જેઓ કહી ચૂક્યા છે અને હજુ કહે છે કે, ‘આપણા ભારત દેશની પ્રજામાં અસહિષ્ણુતા વધતી ચાલી છે’, તેમાંની મોટા ભાગની હસ્તીઓનાં (તથા જેમની એવું ચીંધી બતાવવા બદલ મિટાવી દેવાઈ છે તેવી બિન-હસ્તીઓના) નામ – થેન્ક્સ ટુ મીડિયા – આપણા જાણવામાં આવ્યા છે.

હાલના (નમો તો જ ગમો તેવા) સમયમાં મારે નમ્રપણે કહેવું છે કે પેલા સહુ કહેનારાઓ કહેવામાં લગાર ચૂક્યા છે. હું સાધાર નિવેદન કરવા માગું છું (સાલા, તું કઈ વાડીનો મૂળો કે તારું નિવેદન સાંભળવા/છાપવા કોઈ મીડિયા તૈયાર થાય? છતાં કરવું હોય તો કર -) કે : “આપણા ભારત દેશમાં અત્યારે તો ઉચ્ચોચ્ચ કોટિની સહિષ્ણુતા પ્રવર્તે છે. એ માટેના આધારો શોધવામાં સુજ્ઞ તો શું, મારા સરીખા અજ્ઞ જનોને પણ મહેનત લેવી પડે તેમ નથી. જુઓ:

* આજે પણ “હિન્દુત્વ-રક્ષણ”ના નેજા અને નારા હેઠળ કઢાતા ફતવા – સોરી, ‘આદેશો’; છડેચોક થતી જોહુકમી અને હત્યાઓ સામે અવાજ ઉઠાવનાર તો ગણ્યાગાંઠ્યા જ છે; બાકીની બહુમતિ એવા હત્યારાઓ પ્રતિ સહિષ્ણુતા દાખવતી છે. બરાબર?

* ગાજર સામે નજર કરીને ગર્દભ નામનું પ્રાણી જો દોડાવી શકાતું હોય તો ‘વિકાસ’ નામના ગાજર પાછળ પ્રજાને દોડાવી, થોડાંક ધનિકોને અધિક ધનિક અને વંચિતોને અધિક વંચિત રાખવાના ખેલના જાદુગરો પ્રતિ ભારતની પ્રજા ‘સહિષ્ણુ’ નથી એમ કોણ કહેશે?

* કોઈ પણ ધર્મગ્રંથોના તુલનાત્મક અભ્યાસ વિના, માત્ર બાબાઓ અને નેતાઓની દોરવી દોરાઈને કોમી રમખાણો સમયે નાચી અને રાચી ઊઠતી આ પ્રજા ‘સહિષ્ણુ’ નથી એમ કહી શકાય ખરું?

હાશ, મારે કહેવાનું મેં કહી દીધું. હવે એ વાંચીને કોઈ મારા પર હુમલો કરે, મારી હત્યા કરે તો ‘સહિષ્ણુતા’ ના બચાવ ખાતર થનાર પહેલો શહીદ હું હોઈશ.

(જા, જા, સાલા, તું કઈ વાડીનો મૂળો?)

***

e.mail : 2bhabhai@gmail.com

દુનિયા વિષે હું શું લખું?

(છંદ : કટાવ)

લોકો કે’છે : “પ્રેમ-બ્રેમની વાતો છોડો, વાસ્તવની દુનિયાની તો કંઇ વાત લખો ને!”
ઈ કઇ દુનિયા, હેં? બોલો તો ! :

પૈસાલોભી ધનવાનોની? સત્તાલોભી નેતાઓની? નબળા ઉપર શૂરાઓની?
‘ધરમ અમારો સૌથી સારો’ – એમ કહીને,
જે પોતાને હિંદુ, મુસ્લિમ, ઇસઇ ગણાવી,
‘ભલમનસાઈ’ ’ને ‘સચ્ચાઈ’, ‘મદદ-પરસ્પર’, ‘હમદર્દી’ ’ને ‘પ્રેમસગાઈ’,
એવા જે સદગુણ માણસના (અને વળી સહુ પ્રાણીમાત્રના) તે સઘળા બસ લઈ ઓળવી,
માણસ-માણસ વચ્ચે ખાસ્સી — રંગભેદ ને ન્યાત-જાતની, એક પંથ ને બીજા પંથની –
ચણી દીવાલો,
ભોળા ભરમાઉં લોકોનાં ટોળાં પાડી, ઉશ્કેરીને હાંકી હાંકી,
“વિધર્મી”ઓની, “કાફીરો”ની, કત્લેઆમ સુધી દોરવતા ગુંડાઓની?

વાતો? ’ને તે હું ય કરું?
ના. ના. જાઓ, એવી “વાતો” કરનારા અનેક છે.
છાપાંમાં, ટીવીમાં જુઓ; વળી સાંભળો જઈ સંસદ કે ‘લોક’ અને હા ‘રાજ્ય’ નામની 


(અદભૂતોમાં શ્રેષ્ઠ ગણાતાં નટમંડળની) કોઈ સભામાં !

ત્યાં એ બધાં ય વારે તહેવારે કરતા રે’ ભાષણ પર ભાષણ
તેમાં જે “લોક બધાં”નાં ભાવિને ઉજ્જવળ કરવાની, તે “લોકો”ની,
–મજદૂરોની, ખેડૂતોની, મહિલાઓની,
ભૂખ્યાં-તરસ્યાં બેળેબેળે જીવતાં રે’વા મથનારાંની — 
થોડી યે જો “વાત” કરું તો 
રહે ફર્ક શો મારી કવિતામાં ને પેલાઓનાં ઠાલાં બણગાંઓમાં?

હું ય જરા તો જાણું (દિલમાં દાઝું) છું
આ ધરતી પર વસનારાં અગણિત ભૂખ્યાં-તરસ્યાં પેટ મહીંની આગ.
અરે ના. ધરાર ના છે;
મારે નથી પકવવી કોઈ ખીચડી એ બળબળતી આંચે એની;
નથી પ્રદર્શન કરવું મારે “હમદર્દી”ની “વાત” – અરે, ‘કવિતા” ય – કરીને.

દિલની સાચી દાઝ લઈને લખી ગયા છે ઘણા – કરાવું યાદ?

સાંભળો લોકગીતના ઢાળે:

“ધરતીને પટે પગલે પગલે, મૂઠી ધાન વિના નાનાં બાળ મરે;
અહો-રાત કરોડ કરોડ ગરીબોના પ્રાણ ધનિકોને હાથ રમે…
ત્યારે હાય રે હાય કવિ તુને સાગર-તીર કેરાં શેને ગીત ગમે?”

(ઢાળ ચાલુ રાખો)

ગાઈ ગાઈ જગાડવાને કરુણા, મથતા રહ્યા વીર મેઘાણી સદા,

હવે એના જ નામે, ધનિકોના એજન્ટશા કૂડા નેતા જુઓ,
અહો-રાત મેળાવડા ભરી ભરી પકવાન પકાવવા ખેલ કરે..
ત્યારે કેવી રીતે કહું વાત ગરીબોની કોઈ કવિતામાં કેમ હવે?
એનાં ભીતરની નથી એબ ઉઘાડવી આ “દુનિયા”ની પાસ અરે!
હજુ રહીસહી એબ જાળવવી મારે એ દુખિયાંની ખાસ ખરે!

(મનહર)

જાણું છું તાકાત મારી થોડીક જ હતી અને
તે ય હવે ઝડપથી ક્ષીણ થતી જાય છે.
“દુનિયા”ની સામે મારું લગારે ય ગજું નથી,
તો ય હું એકાદ કામ કરી જવા ધારું છું:
હાથમાં કલમ છે (જે માએ રોપી આપી), તેની 
નવીન શાખાએ નવી કવિતાઓ ફૂટશે.
પ્રેરણાની હશે થોડી, બળાપાની પણ ખરી,
કોઈને એ ગમશે વા લાગશે એ આકરી.
એકાદી તો એવી હશે, (આશા કેમ છોડી દઉં?)
ફેરવશે પથારી જે નઠારા તમામની.

માયા મને “દુનિયા”ની હતી નહીં, અને નથી,
(દાવો લાગ્યો? ગાળ દેજો; મને નહીં વાગશે!)
ગમે તેવી હોય, કાળજામાં દાઝ્યે લખાતી આ
કવિતાથી શ્રાપ પેલી “દુનિયા”ને લાગશે.

* * *

૨૨ જૂન ૨૦૧૫

e.mail : 2bhabhai@gmail.com

અમદાવાદ શહેરમાં આજે જે રિલીફ રોડ કહેવાય છે, ત્યાં “મોહનલાલ હેમચંદ ઝવેરી – મ્યુિનસિપલ પ્રાથમિક શાળા” આવેલી છે. હું તેમાં ભણેલો. આ વાત ચોથા ધોરણના વર્ગમાં હતો ત્યારની છે.

એ વર્ગ શાળાના હેડમાસ્તર લેતા હતા. ગૌર વર્ણના, ઉજળા સરખા, ગોળમટોળ, સફેદ ઝભ્ભો અને ધોતિયું પહેરેલા એ ‘સાહેબ’ મને હજુ નજરે તરવરે છે. તેઓ ભણાવતા સરસ અને ભાગ્યે જ ગુસ્સો કરતા. સોટી તો નહોતા જ રાખતા; આંગળીઓ પર ફૂટપટ્ટી પણ ન મારતા.

તે દિવસે પણ એવું જ કરેલું એમણે. તેમણે દાખલા ગણવા આપેલા અને અમે વિદ્યાર્થીઓ પોતપોતાની સ્લેટમાં મોઢું નાખીને ગણવામાં પડ્યા હતા. તેમાં બે છોકરા વચ્ચે કશીક ચણભણ થઈ અને તે સાહેબના કાને પડી. તેમણે ઘાંટો પડ્યા વગર દ્રઢ અવાજે પૂછ્યું : “શું છે? કેમ અવાજ કરો છો? દાખલા ગણવામાં ધ્યાન આપો જોઈએ!”

એકાદ મિનિટની શાંતિ પછી એ જ છોકરાઓના અવાજ ફરી મોટા થયા. સાહેબે હવે નામ દઈને પૂછ્યું: “કેમ ભીખુ, શાની કચકચ ચાલે છે?”

ભીખુ નીચું જોઈ ગયો. એની પાસે બેઠેલો રમેશ બોલી ઊઠ્યો: “સાહેબ, આ કનુએ ભીખુને કોણી મારી’તી”. સાહેબે કનુને પૂછ્યું, “આ રમેશ સાચું કહે છે?” કનુ મૂંગો રહ્યો.

સાહેબે કનુને પોતાના ટેબલ પાસે બોલાવ્યો. “તેં ભીખુને કોણી મારેલી ને?” કનુએ રીસભર્યા સાદે કહ્યું, “સાહેબ, એણે મને ગાળ દીધી!”

સાહેબ હજુ તો “એમ?” એટલું બોલે ત્યાં કનુએ સાહેબના કાનમાં જ કહી દીધું કે ભીખુએ કઈ ગાળ દીધેલી.

સાહેબ કહે, “એણે દીધી તો દીધી; પણ તેં લીધી શું કામ? અને અહીં આવીને પછી તે મને દીધી ! જા; બેસી જા. દાખલામાં ધ્યાન આપો, જોઉં ..” અને ભીખુને પણ કહ્યું: “ભીખુ, આવી ગાળ તારા મોઢામાં આવે એટલે પહેલું તો તારું મોઢું ગંધાતું થયું ને? ચાલ, તું પણ દાખલામાં ધ્યાન આપ તો !”

આ બધો વખત સાહેબ નારાજ હતા પણ ગુસ્સે ન હતા તે મને બરાબર યાદ રહી ગયું છે. એ અમારા હેડમાસ્તરનું નામ યાદ નથી રહ્યું; પણ એમની ધીરજ અને એમણે સમજાવેલી વાત તો કાયમ યાદ રહી ગઈ છે.

ગાળ વિશેની તેમની શિખામણ કે તેમની ધીરજ, બંને શીખવા યોગ્ય હતાં – જે હું કંઈક અંશે શીખવા મથતો પણ રહ્યો છું – તેમ છતાં તે ઉપરાંતનું પણ હું તે દિવસથી શીખી ગયો હોઈશ તેમ મને મોટો થયા પછી સમજાયું છે. આજે તેની જ વાત કરવી છે.

અમારા ઘરમાં “સાલો / સાલી” પણ ન બોલાય એવી ગાળ ગણાતી. અમે રિસાઈએ ત્યારે બહુ બહુ તો “ગધેડા” “ચાંપલા” જેવી ગાળ દેતા. ગાળની સાથે તે દેવા માટેનો જે અવાજ, જે લહેકો, જે કાકુ આપણે કાને પડતા હોય છે તેનું મહત્ત્વ મને લગભગ તે જ કાળે, એટલે કે દસ વર્ષની ઉંમરે જ ધ્યાનમાં બેસી ગયું હતું. નિશાળે જતાં આવતાં રસ્તાની કોરાણે આવેલી દુકાનો પરનાં પાટિયાં ઉપર શેઠ દલીચંદ કે શેઠ શંકરલાલ લખ્યું હોય તે વાંચીને મને થતું કે કોઈને ગાળ દેતા હોઈએ એવા અવાજે, “જા જા હવે, દલીચંદ!” કહીએ તો કેવું? એકાદ વાર આવો પ્રયોગ કરેલો ત્યારે સામેનો છોકરો એકાદ ક્ષણ ગૂંચવાઈ ગયેલો; પણ પોતાને કશીક મોટી ગાળ દેવાઈ છે એમ માની લઈને એવો મારવા દોડેલો કે મને ભાગવું ભારે પડી ગયેલું. શબ્દની – એટલે કે અવાજની સુધ્ધા – શક્તિનો આ ત્રીજો પાઠ મને મળેલો.

એ પછી તો “ગાળ” ગણાતા શબ્દો ઉચ્ચારવાની જરૂર જ ના રહી. મને યાદ છે, કોલેજ કાળમાં એક છોકરાને બધા જ પ્રકારની અને બધી કક્ષાની ગાળો આવડતી અને તે સહેજ બોલાચાલી થાય તો ય હંમેશાં મોટી મોટી જ દેતો. એક દિવસ હું એના વાંકમાં આવી ગયો હોઈશ તે એણે મને એક મોટી ગાળ દીધી.

અમારા હેડમાસ્તરે શીખવ્યા મુજબ મેં તે “લીધી” તો નહીં જ પણ સામે કશી દીધી પણ નહીં. માત્ર એની સામે તાકીને એટલું જ કહ્યું કે, “તું એમ ના સમજતો કે ગાળો બધી તને જ આવડે છે; મને આવડે છે તેમાંની એકાદ પણ તને ચોપડાવીશ ને, તો તારા કાનના કીડા ખરી પડતાં વાર નહીં લાગે!!” એ મારી સામે જોઈ રહ્યો. કદાચ પોતાને આવડતી હોય તેમાંની કે તે સિવાયની કઈ ગાળ મારા મનમાં હશે તે વિચારમાં પડ્યો હોઈ શકે. એણે શું વિચાર્યું હશે તે તો કેમ જાણવા મળે; પણ એ એવું જ કંઈક વિચારે અને એ રીતે એક કે વધારે ગાળ લેતો થાય એટલો જ મારો ઈરાદો હતો. અને હા, મારું મોઢું ગંધાતું ન થાય એ તો મારે ધ્યાન રાખવાનું હતું જ ને?

મજૂર વિસ્તારમાં ઉછરેલો હોઈને હું “અપશબ્દ”ની તાકાતથી પરિચિત તો હતો; પરંતુ એના સૂક્ષ્મ અને દૂરગામી આંદોલનો અને ઠંડી શક્તિથી વાકેફ થવા લાગ્યો તેમાં મારા સાહેબે અજાણતાં જ જે ભાગ ભજવ્યો તે માટે હું તેમનો સદાયનો ઋણી છું.

સૌજન્ય : https://bhabhai.wordpress.com/2014/11/25/એમણે-મને-શીખવ્યું-કે-૩/