ઝવેરીલાલ મહેતા એક વ્યક્તિનામ માત્ર નથી, ફોટો જર્નાલીઝમના એક આખા યુગનું નામ છે. એમના સુવર્ણ કાળમાં પણ એ એક અને અનન્ય હતા અને આજે પણ એમની જોડનો કોઈ નથી. વ્યવસાયી ઉપરાંત, વ્યક્તિત્વમાં પણ રજવાડી. એમના જીવનમાં ઢીલું પોચું કે કરચલીવાળું કઈ ના મળે. ૯૭ વર્ષે પણ ટટ્ટાર, ટકોરાબંધ અને ટીપટોપ, એમની ટ્રેડમાર્ક હેટ સાથે ચાલતા. એટલે જ જુઓને, આ લોક છોડીને પરલોકમાં જવાનું મહુરત પણ કેવું પસંદ કર્યું, દેવ દિવાળીનું. સાંજના એમણે આખરી શ્વાસ લીધો ત્યારના લોકો એમના ઉત્સવસભર જીવનને અંજલિ આપતા ફટાકડા ફોડે છે.

આમ તો એમનો પરિચય છાપાં વાંચતા શીખ્યો ત્યારનો. ‘ગુજરાત સમાચાર’ વાંચવાની શરૂઆત પહેલા પાને એમનો ફોટો અને એની નીચેની ફોટોલાઈનો વાંચીને જ થાય. ક્યારેક એમની ફોટોલાઈનો ફોટા કરતાયે લાંબી હોય. ફોટો એવો કે એ જોઇને થાય, કે આને ફોટોલાઈનની શી જરૂર! અને ફોટોલાઈન વાંચીને થાય, કે આમાં તો નવો જ ફોટો પ્રગટ્યો. ભારતમાં જ નહિ, દુનિયાભરમાં ફોટા નીચે વિગતવાર ફોટોલાઈનોની શરૂઆત કરનારા અને એને પ્રચલિત કરનારા આપણા ઝવેરીલાલ.

એમનો રૂબરૂ પરિચય ૧૯૯૦ની એક સાંજે થયો, જયારે ગુજરાતી પત્રકારત્વ અને ‘ગુજરાત સમાચાર’માં મેં પહેલો પગ મુક્યો. જોગાનુજોગ, ફોટોગ્રાફર શૈલેશ રાવલનો પણ એ પહેલો દિવસ હતો. ‘ગુજરાત સમાચાર’માં ઝવેરીલાલનું એકચક્રી શાસન. બીજા સીનિયર ફોટોગ્રાફર જી.એચ. માસ્ટર હતા, પણ ઝવેરીલાલનાં તાપ સામે એ ભલા માણસ. હવે ત્રીજા ફોટોગ્રાફર તરીકે શૈલેશ રાવલની એન્ટ્રી થઇ. મોડી સાંજે આપણા હીરો ઝવેરીલાલ તંત્રી વિભાગમાં પ્રવેશ્યા અને મારા ટેબલ પર જ એમની કેમેરા બેગ મૂકી બોલ્યા, “મારી દુકાન આગળ એક લારી (જી.એચ. માસ્ટર) તો હતી, હવે ખુમચાવાળો (શૈલેશ રાવલ) પણ આવી ગયો! ગમે તે આવે ને જાય, પહેલા પાને ચાર કોલમ તો શેઠે કાયમ માટે આપણને જ ભાડે આપી દીધી છે!” આ ઝવેરીલાલનો કાયમી મિજાજ, કોઈની સાડાબારી રાખ્યા વિના પોતાના મનમાં આવે એ બોલી નાખવું. પછી પોતે ફોડેલા બોમ્બની અસરની ચિંતા કર્યા વિના, સુરેશ મિસ્ત્રીને લઈને  ડાર્ક રૂમમાં ફોટો ડેવલપ કરવા જતા રહે. બીજે દિવસે પહેલે પાને એમનો જ ફોટો હોય એ કહેવાની જરૂર ખરી? એ વખતે પણ એમની ઉંમર ૬૫ વર્ષની હતી. ૭૫ વર્ષની ઉંમર પછી એમણે ‘ગુજરાત સમાચાર’ જવું બંધ કરેલું, પણ ‘ગુજરાત સમાચાર’માં એમની ફોટોગ્રાફી તો એમના ૯૭ વરસ સુધી ચાલી. લાગલગાટ અડધી સદીથી પણ વધુ, એમના અંતિમ શ્વાસ સુધી.

આમ તો એ મુંબઈની જે.જે. સ્કૂલ ઓફ આર્ટ્સમાં કોમર્સીઅલ આર્ટીસ્ટ થઇ, અમદાવાદની અરવિંદ મિલમાં કાપડની ડીઝાઈન બનાવવાની નોકરીએ લાગેલા, પણ મૂળે જીવ છાપાનો એટલે ફોટા પાડીને અલગ અલગ છાપાંમાં આપે. ૧૯૭૨નાં અરસામાં ‘ગુજરાત સમાચાર’ના શાંતિલાલ શાહને દિલ્હીમાં એક ફોટોગ્રાફરની જરૂર વર્તાઈ અને એમણે ઝવેરીલાલને કહેણ મોકલ્યું. ઝવેરીલાલ તો આવી તક અને પડકારની  જ રાહ જોતા હતા. થોડા સમયમાં જ એમણે ત્યાં એવો સિક્કો જમાવ્યો, કે વડા પ્રધાન ઇન્દિરા ગાંધી એમને રક્ષાબંધને રાખડી બાંધતાં થયાં.

ઝવેરીલાલ મશ્કરા પણ બહુ. ભલભલાની ફિલમ ઉતારે. મિમિક્રી પણ આબેહૂબ કરે. એમના નખરા અને હીરોગીરી જોઇને ક્યારેક થાય કે ઝવેરીલાલ મહેતા છાપાને બદલે રંગભૂમિ કે ફિલ્મોમાં ગયા હોત તો રમેશ મહેતા જેવા જ મહા નટ થયા હોત. ગમે તે મંચ હોય, ઝવેરીલાલના કેમેરાના ફોકસમાં હંમેશાં જીવન રહ્યું. એ કહેતા પણ, હું ચોપડા નથી વાંચતો, માણસોના ચહેરા વાંચું છું. એમના પત્રકારત્વમાં આવ્યા અગાઉ, છાપામાં પહેલા પાને નેતાઓના ઉદ્દઘાટનમાં રિબીન કાપતા કે દીપ પ્રગટાવતા ઔપચારિક ફોટા જ છપાતા. સૌપ્રથમ ઝવેરીલાલ જ સામાન્ય માણસને છાપાના પહેલે પાને લઇ આવ્યા.

હજુ તો છ મહિના પહેલા જ એમને રૂબરૂ મળવાનું થયું, ત્યારે કલ્પના નહોતી કે આ છેલ્લીવારનું હશે. શ્રેયાન્શભાઈ શાહે ‘ગુજરાત સમાચાર’ના ૯૦ની આસપાસ પહોચેલા ચાર જૂના જોગીઓ – ઝવેરીલાલ મહેતા, હરીશ નાયક, યશવંત મહેતા અને નટુ મિસ્ત્રી – નું એક અનૌપચારિક મિલન એમને બંગલે રાખ્યું હતું. એ વખતનો આ ફોટો જુઓ, એમાં ઝવેરીલાલનો ઉત્સાહ જોતા  લાગતું હતું, કે એમના શતાબ્દી સમારોહમાં બહુ રોનક હશે.

એ પછી થોડા સમય બાદ એમનો ફોન આવ્યો, ૯૭ વરસે એ જ ટકોરાબંધ અવાજ, “બાપુ, ચ્યવનપ્રાશ કયો સારો? મારે શરૂ કરવો છે, હવે ફોટા પાડવા જાઉં ત્યારે થોડો થાક વર્તાય છે!”

સૌજન્ય : ધીમંતભાઈ પુરોહિતની ફેઇસબૂક દીવાલેથી સાદર

લગભગ અઘોષિત હિંદુ રાષ્ટ્ર બની ગયેલા નરેન્દ્ર મોદીના હિન્દુસ્તાનમાં હિન્દુને કોઈ ગુલામ, લૂંટારુ, ચોર કે ડાકુ કહે તો એની શી વલે થાય? થોભો, આ હું નથી કહેતો. ગુજરાત અને ગુજરાતીમાં સૌથી પ્રતિષ્ઠિત જ્ઞાનકોશ કમ શબ્દકોશ ‘ભગવદ્‌ગોમંડળ’માં ‘હિંદુ’ શબ્દનો આ અર્થ આપેલો છે. ‘ભગવદ્‌ગોમંડળ’, પુનર્મુદ્રણ ૧૯૮૬, પ્રવીણ પ્રકાશન, રાજકોટ, ભાગ – ૯, પાનાનંબર : ૯૨૧૬.

‘ભગવદ્‌ગોમંડળ’ મૂળે તો ગોંડલના વિદ્વાન અને પ્રજાવત્સલ રાજા ભગવદ્‌સિંહનું ભવ્ય સર્જન. એ સાંજે ફરવા નીકળતા, ત્યારે પણ ખિસ્સામાં છુટ્ટા પૈસા રાખતા અને રસ્તામાં સામે મળતા લોકોને નવા નવા શબ્દો પૂછતા અને નવો શબ્દ આપે એને એ જમાનાના રણકતા સિક્કા આપતા. એમના સેવક ચંદુભાઈ પટેલે જૂનાનવા બધા શબ્દોનું સંપાદન કરીને ૧૯૪૪થી ૧૯૫૫ દરમિયાન ગુજરાતી ભાષાની યશકલગી સમાન ‘ભગવદ્‌ગોમંડળ’ના નવ ભાગ પ્રકાશિત કર્યા. 

ગૂજરાત વિદ્યાપીઠનો સાર્થ જોડણીકોશ માત્ર જોડણી પૂરતો શબ્દકોશ હતો, જ્યારે ‘ભગવદ્‌ગોમંડળ’ તો ગુજરાતી ભાષામાં આ પ્રકારનો સર્વપ્રથમ જ્ઞાનકોશ હતો. મહારાજ ભગવદ્‌સિંહ, ચંદુભાઈ પટેલ અને એમની કોશ કચેરીની ૨૬ વર્ષની મહેનતના પરિણામે પ્રગટ થયેલા નવ ગ્રંથોનાં કુલ ૯,૦૦૦થી વધુ પૃષ્ઠોમાં ૨,૮૧,૩૭૭ શબ્દોના ૮,૨૧,૮૩૨ અર્થો અને ૨૮,૧૫૬ રૂઢિપ્રયોગોનો સંગ્રહ છે. સામાન્ય રીતે હળવાશથી કહેવાય છે કે ગુજરાતીમાં દરેક શબ્દના બે અર્થ હોય છે, જ્યારે અહીં તો દરેક શબ્દના સરેરાશ ચાર-ચાર અર્થ છે.

આમ છતાં, એક હિંદુ રાજવીએ ‘હિંદુ’ શબ્દનો સાવ આવો અર્થ કેમ આપ્યો હશે? તમને સવાલ થવો જોઈએ. મને તો થયો. મેં અભ્યાસ કર્યો તો ખબર પડી કે ગુજરાતી, હિન્દી કે સંસ્કૃતના જૂના ગ્રંથોમાં ‘હિંદુ’ શબ્દ જ નથી તો અર્થનો તો સવાલ જ નથી. આપણા અભ્યાસુ કટારલેખક નગીનદાસ સંઘવી કહી ગયા છે કે સંસ્કૃતમાં ક્યાં ય ‘હિંદુ’ શબ્દ જ નથી. સ્વામી ધર્મબંધુએ વધુ વિગતવાર અભ્યાસ કરીને શોધ્યું કે વેદ, ઉપનિષદ, પુરાણ કે પ્રાચીન ધર્મગ્રંથોમાં, રામાયણ, મહાભારત કે સંસ્કૃત સાહિત્યમાં પણ ક્યાં ય ‘હિંદુ’ શબ્દ મળતો જ નથી, આર્ય શબ્દ છે. હિંદુ નહિ.

સ્વામી ધર્મબંધુના અભ્યાસ મુજબ, સૌ પ્રથમ આપણને હિંદુ તરીકે સંબોધ્યા આરબોએ, બાદમાં મુસલમાનોએ અને બ્રિટિશરોએ. એટલે, હિંદુ બીજા લોકોએ આપણને આપેલી ઓળખ છે, આપણે પોતે આપણને આપેલી કે ઊભી કરેલી નહિ. એમાં પણ હિંદુ પ્રજાની વાત હતી, હિંદુ ધર્મની નહિ. પછી સાદી સમજ એ બની કે હિંદુઓ જે ધરમ રીતરિવાજ પાળે, તે હિંદુ ધર્મ.

જો કે, ‘હિંદુ’ શબ્દનો અનર્થ કરવામાં ભગવદ્‌સિંહ, ચંદુભાઈ પટેલ કે એમની કોશકચેરીનો કોઈ વાંક નથી. એ વખતે એમણે કોઈ ફારસી શબ્દ કોષમાંથી ‘હિંદુ’ શબ્દનો અર્થ લીધો હશે, જે મુસ્લિમ દૃષ્ટિકોણથી ‘ગુલામ, લુટારુ કે ચોર અને ડાકુ’ એવો આપેલો છે. ‘ભગવદ્‌ગોમંડળ’નાં વખાણ તો બધાં બહુ થયાં, પણ એનો વ્યવસ્થિત અભ્યાસ ભાગ્યે જ કોઈએ કર્યો. એટલે જ આટલા મોટા અનર્થ તરફ કોઈનું ધ્યાન ના ગયું.

પ્રવીણ પ્રકાશને ૧૯૮૬માં જે ગ્રંથોનું પુનર્મુદ્રણ કર્યું, તે મૂળ ગ્રંથોનાં પાનાંના ફોટા પાડીને મૂળ રૂપે જ છાપ્યા, કારણ કે એને ફરી કમ્પોઝ કરી છાપવા લગભગ અશક્ય હતા. આ પુનર્મુદ્રણના અકલ્પ્ય વખાણ થયાં પણ એનો અભ્યાસ ભાગ્યે જ કોઈએ કર્યો અને ગુજરાતમાં ભાગ્યે જ બને એવી ઘટનામાં આ ગ્રંથો વેચાઈ પણ ગયા.

૨૦૦૭માં એની બીજી આવૃત્તિ છાપવાની થઈ ત્યારે નરેન્દ્ર મોદીની ભા.જ.પ. સરકાર મધ્યાહ્ને હતી. મોદી ગુજરાતી વિશ્વકોષના વિમોચન-કાર્યક્રમોમાં આયોજકોને જાહેરમાં ખખડાવતા કે તમારા ગ્રંથો અકબરથી શરૂ થાય છે અને ઔરંગઝેબ પર પૂરા થાય છે! આવા વાતાવરણમાં ‘ભગવદ્‌ગોમંડળ’માં ‘હિંદુ’ શબ્દના અનર્થ તરફ કોઈ હિંદુવાદી વિદ્વાને ધ્યાન દોર્યું. જો કે ગ્રંથો ફરી કમ્પોઝ કરવા શક્ય જ નહોતું, એને પહેલી આવૃત્તિની જેમ એની સ્કૅનકૉપી રૂપે જ છાપવાના હતા. તેમ છતાં, જુગાડ તરીકે ‘હિંદુ’ શબ્દ અને તેના અર્થવાળો ભાગ કટ કરી, ત્યાં ‘હિંદુ’ શબ્દ અને એનો નવો અર્થ પેસ્ટ કરી દીધો. જાણકાર ના હોય એ પણ જરા ધ્યાનથી જુએ તો આસાનીથી પારખી શકે કે પેસ્ટ કરેલા ‘હિંદુ’ના ફૉન્ટ અલગ છે. આટલો મોટો ફેરફાર કોઈને જાણ કર્યા વગર તદ્દન છાનામાના કરાયો. ૧૩ વરસ સુધી એના પર પણ કોઈનું ધ્યાન ના ગયું.

‘ભગવદ્‌ગોમંડળ’ની ૨૦૦૭ની બીજી આવૃત્તિમાં ‘હિંદુ’ શબ્દનો અર્થ છે, “૧. જે ભારતને પોતાની પવિત્ર ભૂમિ માને છે, તે લોકો હિંદુ છે. ૨. જે હિંસાને દૂર કરે, તે પ્રજા હિંદુ છે. ૩. હિંદુધર્મનો અનુયાયી. ૪. દુષ્ટોને હણે તે લોકો હિંદુ છે.” સામાન્ય ગુજરાતી પણ કહી શકે કે આ અર્થ ખરાબ ભલે ન હોય, ખોટા જરૂર છે.

આખરે હિંદુ શબ્દના આ અર્થ આવ્યા ક્યાંથી? એનો ઉત્તર મેળવવા પ્રવીણ પ્રકાશનના માલિક ગોપાલભાઈ પટેલનો સંપર્ક કર્યો. એમણે ભોળાભાવે કબૂલ્યું કે, “આપણા હિંદુ શબ્દનો આટલો ખરાબ અર્થ ચલાવી જ કઈ રીતે શકાય, એટલે અર્થ બદલી નાખ્યો.” પણ આટલો મોટો ફેરફાર કેમ અને કોની સલાહથી કર્યો? નવી આવૃત્તિમાં ‘હિંદુ’ શબ્દના નવા અર્થો કોણે કર્યા ? એનો એમની પાસે કોઈ જવાબ નથી મળતો.

સૌજન્ય : “નિરીક્ષક”, 01 જાન્યુઆરી 2022; પૃ. 09

ઠાકોરકાકા હતા દિલદાર. ૮૮ વરસની પાકટ ઉંમરે જતા જતા પણ કૈક આપતા ગયા – ભૂલી ના શકાય એવો એક અનુભવ. અમદાવાદના થલતેજ સ્મશાનગૃહમાં સવાર સવારમાં હું, એમનો ભત્રીજો પોચી અને બીજા આઠેક સ્વજનો છેલ્લા બે કલાકથી રાહ જોઇને ઊભા છીએ. નંબર ક્યારે આવશે એ નક્કી નથી. સી.એન.જી. ભઠ્ઠીમાં ત્રણ મૃતદેહોના અગ્નિદાહ ચાલુ છે અને બીજા ત્રણ લાઈનમાં છે. ભઠ્ઠીમાં બે કોરોનાવાળા મૃતદેહો છે. વધુ બે કોરોનાવાળા મૃતદેહો સ્મશાન બહાર શબવાહિનીમાં બંધ છે. એમનો નંબર આવશે ત્યારે જ બહાર કાઢી શકાશે. ઠાકોરકાકા એમના સ્વભાવથી વિરુદ્ધ નનામીમાં બંધાઈને અમારી સામે જ શાંતિથી જમીન પર સૂતા છે. અમદાવાદમાં કોરોનાના કેર વિષે સાંભળેલું તો હતું, પણ સ્મશાનમાં હારબદ્ધ આવે જતા કોરોનાગ્રસ્ત મૃતદેહોને સગી આંખે જોવાનો આ પહેલો ધ્રુજાવી નાખનારો અનુભવ હતો. સરકારી આંકડા આખા ગુજરાતમાં આજે કોરોનાથી ૧૪ મૃત્યુ બતાવે છે. જ્યારે ચાર તો અહીં સવાર સવારમાં અમારી સામે છે. દૂધેશ્વર, વાડજ, વી.એસ., સપ્તર્ષિ, દરેક સ્મશાનમાં આ જ હાલત છે. ચૌદથી વધુ તો એકલા અમદાવાદમાં હશે. આખા ગુજરાતની તો વાત જ શી કરવી?

ઠાકોરભાઈ પટેલ ગુજરાતના સૌથી વરિષ્ઠ, વયોવૃદ્ધ, અનુભવવૃદ્ધ અને વર્સેટાઈલ પત્રકારનું ૮૮ વર્ષની વયે અમદાવાદમાં નિધન થયું. આજના નવા પત્રકારોમાંથી તો ભાગ્યે જ કોઈ એવા હશે, કે જે ઠાકોરભાઈને ઓળખતા હોય, પણ અમારા જમાનાના જૂના પત્રકારોમાં  ભાગ્યે જ કોઈ એવું હશે કે જે ઠાકોરભાઈથી પરિચિત ના હોય કે ઠાકોરભાઈની મહેફિલોનો હિસ્સો ના બન્યા હોય. છેલ્લાં ત્રીસ વરસથી અમેરિકા અને ઇન્ડિયામાં નિવૃત્ત જીવન ગાળતા ઠાકોરભાઈનું એક જ વ્યસન હતું – મિત્રો અને એક જ શોખ અમેરિકાથી ઊંચા માંયલો સોમરસ લાવી, પીવો અને મિત્રોને પીવડાવવો. એ તો પરમિટવાળા હતા અને  બિનપરમિટવાળા અમદાવાદી મિત્રો પણ એમાં ભળી જતા. અમદાવાદ જેવા ઉજ્જડ ગામમાં જ્યાં કામ વગર કોઈ અડધી ચા પણ ના પીવડાવે, ત્યાં ઠાકોરભાઈ સાવ નિ:સ્વાર્થ ભાવે મહેમાનોએ નામ પણ ના સાંભળ્યું હોય, એવી એવી બ્રાન્ડોનાં પીણાં ગળા છલકાઈ જાય ત્યાં સુધી પીવડાવે અને પછી સરલાબહેન આગ્રહ કરી કરીને સૌને છપ્પન ભોગ ખવડાવે. ઠાકોરભાઈની અભૂતપૂર્વ લોકપ્રિયતાનું આ પણ એક કારણ હતું.

ઠાકોરભાઈના ગાઢ મિત્ર અને વરિષ્ઠ પત્રકાર દેવેન્દ્ર પટેલ લખે છે કે, “ઠાકોર પટેલને ગુજરાતના તમામ સિનિયર પત્રકારો સારી રીતે ઓળખે છે. રાષ્ટ્રીય અને આંતરરાષ્ટ્રીય પત્રકારો પણ તેમને ઓળખે છે. દેશ-વિદેશની રાજનીતિના તેઓ અચ્છા અભ્યાસુ છે. ગુજરાતી અને અંગ્રેજી બેઉ ભાષાઓ પર તેઓ કાબૂ ધરાવે છે. ઠાકોર પટેલ અને એમનાં પત્ની સરલાબહેન આમ તો અમેરિકન સિટિઝન છે, પરંતુ વર્ષનો અડધો સમય તેઓ અમેરિકા અને અડધો સમય ગુજરાત, અમદાવાદમાં રહે છે. સેટેલાઇટ વિસ્તારમાં શ્યામલ રો હાઉસ ખાતે રહે છે. તેમનું ઘર પત્રકારો, લેખકો, સાહિત્યકારો અને અંગ્રેજી અખબારોના તંત્રીઓ માટે એક પ્રકારની પ્રેસ ક્લબ જેવું છે. અહીં ‘ટાઈમ્સ ઓફ ઇન્ડિયા’ના કે ‘ઇન્ડિયન એક્સપ્રેસ’ના નિવાસી તંત્રી પણ આવે અને પી.ટી.આઈ.ના બ્યુરો ચીફ પણ આવે. ઈલેક્ટ્રોનિક મીડિયાના પત્રકારો પણ આવે અને પ્રીતિસેન ગુપ્તા પણ આવે. મધુ રાય પણ આવે અને ચિનુ મોદી પણ આવે. રજનીકુમાર પંડ્યા પણ આવે અને ‘જયહિંદ'ના તંત્રી-માલિક યશવંત શાહ પણ આવે. દિગંત ઓઝા કે અશરફ સૈયદને અહીં બેસી ગુજરાતની અને દેશની રાજકીય પરિસ્થિતિ પર ગરમાગરમ ચર્ચા કરતા અનેક લોકોએ જોયા હશે. લંડનના (એક ઉપનગર, બ્રેન્ટનાં) પૂર્વ મેયર લતા પટેલ પણ આવે અને અમેરિકામાં પાટીદારોના અગ્રણી નરેન્દ્ર પટેલ પણ આવે. ગુજરાત કોન્ગ્રેસના અગ્રણીઓ પણ આવે અને હસમુખ પટેલ જેવા પૂર્વ શિક્ષણ મંત્રી અહીં બેસી પક્ષની નીતિઓની ચર્ચા કરતા પણ જોવા મળે.”

મૂળે તો ઠાકોરભાઈ મધ્ય ગુજરાતના ચરોતરના સુણાવ ગામના. ત્યાંથી એ ઉત્તર ગુજરાતના તલોદ ગયા. ત્યાંથી અમદાવાદ આવ્યા અને પછી અહીંથી અમેરિકાના શિકાગોમાં ઝંડા ગાડી આવ્યા. સામાન્ય પટેલ પરિવારના ઠાકોરભાઈએ ૬૦ વરસ પહેલાં વિપ્ર કન્યા સરલાબહેન સાથે એ જમાનામાં પ્રેમ લગ્ન કર્યા હતા, જ્યારે કડવા અને લેઉવા પટેલો પણ અંદર અંદર લગ્ન નહોતા કરતા. ‘જયહિન્દ’, ‘ગુજરાત સમાચાર’, ‘ગુજરાત ટાઈમ્સ’ અને 'ઇન્ડિયા એબ્રોડ’ જેવા અખબારોના પત્રકાર ઠાકોરભાઈ એક કાળે અમદાવાદ ઈલેક્ટ્રીસિટી કંપની અને પછી ગુજરાત એસ.ટી. કોર્પોરેશનમાં મોટા  ટ્રેડ યુનિયન લીડર હતા. અમદાવાદમાં રહ્યા રહ્યા ઠાકોરભાઈ કાશ્મીરના કામદારો માટે લડત આપતા. અમદાવાદ જ નહિ, ભારતના વીજળી કામદારોને દિવાળી બોનસ અપાવનારા ઠાકોરભાઈ હતા. જો કે આ ખટપટવાળું કામ હતું એનાથી કંટાળીને ઠાકોરભાઈનાં પટેલ ડી.એન.એ.એ અમેરિકા ભણી નજર દોડાવી અને એક દિવસ પોતાનું સ્કુટર ૬,૬૦૦માં વેચી, ૬,૦૦૦ની એર ટિકિટ લીધી અને ૬૦૦ની મૂડી અને ત્રણ દીકરીઓ શિક્ષિકા પત્નીને ભળાવી, અમેરિકાની ફ્લાઈટ પકડી. એ પછી પટેલે પાછું વાળીને જોયું નથી.

અમેરિકામાં રહ્યા રહ્યા ઠાકોરભાઈ ૧૯૭૫ની કટોકટી પછી ઘેર બેઠેલાં ઇન્દિરા ગાંધીની અમેરિકા – કેનેડાની યાત્રાઓ ગોઠવતા. એક અમેરિકન પત્રકાર હર્ષે મોરારજી દેસાઈ સામે જાસૂસીનો આરોપ મુકેલો અને મોરારજી દેસાઈએ એની સામે અમેરિકન અદાલતમાં માનહાનિનો દાવો કરેલો. ત્યારે મોરારજી દેસાઈના અમેરિકન યજમાન આપણા ઠાકોરભાઈ બનેલા. આ ઠાકોરભાઈની ભ્રમણકક્ષા હતી.

સરલાબહેન ઠાકોરભાઈને ઠાકોરજી કહેતા અને ઠાકોરભાઈ ઠાકોરજીની જેમ જ મીઠું મીઠું મરકતા. પ્રેમાળ જોડી હતી બંનેની. અમદાવાદ હોય, આબુ હોય, કે શિકાગો ઠાકોરભાઈ અને સરલાબહેન હંમેશાં સાથે સાથે જ હોય. ત્યારે અમેરિકામાં કેન્સરની સારવાર લેતાં સરલાબહેનને દીકરીઓ સોનલ, રૂપલ અને તેજલ સાથે છોડીને જીવનના છેલ્લા પડાવમાં ઠાકોરભાઈ એકલા અમદાવાદ શું કામ આવ્યા હશે એ પ્રશ્ન જરૂર થાય. શક્ય છે, અંત કાળનો અણસાર આવી ગયો હશે અને  જન્મભૂમિમાં જ પંચમહાભૂતમાં વિલીન થઇ જવાની ઈચ્છા હશે!

અમદાવાદ આવીને એ બધા જૂના મિત્રોને મળવા માટે ફોન કરતા પણ કોરોનાનાં કારણે મોટી ઉંમરના એમના મિત્રો આવી નહોતા શકતા. એક સાંજે મને કાકાનો ફોન આવ્યો અને એક સેકન્ડનો બીજો વિચાર કર્યા વિના હું ઠાકોરકાકાને મળવા ઉપડ્યો. હવે કાકાની ઉંમર વરતાતી હતી પણ સ્પિરીટ એ જ. કેટલી બધી વાતો કરી. જતી વેળા કહે, ધીમંત, મારા પુસ્તકોમાંથી તને ગમે તે તું લઇ જા હવે મારે કોઈ કામનાં નથી. તો ય મને ખ્યાલ ના આવ્યો, કે આ કાકાની છેલ્લી મુલાકાત હોઈ શકે. પાર્ટીઓના શોખીન કાકાએ એમની અને કાકીનાં લગ્નજીવનની પચાસમી વર્ષગાંઠ અમદાવાદના ફાર્મહાઉસમાં બધા મિત્રોને બોલાવીને ધામધૂમથી ઉજવી હતી. હતું, કે નેવુંએ પહોચવા આવેલા કાકાની સોમી વર્ષગાંઠ આનાથી પણ મોટી પાર્ટી કરીને ઉજવીશું. કાકા ફાઈટર હતા, ૮૮ સુધી રમતા રમતા પહોંચેલા કાકા બાકીના ૧૨ વરસ આમ જ રમતા રમતા કાઢી નાખશે એમાં કોઈને શંકા નહોતી.

પણ અચાનક કાકાને કોરોના થયો અને એમની નામરજી છતાં હોસ્પિટલમાં દાખલ કરવા પડ્યા. જો કે ફાઈટર કાકા કોરાનાને પણ હરાવીને નેગેટીવ રિપોર્ટ લઇને ઘેર પાછા આવ્યા. કોરોના તો ગયો પણ એની આડ અસરો  જીવલેણ નીકળી.

પહેલી ડિસેમ્બરની સાંજે ઠાકોરકાકાના ભત્રીજા અને મારા મિત્ર પોચીનો ફોન આવ્યો, “કાકાની તબિયતમાં ગડબડ લાગે છે. વાતચીત નથી કરતા, મને પણ નથી ઓળખતા. લાગે છે, ઓક્સિજનની વ્યવસ્થા કરાવી પડશે.” મેં કીધું, ઓક્સિજનનું તો થઇ જશે, પણ ઝાયડસ હોસ્પિટલમાં દાખલ કરી દે. વ્યવસ્થિત સારવાર થાય.” પોચીએ કીધું, “મારે કાકી સાથે અમેરિકા વાત થઇ, પણ કાકી હોસ્પિટલની ના પડે છે.” કાકાએ ચોખ્ખું કીધેલું કે “હોસ્પિટલમાં આપણા શરીરમાં જ્યાં ત્યાં કાણાં પાડીને ટોટીઓ નાખે. આપણે એમ વેન્ટીલેટર પર પડ્યા નથી રહેવું.” આ ઠાકોરકાકાની અંતિમ ઈચ્છા. આપણાથી એમની અંતિમ ઈચ્છાને કેમ ઉથાપાય. એટલે હું અને પોચી કાકા માટે ઓક્સિજનનો બાટલો શોધવા નીકળ્યા. કાકા અહીં પણ જતા જતા ભત્રીજાઓને કૈક અનુભવ આપવા માંગતા હશે. અમારા વિશેના અને અમદાવાદ-ગુજરાત વિશેના અમારા બધા ભ્રમ ભાંગી ગયા જ્યારે અમને સ્માર્ટ સિટી અમદાવાદમાં ઓક્સિજનનો એક બાટલો ના મળ્યો. જો કે કાકાને ઓક્સિજનના બાટલાની જરૂર જ ના પડી. આમે ય ઉછીના શ્વાસ પર કાકા પાછલા નવ દાયકામાં કદી જીવ્યા નહોતા, ત્યારે જતી વેળા શું કામ અને એ પણ ઠાકોરભાઈ પટેલ! બીજી ડિસેમ્બરની સવારે પોચીનો ફોન આવ્યો, મેં ધડકતે હૈયે ઉઠાવ્યો – “ઠાકોરકાકા ગયા!”

ઠાકોરકાકા ઉપર શું કરતા હશે એ એમના બધા મિત્રોને ખબર છે. ખણકતી પ્યાલીઓ, ખડખડાટ હાસ્ય અને અલકમલકની વાતો વચ્ચે ઠાકોરકાકા દેવ-દેવીઓની ભીડ વચ્ચે મહેફિલ માંડીને બેઠા હશે. ઉપરવાળાને તો મોજ પડી ગઈ પણ અહીં અમારું શું, કાકા!

સૌજન્ય : https://www.facebook.com/dhimant.purohit