આનંદો, વિશ્વગુર્જરો !  ઓબામા તંત્રે એના વહીવટી ભરતી પત્રમાં ઉમાદવારો કને પરદેશ – પરિચયના ખાનામાં જે બધી વૈકલ્પિક ભાષાઓની જિકર કરી છે એમાં ગુજરાતી પણ છે. દેશાભિમાન પેઠે ભાષાભિમાનને ધોરણે અસ્મિતા હુંકારનો અવસર ઓબામા તંત્રની આ ચેષ્ટામાં જરૂર જોઈ શકાય. ઉલટ પક્ષે, અમેરિકી સમવાયતંત્રનું એક વધારાનું રાજ્ય બનવાને  સારુ પ્રતિપલ લાલાયિત જણને આમાં બખ્ખેબખ્ખાનોયે બોધ થઈ તો શકે.

જોકે આ બંને પ્રતિભાવો અગર તો પ્રતિક્રિયાઓ કેવળ અને કેવળ સપાટ સમજ જેવી બની રહે એવો પૂરો સંભવ છે, સિવાય કે ઓબામા ઘટનાને આપણે એની સમગ્રતામાં પ્રીછી શકીએ. વાત એમ છે કે અબ્રાહમ લિંકન અને માર્ટિન લ્યુથર કિંગ જુનિયરની શહાદત સહિતની કિંમત ચૂકવીને સૈકાલાંબા સંઘર્ષને અંતે બોગદાને છેડે ભળાતા સૂર્યપ્રકાશવત્ અગર તો અરુણોદય શો આ ઓબામા ઉદય છે. એક અશ્વેતનું આવા ને આટલા ઉચ્ચાસને પહોંચી શકવું તે અમેરિકી લોકશાહીએ એની સર્વ મર્યાદાઓ વચ્ચે અને છતાં પ્રગટ કરેલ સર્વસમાવેશકતાને આભારી છે.

ઓબામા તંત્રની પહેલને પગલે ગુજરાતને જો કોઈ પૈંજાર્ય અનુભવાતું હોય તો રણરંગમાંં કે 'શર' માં આવતાં પૂર્વે એણે આ પગલાનો મરમ ને માયનો આત્મસાત્ કરવા ઘટે છે, અને એ કસોટીએ આપણે ક્યાં ઊભા છીએ એનાં લેખાંજોખાં માંડવા ઘટે છે. પહેલી વાત તો એ કે લોકતંત્ર માત્રે લોક લગી એની ભાષામાં પહોંચવાપણું  છે, યુરોપ – અમેરિકા જેમ ગુજરાતી કે બીજાં ભાષામૂળના નાગરિકોની બાલાશ જાણવાની કોશિશ કરે છે તેમ. બીજી વાત એ કે શિક્ષણ અને વહીવટમાં સ્વભાષાનો આગ્રહ, એનું એક શાસ્ત્રશુદ્ધ મૂલ્ય છે. ત્રીજી વાત એ કે આ આગ્રહ ( અને એ હોવો જ જોઈએ) એકંદર વ્યવસ્થા અને વ્યવહારમાંથી બાકીનાની બાદબાકી કરતો ન હોવો જોઈએ.

ગુજરાતમાં ભાષા પરિષદે સાથી સંસ્થાઓ સાથે મળીને ગુજરાતી ભાષા બચાવો ઝુંબેશ હાથ ધરી છે. ચાલુ મહિને, જેમ વિશ્વસ્તરે તેમ તળ ગુજરાતમાં પણ ભાષા દિવસ, આજના સંજોગોમાં જરી વધુ જ  જોસ્સાથી ( ખરું જોતાં, વિથ અ વેન્જન્સ ) મનાવાશે. પણ ત્યારે વહીવટમાં અને માધ્યમ તરીકે ગુજરાતીને એનું સહજ સ્થાન મળે એ વાત પર પૂરતો ભાર મૂકાશે? ખાસ કરીને કરમુક્ત ગુજરાતી ફિલ્મોમાં વીરનાયકોની જે બધી 'વાળો' – પરંપરા હતી એની યાદ તાજી કરાવતા જે બધા વીર વાઈબ્રન્ટવાળાઓ નીકળી પડ્યા છે એમને આ મુદ્દે જે રાજકીય ને શાસકીય ટાંચાપણું પડ્યું છે એની રગ આવશે? કે પછી, એમ જ, અખાખ્યાત તલકોદરા શૈલીએ તેઓ અંધારે આથડ્યા કરશે?

કર્ણાટકે પ્રાથમિકનાં વરસોમાં માતૃભાષા ( કન્નડ) અનિવાર્ય કરીને દાખલો બેસાડ્યો કહેવાય છે. ગુજરાત એવું કાંક કરી જાણશે, કે પછી મેંગ્લોરમાં જે બધા ધારાધોરણ વગર ધોરણ સ્થાપવા નીકળી પડ્યા એમના જેવો ખેલ પાડશે? કોમી અને બીજાં વિભાજન તેમજ ઘવાયેલી પ્રાદેશિકતાનું જે કોકટેલ ઠાકરે કાકાભત્રીજાનો શૈલીવિશેષ બની રહેલ છે એની એક ઓર વાનર નકલનું વરવું ઉદાહરણ પૂરું પાડશે? ખરું જોતાં, કથિત મુખ્યધારામાં અને ધારાને હોવી જોઈતી આ ચિંતા સમાંતર ગુજરાતમાં – કદાચ, સીમાન્ત ગુજરાતમાં કરવી પડે એ પણ એક યુગબલિહારી સ્તો.

'ઇન્ડિયા ટુડે' કોન્કલેવમાં – શું કહીશું એને, સંગોષ્ઠીમાં કે સંગીતિમાં – પાકિસ્તાનના પૂર્વપ્રમુખ મુશર્રફ જે બોલ્યા તેને કારણે તો જરૂર, પણ તેથીયે વધુ તો એમને જે એક વાત સાંભળવાની આવી એને કારણે સવિશેષ રસ આ લખનાર સહિત ઘણાને પડ્યો હશે. સાંસદ મદનીએ એમને કહ્યું કે "પાકિસ્તાન કી જીતની ટોટલ પોપ્યુલેશન હૈ ઉસસે જ્યાદા પોપ્યુલેશન હૈ ઇન્ડિયન મુસ્લિમ્સ કી." અને આ સાથે એમણે જે પણ કહ્યું એનો મરમ અને માયનો એ હતો કે અમે અમારા પ્રશ્નો હલ કરી શકીએ તેમ છીએ, તમે અમને – કેમકે અમે મુસલમાન છીએ – બાકી દેશથી વિમુખ (એલિયેનેટ) કરવાની કોશિશ કૃપા કરીને કરશો મા. દેખીતી રીતે જ, જૈશે મોહમ્મદ અને લશ્કરે તોઇબાની સક્રિયતાનો યશ મુશર્રફે 'ભારતના મુસ્લિમોની, ખાસ કરીને કાશ્મીરના મુસ્લિમોની પરિસ્થિતિને' આપ્યો એમાંથી મૌલાના મદનીની આ પ્રતિક્રિયા આવી હતી. કંઈક ડઘાઈ ગયેલા મુશર્રફ પાસે પછી કોઈ વિકલ્પ નહોતો, સિવાય કે "જો તમે અહીં તમારા હાલથી રાજી હો તો … હું મારા શબ્દો પાછા ખેંચું છું" એમ કંઈક વ્યંગમાં કહેવાનો.

નહીં કે આ વ્યંગને અવકાશ નથી. દેશના મુસ્લિમોને ફરિયાદની લાગણી જરૂર હશે. અને એ માટેનાં કારણો સાચર સમિતિના હેવાલ પછી આપણને અજાણ્યાં પણ ન હોવાં જોઈએ. છતાં, તમે અહીં તમારા હાલથી 'રાજી' છો એવા મુશર્રફી વ્યંગને જરા બીજી રીતે પણ જોવા તપાસવાની અને સમજવાની જરૂર છે. સાંસદ મદની આ દેશના નાગરિક છે, સક્રિય નાગરિક છે અને કાયદાકાનૂન ઘડનારી તેમ નીતિવિષયક ચર્ચા અને ધારાધોરણો ઠરાવતી સંસદમાં બેસે છે. બરોબરીના નાગરિક તરીકે હક અને ફરજની કશ્મકશમાં ને જદ્દોજેહદમાં પડેલાઓ પૈકી છે. સક્રિય સહભાગિતાની આ જે ભૂમિકા ભારતના બંધારણે શક્ય બનાવી છે એને કારણે બાકી સમાજથી વિમુખ નહીં થવાની અગર તો વિમુખતાનાં કારણો છતાં ઓછા વિમુખ હોવાની એક વાસ્તવિક સંભાવનામાં તેઓ વસેશ્વસે છે. એમની ફરિયાદ લાગણીમાં આ સંજોગોમાં તીવ્રતા છતાં ડંખ તો કમસે કમ ન જ હોય. વળી, સંસદ થકી વ્યાપક સહભાગિતાના ક્ષેત્રમાં જવાનું બન્યું ત્યારે મદનીને એ પણ સમજાયું જ હોય કે જો કોઈ ફરિયાદો કેવળ મુસ્લિમ હોવાને કારણે હોય તો સંખ્યાબંધ ફરિયાદો એવી છે જે બાકી હિંદુશીખઈસાઈની પણ છે. ઘણીખરી તો નાગરિક માત્રની છે. અંતે તો, બધી અને બધી જ નાગરિક સમાજ માટેની છે.

મુશર્રફે હોદ્દે ચડ્યા પછી એમના ઉત્તર કાળમાં, ૯/૧૧ સાથે વિશ્વપરિસ્થિતિમાં ઊભા થયેલ તાણ ને તકાજાની તેમ અમેરિકી દબાણ તળેની પરિસ્થિતિમાં કેટલીક એવી કોશિશ જરૂર કરી જેને નાગરિક સમાજની રીતે ધર્મ્ય ગણી શકાય. પણ એક લશ્કરશાહ વર્દી ઉતારે એટલા માત્રથી ને લશ્કરશાહી સામંતશાહી અને લોકશાહી વચ્ચેનું અંતર કાપી તો શકતો નથી. ૧૯૪૭ પછી ગાંધીનેહરુપટેલની સ્વરાજત્રિપુટી સહિતની એક આખી નક્ષત્રમાળાના પ્રકાશમાં ભારતે જે રાહ લીધો, જેને કારણે 'એમને બાકી સમાજથી વિમુખ ન કરો' એવી નરવીગરવી ભારતીય મુસ્લિમ ભૂમિકા શક્ય બની, એવું સદ્ભાગ્ય પાકિસ્તાનને મળતાં મળશે. ત્યાં તાજેતરનો સમયગાળો નાગરિક સમાજની તેમજ તેને પરત્વે જાગૃતિનો જરૂર છે, પણ આપણે સારુયે જો મજલ લાંબી હોય તો એને સારુ તો તે અતિ અતિ લાંબી હોવાની છે.

બિનસાંપ્રદાયિક નાગરિક ભૂમિકા તે શું એનો એક સંકેત હમણેના દિવસોમાં દારુલ ઉલૂમે, અહીં મુસ્લિમોએ કોઈ નેતા અને પક્ષ માટે માત્ર ધર્મને ધોરણે મત ન આપવો જોઈએ એવાં જે હિતવચનો ઉચ્ચાર્યાં છે એમાંથી મળી રહે છે. સરસ કહ્યું છે દારુલ ઉલૂમે કે ભારત એક બિનસાંપ્રદાયિક મુલક છે. મતલબ, આ કોઈ ઇસ્લામી મુલક નથી કે એમાં મુસ્લિમ હાકેમ કે મુસ્લિમ પક્ષ માટે જ મત આપવાનો હોય તો હોય. મુસ્લિમ તરીકે, ઇસ્લામમાં માનનાર તરીકે વિચારવાનું બને એ સ્વાભાવિક છે. પણ મત તો ભારતના બંધારણની મોકળાશમાં અને મર્યાદામાં જે પણ નેતાઓ કે પક્ષો મુસ્લિમો સહિત દેશ સમસ્તમાં તરફેણમાં કામ કરતા હોય એમને અને એમને જ આપવાનો હોય.

એક નવી હવા, નવી સમજ બની રહી છે. પડકારો છે. ફરિયાદો છે. પણ સરેરાશ ભારતીયને નાતે આપણે જો બદ્ધ માનસથી કામ પાડીએ તો કાળગ્રસ્ત કરીશું. બધા મુસ્લિમો આતંકવાદી નથી, પણ બધા આતંકવાદીઓ મુસ્લિમ છે એવા રૂઢ (અને તથ્યનિરપેક્ષ) મનોમાલિન્યથી હટવાની જરૂર છે એ મુશર્રફજોગ મદનીવચનો પછી જુદેસર કહેવાની જરૂર ન હોવી જોઈએ.

અને વળી ચોથો મોરચો ! લાલુ, મુલાયમ, પાસવાન એટલે કે રાજદ, સમાજવાદી પક્ષ અને લોકજનશક્તિ સાથે મળીને ઉત્તર પ્રદેશ અને બિહારમાં કામ કરશે, એવા હેવાલો છે. ગાંધીનેહરુની કૉંગ્રેસ હોય કે લોહિયા-જેપી-વીપીનાં નામ લેતા આ સૌ, કે પછી ફૂલે-આંબેડકર વારસાઈ વટાવતાં માયાવતી : દરેક દરેક પક્ષ, દરેક દરેક નેતા, દરેક દરેક ઉમેદવાર સમક્ષ પૂરો દેશ અને સારોયે સમાજ હોય એવી છાપ આ દિવસોમાં ભાગ્યે જ ઊપસે છે. સ્વાતંત્ર્યસંગ્રામ અથવા તો સપ્ત ક્રાંતિ દર્શન કે પછી સંપૂર્ણ ક્રાન્તિ આંદોલન જેવી કોઈ ધોરણસરની બેઠક વગરના આજના વિખંડિત રાજકારણ વિશે શું કહેવું. બેલાશક, એ એક હીનોપમા થશે, પણ 'બાબુલ મોરા' – ખ્યાત નવાબ વાજિદઅલી શાહની ક્ષમાયાચના સાથે કહેવું જોઈએ કે લખનૌનો દરેક ત્રીજો ટાંગાવાળો જેમ પોતે વાજિદઅલી શાહનો પૌત્ર હોવાનો દાવો કરે છે તેમ આ બધા જ વ્યાપક એકંદરમતી (કૉન્સેન્સ)નું પ્રચલન હતું તે અડવાણીની રથયાત્રા અને 'સાંસ્કૃતિક રાષ્ટ્રવાદ'ના રાજકારણ સાથે બૂરી રીતે તૂટ્યું અને ભાગલાપૂર્વે જેવું કોમી વિભાજન હતું તેવું ધ્રુવીકરણ સામે આવ્યું. સામાજિક ન્યાયની અને હિંદુત્વની, આ બેઉ રાજનીતિ વિસ્તરતી નાગરિકતાને બદલે વકરતી નાતજાતકોમની બની રહી. માધવસિંહ સોલંકીના ખામ વ્યૂહના ખંધા અનુસરણમાં ગુજરાત ભાજપે જે રીતે કૉંગ્રેસના રિજેક્ટેડ માલને સ્વીકાર્યો છે તે આ જ પ્રક્રિયાનો નાદર નમૂનો છે : ભારતીય-બારતીય તો ઠીક મારા ભૈ, પણ તેઓ પહેલાં કોળી પટેલ કે આદિવાસી (અગર વાણિયા બ્રાહ્મણ) છે, અને પછી 'હિંદુ'.

વાત એમ છે કે નકરાં ઇલેક્શન એન્જિન બની રહેલા પક્ષોએ નાગરિક ઘડતર પર ધ્યાન આપ્યું જ નથી; અને વિસ્તરતા સુખી મધ્યમવર્ગે વંચિત દલિતશોષિત ગાંધી નેહરુ જેપી લોહિયા આંબેડકરની વારસાઈના વહેમમાં વિલસે છે – બલકે, એવો જ દાવો કરે છે. દમયંતીના સ્વયંવરમાં, તે પોતે જેને વરવા ઇચ્છતી હતી એ નળ ઉપરાંત કેટલાક દેવો પણ નળનું રૂપ લઈને દાખલ થઈ ગયા હતા એ પ્રસંગને અનુલક્ષીને પ્રમાનંદે ડાબા હાથની ઠીક ફટકારી છે કે વીરસેન પાંચેનો બાપ. હાલની ટુકડા ટુકડા રાજનીતિના દાવેદારો માટે આથી વધુ સાર્થક, સટીક ટિપ્પણી ભાગ્યે જ બીજી હશે.

ટુકડા ટુકડા અગર તો વિખંડિત ( ફ્રૅક્ચર્ડ ઍન્ડ ફ્રૅગ્મેન્ટેડ ) રાજનીતિનાં બે કારણો તરત સમજાઈ રહે છે : મતદારે નાગરિક તરીકે નહીં વિકસતાં નાતજાતથી ગંઠાયેલ મનોગણિતને અગ્રતા આપી છે, તો રાજકીય પક્ષોએ પણ નાગરિક સિવાયની ભળતીસળતી અપીલોથી રોડવવાપણું જોયું છે. સ્વરાજની લડતમાં અને સ્વરાજ પછી શરૂના દસકાઓમાં જે એક તબકાને પાંખઅનેપનાહ-આપવાપણુંયે જોયું નથી. વળી આપણા કૉંગ્રેસ-ભાજપ જેવા તથાકથિત રાષ્ટ્રીય પક્ષોનાં વિશ્વદર્શન એટલાં સીમિત અને પરિમિત છે કે આજે ગરીબો અને ગરીબી તમને રાષ્ટ્રીય વિમર્શમાં શોધ્યાં જડતાં નથી.

તેથી આ ચૂંટણી કોઈ એક ખરો, દૂરગામી મહત્ત્વનો પડકાર લઈને આવી હોય તો તે જે બધા સીમાન્ત તબકાઓ છે (જેમની ભારે બહુમતી છે) અને જે બધા કેન્દ્રમાં હોવા જોઈતા પણ સીમાડે રહી ગયેલા મુદ્દાઓ છે એમને કેવી રીતે પડમાં આણવા એ છે. બને કે આજુબાજુનાં બાવાજાળાં સાફ કર્યાથી ઢંકાઈ ગયેલો હાર્દ ઇલાકો કંઈક ઊઘડે.

જૂનો અને જાણીતો (સહેજે ખોટો નહીં એવો) ઉપાય અલબત્ત વોટર્સ કાઉન્સિલથી માંડીને ઇલેક્શન વૉચ પ્રકારના ઉપાયોનો છે હમણાં અમદાવાદમાં બિહેવિયર સાયન્સ સેન્ટર, મારગ, સહિયર, આશાદીપ, જનપથ વગેરે સાથે સંકળાયેલા સ્વૈચ્છિક કર્મશીલો આનંદ મઝગાંવકર અને મિત્રોની પહેલથી આ માટે મળ્યા પણ હતા. એક પણ ઉમેદવાર લાયક ન હોય તો એ સઘળા સામે નકારમત આપી શકાય એવી સુષુપ્તવત્ જોગવાઈ પણ ચર્ચામાં આવી હતી, અને વડોદરાના રોહિત પ્રજાપતિએ તે દિશાના પ્રયોગોનો ખયાલ પણ આપ્યો હતો. ઇલેક્શન વૉચ જરૂર નાગરિકની દૃષ્ટિએ એક પાયાનું કામ છે અને તે થવું જ જોઈએ.

પણ તે છતાં અને તેટલા માત્રથી આજની તારીખે આપણી ભાવઠ ભાંગી શકે એમ તો જણાતું નથી. વૈશ્વિકીકરણ અને સાંસ્કૃતિક રાષ્ટ્રવાદ, આ બેનાં જે અર્થકારણ-રાજકારણ છે એમાં નાગરિકની બાલાશ તો નાખી નજરે પણ જણાતી નથી. આવે વખતે મુખ્ય પ્રવાહની બહારના કોઈ પક્ષો મેદાનમાં આવે – ત્રીજો/ચોથો પણ બિનચીલેચલુ મોરચો રચે, અગર તો કોઈ સીમાન્ત પક્ષ પ્રજાના બળ તરીકે આંદોલનની ભૂમિકાએ રહી લડે તો કોઈક મુદ્દો દર્જ જરૂર થાય. નમૂના દાખલ, વડોદરામાં એસયુસીઆઈના તપન દાસગુપ્તા કેવી લડાઈ આપી શકે છે તે જોવું રસપ્રદ થઈ પડશે.

સ્વૈચ્છિક કર્મશીલો સાથે સંકળાયેલાં મલ્લિકા સારાભાઈની અપક્ષ ઉમેદવારી પણ એક 'સેલિબ્રિટી' – માત્ર તે જ ધોરણ નહીં પરંતુ બેજબાનની જબાન બનવાની હોંશ સાથે તળ કાર્યાનુભવપૂર્વક મેદાનમાં ઊતરવાની હિંમત દાખવવા બદલ જરૂર ધ્યાનાર્હ છે. સવાલ માત્ર ત્રીજા/ચોથા મોરચા તરેહના ચીલેચલુ પ્રયોગથી હટીને અપક્ષ ધોરણે જનતાનાં બધાં બળોના પ્રતિનિધિરૂપ અવાજ તરીકે ઉભરવાનો છે અને એ રીતે ગુજરાતમાં વૈકલ્પિક રાજનીતિની આવાં ગર્દ કામગીરી બજાવવાનો છે.
મુદ્દો, મથાળેથી ચીખીને પણ ચિંતાથી ચીંધ્યું છે તેમ નાગરિકની પોત્તીકી જગ્યા બનાવવાનો છે.