પુસ્તક પરિચય
અમેરિકાસ્થિત ‘એકત્ર ફાઉન્ડેશન’ સંસ્થાએ ગુજરાતી સાહિત્યના ચારસો જેટલાં નિવડેલાં પુસ્તકોમાંની ચાર હજાર જેટલી કૃતિઓ ચિત્તાકર્ષક રૂપમાં અને સહજતાથી શોધી-વાંચી શકાય તે રીતે વાચકોને ઇન્ટરનેટ દ્વારા નિ:શુલ્ક પહોંચાડી છે.
‘એકત્ર’ના ઇ-ગ્રંથરાશિમાં સતત ઉમેરો થઈ રહ્યો છે. ‘એકત્ર’ની વેબસાઈટ જોવી આનંદદાયક છે. https://www.ekatrafoundation.org/ અથવા ekatra.org
‘એકત્ર’ના અમેરિકા સ્થિત પ્રકાશક અને સંચાલક અતુલ રાવલ જણાવે છે : ‘એકત્ર ફાઉન્ડેશન મુદ્રિત સાહિત્યનું વિજાણુ સાહિત્યમાં રૂપાંતર અને વિસ્તાર કરવા ઝંખતી સંસ્થા છે, અને અમારો ભાવનામંત્ર છે – ગુજરાતીની ઉત્તમ કૃતિઓને પલકમાત્રમાં બહોળા વાચકો સુધી પ્રસારવી.’
ગુજરાતી ભાષા માટે ઊંડા પ્રેમ ઉપરાંત ‘એકત્ર’નો પ્રેરણાસ્રોત ‘પ્રોજેક્ટ ગુટનબર્ગ’ નામની ઇ-પુસ્તકોની વિશ્વવિખ્યાત મુક્ત લાઇબ્રેરી છે કે જેમાં દુનિયાના એક લાખ જેટલાં પુસ્તકો વાંચી શકાય છે.
આ ડિજિટલ લાઇબ્રેરીનાં પગલે 2012માં વિજાણુ-ગ્રંથશ્રેણી રૂપે ગુજરાતી સાહિત્યના ‘ગયાં બસો વર્ષનાં પ્રશિષ્ટ અને રસપ્રદ પુસ્તકોને વિજાણુ-ગ્રંથરૂપે’ મૂકવાનો પ્રારંભ થયો. પહેલો ગ્રંથસંપુટ યથાયોગ્ય રીતે જ મહેન્દ્ર મેઘાણી સંપાદિત ‘અરધી સદીની વાચનયાત્રા’ પ્રસિદ્ધ થયો, અને ત્યાર બાદ પાછા જોવાપણું ન રહ્યું.
ઉત્તમ સાહિત્યકૃતિઓનાં સંપાદનોની ‘એકત્ર’ની ‘સંપદા’ શ્રેણીમાં મધ્યકાલીન, અર્વાચીન અને અનુઆધુનિક ગુજરાતી કવિતા ઉપરાંત નવલિકા, નિબંધ, એકાંકી, ગઝલ, પ્રવાસ અને બાળસાહિત્યના સંપાદનો આવ્યાં.
‘સમગ્ર સાહિત્ય શ્રેણી’ હેઠળ સાત અગ્રણી સાહિત્યકારો ઑનલાઇન થયા છે, અને બીજા પણ થતા રહેવાના છે. આ શ્રેણીમાં ભાવનગરની દક્ષિણામૂર્તિના કાર્યકર ગોપાળરાવ વિદ્વાંસે મરાઠી સાહિત્યના 61 પુસ્તકોના અનુવાદનો આદરણીય ઉદ્યમ કોઈ એક જગ્યાએ ભાગ્યે જ સુલભ હશે.
‘અલભ્ય પુસ્તકશ્રેણી’નો ખજાનો ‘એકત્ર’નું અત્યંત મહત્ત્વનું પ્રદાન છે. તેમાંથી કેટલાંક નામ છે : જૂનું નર્મગદ્ય, નર્મકથાકોશ, કમળાશંકર ત્રિવેદી સંપાદિત ગુજરાતી ભાષાનું બૃહદ્દ વ્યાકરણ, ઈચ્છારામ સૂર્યરામ અને ડાહ્યાભાઈ દેરાસરીનાં પુસ્તકો. સંદર્ભ વિભાગમાં સૂચિ અને કોશ મળીને આઠ ગ્રંથો મળે છે.
‘એકત્ર ગ્રંથાલય’ વિભાગમાં અઢીસો જેટલાં ‘ઉત્તમ અને રસપ્રદ’ પુસ્તકોમાં પદ્ય-નાટ્ય-ગદ્ય સાહિત્યના તમામ સ્વરૂપો ઉપરાંત લોકસાહિત્ય, બાળસાહિત્ય અને બંગાળી સાહિત્ય છે. અહીં ‘વિજ્ઞાન-વિચાર’ તેમ જ ‘વૈજ્ઞાનિક શબ્દસંગ્રહ’ અને ‘ગુજરાતમાં કલાનાં પગરણ’ તેમ જ ‘રંગરેખાના કલાધર કનુ દેસાઈ’ નામ ખાસ નોંધપાત્ર છે.
વિજ્ઞાન, કલા તેમ જ ઇતિહાસનાં પુસ્તકો ઉમેરાતાં રહેશે એમ અતુલ રાવલ જણાવે છે. અત્યારના અનેક સાહિત્યકારોની ચૂંટેલી કૃતિઓના સંચયો ઉપરાંત પચીસેક કવિઓની ‘કાવ્યઆચમન’ શ્રેણી પણ ઉલ્લેખનીય છે.
સુરેશ જોષી સંપાદિત સામાયિક-સપ્તકના અને અન્ય ચાર અત્યારના સાહિત્યિક સામયિકોના તમામ અંકો સૂચિ સહિત ઑનલાઇન મૂકવાં તે એકત્રનું મૂલ્યવાન પ્રદાન છે. વંચિત વર્ગો અને પ્રગતિશીલ સાહિત્યને પ્રતિબદ્ધ સામયિક ‘નયા માર્ગ’ પણ એકત્ર સુલભ થાય તે પ્રશંસનીય છે (https://wiki.ekatrafoundation.org/wiki/નયામાર્ગ).‘દલિત અને મહિલા લેખકો દ્વારા રચાયેલા સાહિત્યના સંચયો પર કામ ચાલુ છે’, એમ પણ અતુલભાઈ જણાવે છે.
એકત્રે અત્યારે હાથ ધર્યા હોય તેવા પાંચ મહત્ત્વના પ્રકલ્પોની અતુલભાઈ માહિતી આપે છે : એક, 250 ચૂંટેલી ગુજરાતી નવલકથાઓનો પરિચય આપતો કોશ; બે, આપણી ટૂંકી વાર્તાનો ઇતિહાસ; ત્રણ, સૂચિઓ સહિત સાહિત્યિક સામયિકો; ચાર, ગુજરાતી વાર્તાઓની ઑડિયો બુક્સ; અને પાંચ, વિશ્વનાં ઉત્તમ પુસ્તકોની સંક્ષિપ્ત આવૃત્તિઓનો ‘ગ્રંથસાર’નામે કેલીડોસ્કોપ.
એકત્રે તેના અત્યાર સુધીનાં ઈ-પ્રકાશનોની એક વર્ગીકૃત સૂચિ તૈયાર કરી છે. એમાં સર્વ પુસ્તકોની સળંગ યાદી ઉપરાંત પુસ્તક, લેખક / સંપાદક, પ્રકારની વિગતો અકારાદિ ક્રમે પણ જોઈ શકાશે. નીચેની લિંક પરથી એ સુલભ છે : https://wiki.ekatrafoundation.org/wiki/એકત્ર_ગ્રંથાલય
એકત્રે રુચિસંપન્ન ઇ-સામયિક ‘સંચયન’ દસ વર્ષ સુધી જાણીતા વિવેચક રમણ સોનીના સંપાદનમાં ચલાવ્યું. તેમાંથી પસંદ કરેલાં લખાણોનું સૌંદર્યપૂર્ણ પુસ્તક ‘સંચયનસંપદા’ સંગ્રાહ્ય છે.‘સંચયન’નો બીજો તબક્કો ઑગસ્ટમાં આવેલાં અઠ્ઠાવનમા અંકથી કિશોર વ્યાસ અને મણિલાલ હ. પટેલના સંપાદનમાં શરૂ થયો છે.
એકત્રના કામમાં સ્વેચ્છાએ જોડાવા માટેના ઇ-મેઇલ મળતાં રહે છે. ‘હમણાં જ વડોદરાના પંદર સ્વયંસેવકોએ ગુજરાતી વાર્તાઓનું રેકૉર્ડિંગ શરૂ કર્યું છે’, એમ જણાવીને અતુલભાઈ ઉમેરે છે : ‘સૌ સાહિત્યકારોનો સહકાર મળે છે.’ સાઠ જેટલા સાહિત્યકારોએ ‘એકત્ર’ના સંપાદકો તરીકે કામ કર્યું છે.
જો કે ‘એકત્ર’ના આધારસ્તંભ પ્રિન્ટિંગ ટેક્નોલોજિના નિષ્ણાત અતુલ રાવલ હોવાનું ધારી શકાય છે. તેઓ કહે છે : ‘મને કળા અને ટેક્નોલૉજિનો ભેટો થાય છે એ ક્રૉસરોડની જમીન ગમે છે.’
‘એકત્ર ફાઉન્ડેશન’ના અધ્યક્ષ સિતાંશુ યશશ્ચન્દ્ર છે. તેના તંત્રસંચાલકો રાજેશ મશરૂવાળા, અતુલ રાવલ અને અનંત રાઠોડ છે. કેલિફૉર્નિયામાં વસતા રાજેશભાઈ મશરૂવાળા અને તેમની ટીમના આર્થિક ટેકાથી ‘એકત્ર’ ચાલે છે. દેશાવરમાં પણ હૈયે ધબકતા ગુજરાતી ભાષાના પ્રેમ ખાતર કરેલો આ ટેકો કેવો માતબર હશે તે એકત્રના કામનો વ્યાપ અને તેની ગુણવત્તા જોતાં ધારી શકાય.
એકત્ર જે પ્રમાણમાં અને જે ઝડપથી સાહિત્યને દુનિયાભરના વાચકો માટે મૂકી રહ્યું છે તે જોતાં એમ લાગે છે કે એકાદ દાયકા બાદ વાચકો ‘અમને ગુજરાતી સાહિત્ય વાંચવા મળતું નથી’ એવું કહેવાનો અધિકાર ગુમાવી બેસશે.
પ્રગટ : ‘પુસ્તક સાથે મૈત્રી’ નામક લેખકની સાપ્તાહિક કોલમ, ‘રસરંગ’ પૂર્તિ, “દિવ્ય ભાસ્કર”; 19 નવેમ્બર 2023
e.mail : sanjaysbhave@yahoo.com
સૌજન્ય : સંજયભાઈ ભાવેની ફેઇસબૂક દીવાલેથી સાદર