાવતી અને વાટીને એકરસ કરતી ખરલ સામે પેદા થઈ રહેલા અવરોધોને દૂર કરવામાં હિંદુઓએ ભાગ્યે જ કોઈ પ્રયાસ કર્યા હતા. અને ત્રીજું હિંદુઓ હિંદુ સમાજની મર્યાદા અને ઉકેલની બાબતમાં સાવ બેફીકર હતા. શા માટે હિન્દુસ્તાનમાં હિંદુઓની બહુમતી હોવા છતાં હિંદુઓનો પરાજય થયો હતો અને હજુ પણ શા માટે બહુમતી હિંદુઓ પર લઘુમતી મુસલમાનોનું રાજ છે એવો સામાન્ય પ્રશ્ન પણ હિંદુ માનસમાં જાગ્યો નહોતો. આવી તો કોઈ પ્રજા હોય? પણ આ પૃથ્વી પર ભારતીય ઉપખંડમાં આવી પ્રજા હતી. તુલસીદાસે તો કહ્યું પણ હતું કે શાસક આવે ને જાય આપણને શું ફરક પડે છે.

આની વચ્ચે યુરોપમાં પુનર્જાગરણનો યુગ શરૂ થયો હતો જેણે પ્રજામાં નવો ઉત્સાહ અને સાહસ પેદા કર્યાં હતાં. શંકા કરો, પ્રશ્ન કરો અને જાતે ખાતરી કરો. તમારી સુખાકારી તમારા હાથમાં છે, તમારા પુરુષાર્થમાં છે, કોઈની કૃપામાં નથી. આ નવા જોમે ભારત અને યુરોપ વચ્ચે જે મુસ્લિમ વિશ્વ હતું એના અવરોધને હટાવી દીધો. જો ભારત નામનો કોઈ સમૃદ્ધ દેશ છે અને એ દેશમાંથી તેજાનાઓ અને બીજી ચીજો મુસલમાનો આયાત કરીને આપણે ત્યાં વેચે છે તો એ છે ક્યાં? આપણે જ કેમ ત્યાં ન પહોંચી જઈએ?

બસ, આ એક પ્રશ્નમાંથી ભારતની ‘ખોજ’ શરૂ થઈ. એ ‘ખોજ’ સાર્વત્રિક અસર કરનારી વ્યાપક નીવડવાની હતી, માત્ર પૃથ્વી પરનો એક ભૂભાગ શોધવા પૂરતી નહોતી રહેવાની. જ્યારે ખોજ શરૂ થઈ ત્યારે તો એ વ્યાપાર કરવાના અને આરબ વિશ્વના મુસ્લિમ વ્યાપારીઓને વચ્ચેથી હટાવીને વધુ નફો કમાવાના ઈરાદે શરૂ થઈ હતી. તેમણે જ્યારે ભારત નામનો ભૂભાગ શોધી કાઢ્યો ત્યાર પછી તેમને ટીપિકલ ભારતીય માનસ(હિંદુ માનસ કહો)નો પરિચય થવા લાગ્યો હતો અને તેમને અનુભવ થવા લાગ્યો હતો કે આ કોઈ અલગ જ વિશ્વમાં વસતી પ્રજા છે. વાસ્કો ડી ગામાએ ભારતમાં પગ મુક્યો એનો પહેલો જ પ્રસંગ જોઈએ.

વાસ્કો ડી ગામાએ કેરળમાં કાલીકટમાં પગ મુક્યા પછી કાલીકટના રાજા ઝમોરીનના દરબારમાં ગયો. રાજાએ વાસ્કો ડી ગામાને આવવાનું કારણ પૂછ્યું તો તેણે શરમાયા કે સંકોચ વિના કહ્યું હતું કે ઈસાઈઓ અને તેજાનાઓની ખોજમાં. ઈસાઈ ધર્મ મૂકી જવા અને તેજાનાઓ લઈ જવા. આમ છતાં પણ કાલીકટનો રાજા વાસ્કો ડી ગામાને મળીને પ્રસન્ન થયો હતો અને પોર્ટુગીઝ રાજાને મૈત્રીનો પ્રસ્તાવ મોકલ્યો. જવાબમાં પોર્ટુગીઝ રાજાએ ભારત જાણે કે કોઈ ગુલામ દેશ હોય એમ હજુ મોટી સંખ્યામાં વેપાર કરવા સાહસિકોને અને ઈસાઈ ધર્મનો પ્રચાર કરવા મિશનરીઓને ભારત મોકલ્યા.

એ પછી તો કેરળના સમુદ્રમાં મુસલમાનો અને અને પોર્ટુગીઝો વચ્ચે મારામારી થઈ હતી. પોર્ટુગીઝોની પાછળ પાછળ બીજા યુરોપિયનો આવવા લાગ્યા અને તેમની વચ્ચે મારામારી શરૂ થઈ. હવે જે વેપારી કાફલાઓ આવતા હતા તેમાં તેજાનાની સુરક્ષા માટે સૈનિકો અને ચોકિયાતો આવવા લાગ્યા અને વ્યાપારની લડાઈ હજુ વધુ લોહિયાળ બનવા લાગી. ચાંચિયાઓ જહાજોને લૂંટતા હતા. આ બધું ભારતની ચીજવસ્તુઓ યુરોપમાં લઈ જઇને નફો કમાવા માટેની હતી.

આશ્ચર્ય એ વાતનું છે કે એક પણ હિંદુ વેપારીને ભારતીય ચીજવસ્તુઓ માટેની આવી લોહિયાળ લડાઈઓ જોઈને એવો વિચાર નહીં આવ્યો કે બીજા આપણો માલ વિદેશ લઈ જઈને વેચે તો આપણે કેમ ન વેચીએ! રાજાને પણ એવો વિચાર ન આવ્યો કે વિદેશીઓ પર ભારત આવવા ઉપર પ્રતિબંધ મૂકીને ભારતીય વેપારીઓને નિકાસ કરવા પ્રોત્સાહિત કરવા જોઈએ. આ સિવાય કાલીકટના રાજાને મૈત્રીના પ્રસ્તાવને પોર્ટુગીઝ રાજાએ ઠુકરાવી તો નહોતો દીધો, પણ તેનો ઉત્તર એક રાજા બીજા રાજાને આપે એવો સાલસતાપૂર્વકનો નહોતો એ છતાં ય રાજાને એ વાતનું કોઈ માઠું નહોતું લાગ્યું. કદાચ વાસ્કો ડી ગામાએ વતન પાછા ફરીને ત્યાંના રાજા સમક્ષ ભારત વિશેનું જે વર્ણન કર્યું હશે તેનું આ પરિણામ હશે. તેમણે કહ્યું હશે કે ભારતીય પ્રજા બહાર નજર નાખવાની આદત નથી ધરાવતી, તે પોતાનમાં મશગુલ રહે છે.

બીજું, કાલીકટના રાજા ઝમોરિને એક વાર વિચાર્યું પણ હોત કે વિદેશી વેપારીઓને ભારતમાં આવતા અટકાવવા જોઈએ અથવા એકબીજાનો માલ લૂંટનારાઓને કે ચાંચિયાગીરી કરનારાઓને અટકાવવા જોઈએ તો તે એમ ક્યાં કરી શકે એમ હતો! ભારત પાસે આટલો મોટો દરિયાકિનારો હોવા છતાં ભારતીય શાસકોએ સમુદ્રની સંભાવનાઓ ઓળખી જ નહોતી. સંરક્ષણની દૃષ્ટિએ નહીં, વિસ્તરવાની દૃષ્ટિએ નહીં કે વ્યાપારની દૃષ્ટિએ પણ નહીં. દરિયાપાર જવું એ હિંદુ માટે પાપ ગણાતું હતું, કારણ કે બૌદ્ધો ધર્મપ્રચાર કરવા વિદેશમાં જતા હતા અને બૌદ્ધોને નીચા બતાવવા માટે આર્યાવર્તને છોડીને વિદેશમાં જવું એને પાપ ગણાવવામાં આવ્યું હતું. આવી ઉદાસીનતાને કારણે સમુદ્રની સુરક્ષા કરવાની પણ કોઈ વ્યવસ્થા ભારતના દરિયાકાંઠાના શાસકો નહોતા ધરાવતા.

આમ હિંદુ પ્રજા, હિંદુ વેપારી અને હિંદુ શાસકની નજર સામે દરિયામાં ભારતીય ચીજવસ્તુઓ દ્વારા નફો કમાવા માટે કત્લેઆમ ચાલતી હતી અને કત્લેઆમ પાંચ પાંચ હજાર ગાવ દૂરથી આવીને લોકો કરતા હતા, પરંતુ અહીંના હિંદુઓને કોઈ ફરક નહોતો પડતો. વિદેશીઓને હિંદુઓનું આ પાસું ધ્યાનમાં ન આવે એવું તો બને જ નહીં. શિકારી ઘરના દરવાજે આવી જાય ત્યાં સુધી તે ન બચવાની કોઈ કોશિશ કરે કે ન શિકારીને તગેડી મૂકવાની. યુરોપિયનોને તરત જ સમજાઈ ગયું હતું કે ભારતમાં ધંધાની અનુકૂળતા તો છે જ, પણ ઈસાઈ ધર્મના પ્રચાર-પ્રસારની પણ અનુકૂળતા છે. આગળ જતા તેમને એ પણ સમજાઈ ગયું કે ધારો તો ભારતને કબજે કરીને રાજ કરવાની પણ અનુકૂળતા છે.

દુન્યવી બાબતો માટે ઉદાસીન હિંદુ એક ગજબનું પ્રાણી છે. શરૂઆતનાં વર્ષોમાં યુરોપિયનોને હિંદુ સમજાતો પણ નહોતો. આવું વલણ ધરાવનારો કોઈ માણસ હોય એ વાતનું તેમને અચરજ થતું હતું. જનકની જેમ ઘરને આગ લાગે તો હિંદુને કોઈ ફરક નહોતો પડતો, પણ ફરક એ હતો કે જનક વેદાંતી હતા જ્યારે મધ્યકાલીન યુગનો હિંદુ નિયતિવાદી હતો. નસીબમાં ન હોય તો મળતું નથી અને નસીબમાં ન હોય તો ટકતું નથી એટલે રડવાનું શું અને રડીને શું ફાયદો! નિયતિ સામે માનવીય પુરુષાર્થ નકામો છે એટલે ધન માટે મ્લેચ્છોને લડતા જોઇને તેને તેમની ઉપર દયા આવતી હતી. અનુસરવાનું બહુ દૂર રહ્યું.

એટલે તો વાસ્કો ડી ગામાએ ભારતમાં પગ મુક્યો એ પછી ૪૧૦ વરસે ગાંધીજીએ તેમની નાનકડી પુસ્તિકા ‘હિંદ સ્વરાજ’માં લખ્યું છે કે ભારતને અંગ્રેજોએ ગુલામ નથી કર્યું, ભારતીયોએ સામેથી ગુલામી વહોરી છે. હિંદુએ પોતે પોતાના માટે રચેલાં વિશ્વને સાચું માની લીધું હતું અને તે બહાર જોતો બંધ થઈ ગયો હતો. ભારતની ખોજ કરવા આવેલા યુરોપિયનોએ ભારતની આ પણ એક ખોજ કરી હતી અને તેમને તેમાં ગોળનો ગાડવો નજરે પડ્યો હતો.

e.mail : ozaramesh@gmail.com

પ્રગટ :  ‘દૂધનું દૂધ, પાણીનું પાણી’ નામક લેખકની સાપ્તાહિક કટાર, ‘સંસ્કાર’ પૂર્તિ, “સંદેશ”, 05 જાન્યુઆરી 2020